Firma va tarmoqning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanati mundarija: kirish

I.BOB. FIRMANING QISQA VA UZOQ MUDDATLI FAOLIYATI
1.1.Firmaishlabchiqarishxarajatlari

Asosiyvositalar — ishlabchiqarishjarayonidabiryildanortiqmuddatdaishlatiladigan, har birdonasiningnarxisotibolishpaytidaengkamoylikishhaqiningellikbaravaridanyuqoribo`lgan, kelgusidakorxonaiqtisodiynafkeltiradiganaktivlarkiradi. Ishlabchiqarishjarayonidaularasta-sekineskiribboradi.

Asosiyvositalargayer, yerniobodonlashtirish, binovainshootlar, asbobvauskunalar, hisoblashtexnikasi, ofismebeli, transport vositalari, ishchivamahsuldorhayvonlarvaboshqalarkiradi.
Nomoddiyaktivlar — moddiyko`rinishvashaklgaegabo`lmaganbiroqishlabchiqarishjarayonidabiryildanortiqmuddatdaishlatiladigan, hisobdaboshlang`ichbahosigaegabo`lganvaishlabchiqarishjarayonidaeskiribboradiganaktivlargaaytiladi.
- ixtirolardanfoydalanishuchunolinadigan patent huquqi;
- ayrimturdagifaoliyatturlaribilanshug`ullanishhuquqiniqo`lgakiritishuchunolinadiganlitsenziyalar;
- innovatsiyapredmetibo`lganishlabchiqarishjarayonlaridato`plangantajribalarningizohlariyoritilganvatexnikhujjatlarko`rinishida rasmiylashtirilgan, ammo patentlashtirilmagantexnikaviy, texnologik, boshqaruv, tijoratvaboshqabilimlarningyig`indisihisoblanadigan – «nou-xau»;
- yaratilgansanoatnamunalarivamodellaridanfoydalanishgabo`lganhuquq;
- yuridikshaxsningfirmanomidanfoydalanishhuquqiniberuvchisavdomarkalari;
- muayyanishlabchiqaruvchitovarlariniboshqashuturdagitovarlardanfarqlashuchunxizmatqiladiganvao`rnatilgantartibdaro`yxatdano`tkazilgantovarbelgilari – emblemalar, chizmalaryokitimsollar;
- kompyuterdasturiyta’minotidanfoydalanishhuquqi ;
- korxonaningyervatabiiyresurslardanfoydalanishhuquqiniqo`lgakiritishi;
- korxonanitashkiletishvaro`yxatdano`tkazishdavridaamalgaoshirilgantashkiliyxarajatlar;
- bozordayuqoriobro`gaegafirmaningsavdomarkasiyokiishlabchiqarishtexnologiyasidanfoydalanishhuquqini (litsenziyani) sotibolishchog`idaxaridorninglitsenziyaegasitomonidanqat’iybelgilabberilganshartlarga (mahsulotvaxizmatlarnisotishchog`idasifatstandartlarigarioyaetish) so`zsizrioyaetishiniko`zdatutuvchishartnoma - franchayzing;
- san’atasarlarivaboshqaasarlargamualliflikhuquqi;
- samaraliishlabchiqarishvaboshqaruvtiziminiqo`llashinatijasidatarmoqkorxonalariganisbatanyuqorifoydaoladigankorxonaningbalansqiymatibilanbozorqiymatio`rtasidagifarqsifatidahisobgaolinadigan - gudvill;
-boshqanomoddiyaktivlar.
Kapital qo`yilmalar — qