Fitoterapiya

Dori vositalarining farmakokinetikasi

Farmakologik moddalarning yoki dori preparatlarining foydali ta'siri ularning farmakokinetikasiga va farmakodinamikasiga bog'liqdir. Farmakokinetika so'zi tom Ma'noda dori moddasining organizmda harakati degan Ma'noni anglatadi. Aniqrog'i, dorilar farmakokinetikasiga ularning organizmga yuborish yo'llari, so'rilishi, qonga o'tishi, tanada tarqalishi, oqsillar bilan bog'lanishi, tana to'siqlaridan o'tishi, organizmda taqsimlanishi, yig'ilishi, jigarda metabolizmga uchrashi va nihoyat organizmdan chiqib ketish yo'llarini o'rganish kiradi.
Dori preparatlar og'iz orqali qabul qilinganda moddaning dori shaklini yo'qotishi va ichakdan so'rilib qonga o'tishini biofarmastiya o'rganadi. CHunki yaratilgan dori shakli bu tomondan mos bo'lishi kerak. Ushbu dori preparatining farmakokinetik bosqichlari (davrlari) quyidagicha: dorining dori shaklini yo'qotishi, oshqozon-ichak shilliq pardasidan qonga so'rilishi, qon bilan jigarga borishi, jigardan chiqib katta qon aylanishiga o'tishi. Dori preparatlari bu jarayonlarda turli o'zgarishlarga, ta'sirlarga uchrashi mumkin. Ularning ichakdan so'rilishi, birinchidan, dori shakliga, kimyoviy tuzilishiga va xossalariga, ikkinchidan, ichakning fiziologik, patologik holatiga, qon aylanishiga, harakatiga va boshqalarga bog'liqdir. qonga o'tgandan keyin esa oqsillar, lipoproteidlar, shaklli elementlar bilan bog'lanishi, yoki bog'lanmay ozod holda bo'lishi mumkin.
Qon oqsillari bilan mustahkam bog'langan dori moddasi o'z farmakologik ta'sirini yo'qotishi mumkin va u qonda uzoq muddat saqlanadi va organizmdan chiqib ketishi qiyinlashadi.
Qondagi dori moddasini to'qimaga - hujayralarga o'tishi kapillyarlarda sodir bo'lib, dori moddasining fizik-kimyoviy xossalariga va to'qima to'siqlariga bog'liqdir. Kapillyarlar endoteliysi va u tegib turgan hujayra- to'qima membranasi (pardasi) bu jarayonning qay darajada kechishida katta ahamiyatga ega.
Qonda ko'pgina dori moddalari to'qima hujayralarga o'tib o'z ta'sirini ko'rsatadi. Ayrim dori vositalari esa o'ta olmaydi. Masalan, oson eruvchan kichik molekulali dorilar (astetilxolin, noradrenalin, to'rtlamchi azot birikmali moddalar va b.) markaziy nerv tizimining nerv hujayralariga kira olmaydi. SHuning uchun ham ular o'z ta'sirini namoyon eta olmaydi.
Farmakokinetikaning yuqorida zikr etilgan xususiyatlaridan tashqari, dori vositalarining samarali ta'sir etishida, kasallikka davo bo'lishida ularning jigarda metabolizmga uchrashi va bemor organizmidan chiqib ketishi - ekskrestiyasi alohida ahamiyatlidir.
Dori moddalarining organizmda kimyoviy tuzilishini o'zgartirishi metabolizm deyiladi, buning natijasida hosil bo'lgan birikmalar metabolitlar deb yuritiladi. Dori vositalarining bunday metabolizmga yoki biotransformastiyaga uchrashi natijasida ularning farmakologik ta'siri zaiflashadi yoki butunlay yo'qoladi. Metabolitlarning ko'pchiligi farmakologik noaktiv bo'lib, suvda eriydigan bo'lganligi sababli organizmdan tez chiqib ketadi. Ko'pchilik dorilarning, shuningdek fitopreparatlarning ham, bunday metabolizmga uchrashi organizmning turli to'qimalarida (masalan, oshqozon-ichakda, qon shaklli elementlari va fermentlari ta'sirida va b.) sodir bo'lishi mumkin. Lekin dori vositalar biotransformastiyasi asosan jigarda sodir bo'lib, undagi mikrosomal fermentlar hisobiga amalga oshiriladi.
Jigar hujayralaridagi (gepatostitlar) endoplazmatik to'r, mitoxondriy, ribosomalar bilan bog'langan fermentlar (oksidaza, reduktaza, esteraza, amidaza, R 450 va b.) dorilarni oksidlanishini, qaytarilishini, gidrolizga uchrashini, astetillanishini va boshqa o'zgarishlarni ta'minlaydi.
Umuman olganda dori vositalarining shu jumladan dorivor o'simliklar tarkibidagi kimyoviy moddalarning ham metabolizmga uchrashi quyidagi 2 yo'sinda sodir bo'ladi:

1. 
   Dori vositalarining metabolik transformastiyasi yoki nosintetik biotransformastiyasi. Bunda dori moddalar oksidlanish, qaytarilish, gidrolizlanishga uchraydi (masalan, novokainamid, astetilxolin, atropin va b.).
   
2. 
   Dori vositalarining kon‟yugastiyasi yoki sintetik biotransformastiyasi. Bunda esa organizmdagi turli kimyoviy moddalarning qo'shilishi hisobiga yangi birikmalar hosil bo'ladi. Masalan, sulfanilamid preparatlarning astetillanishi, salistilatlarning glistin bilan birikishi, kamforaning glyukuron, oltingugurt kislotalar bilan birikma hosil qilishi shular jumlasidandir.
   

SHunday dori moddalari borki, ular metabolizmga uchramay organizmdan o'zgarmagan, o'z ta'sirini saqlagan xolda chiqib ketadi. Masalan, ampistillin, furazolin, gentamistin va b. Ushbu preparatlar uroantiseptik sifatida siydik yo'llarining yallig'lanish kasalliklarida keng miqyosda ishlatiladi.
Jigarda sodir bo'ladigan metabolizm jarayoniga ayrim dori vositalari ta'sir ko'rsatadi. Masalan, fenobarbital, benzonal preparatlari mikrosomal fermentlarning faolligini kuchaytirib, dorilar metabolizmini tezlashtiradi.
Bularni induktorlar deyiladi. Induktorlar boshqa dori preparatlari, masalan neodikumarin bilan birga berilganda uni qonni ivishiga bo'lgan ta'siri pasayishi mumkin.
Organizmning turli kasalliklarida (lanjlik holati, charchash, holsizlik), ayniqsa jigar kasalliklarida (gepatit, sirroz va boshqalar) dorilarning metabolizmi sezilarli darajada kamayadi, bu degan so'z ularning ta'siri kuchliroq va uzoqroq bo'ladi, xatto ayrim hollarda zaharli ta'sir namoyon bo'lishi ham mumkin. Bunday holat bir qator dori vositalari (simetidin va boshqalar) ta'sirida ham bo'lishi mumkin. Ularni mikrosomal ferment ingibitorlari deyiladi.
Metabolizm natijasida hosil bo'lgan metabolitlarning aksariyati noaktiv, faolsiz bo'lishi o'rniga, aksincha, zaharli bo'lib, organizm uchun xavf tug'diradi. Masalan, metil spirti metabolizmga uchrashi, oksidlanishi natijasida formaldegid va chumoli kislota hosil bo'ladi. Bular esa zaharli ta'sir etib, turli asoratlarni keltirib chiqaradi. Zaxm kasalligida ishlatiladigan novarsenolning ta'siri uning metaboliti arsenoksid hisobiga bo'ladi.
Demak, ishlatilayotgan dorivor o'simliklardan tayyorlangan va boshqa dorilarning xam naf berishi, davo ko'rsatishi ularning metabolizmga uchrashi bilan belgilanadi.
Farmakokinetikaning yana bir diqqatga sazovor ko'rsatkichlaridan biri dorilarning organizmdan chiqib ketishi, ya‟ni ekskrestiyasi hisoblanadi. Ular va ularning metabolitlari turli yo'llar bilan - buyrak, jigar, ko'krak bezi, ter, nafas yo'llari va boshqalar orqali chiqib ketadi. Bulardan ahamiyatlisi buyrak va jigar yo'llaridir. Dori vositalarining siydik bilan chiqib ketishi ularning siydik koptokchalarida sodir bo'ladigan filtrastiyasiga, buyrak kanalchalari devoridagi endoteliy orqali o'tishiga va qaytadan qonga so'rilishiga (reabsorbsiya) ko'p jihatdan bog'liq.
Suvda eriydigan ko'pchilik dori moddalari filtrastiyaga uchrab, siydik bilan ajraladi. Ayrimlari esa ham filtrastiya, ham kanalchalar sekrestiyasi orqali ajraladi. Masalan, antibiotiklar (penistillin, ampistillin va b). Dorilarning buyrak klirensi (dorilar bilan Ma'lum bir vaqtda chiqqan siydik hajmi) katta bo'lsa, ularning chiqib ketishi shuncha ko'proq bo'ladi.
Ko'pchilik dori moddalari jigarda metabolizmga uchrab yoki uchramasdan ham o't tarkibida ichak bo'shlig'iga tushishi va ichakdan so'rilishi yoki chiqib ketishi mumkin (masalan, antibiotiklar va b.).
Bir xil dori moddalari sut bezlari orqali ham chiqib ketadi. Masalan, antibiotiklar (streptomistin), sulfanilamidlar (etazol va b.), barbituratlar (barbital va b.). Bunday dori moddalari sut bilan bola organizmiga kirib, o'z ta'sirini ko'rsatishi mumkinligini xisobga olish shart.
Demak dorilarning buyrak orqali ekskrestiyasi ham farmakokinetikaning alohida ko'rsatkichi bo'lib, dorilarning samarasini belgilaydigan omillardan biridir.
Dori preparatlarining farmakodinamikasi esa ularning organizmga ta'sir etishi yoki farmakologik effekti, shu ta'sir mexanizmining kelib chiqish sabablarini o'z ichiga oladi.
Dori vositalarining farmakokinetikasi va farmakodinamikasi bir- biri bilan mustahkam bog'langan bo'lib, ularning farmakoterepevtik xossalarini belgilaydigan omillardir.
Fitopreparatlarning farmakodinamikasi keyingi bo'limlarda alohida bayon etiladi.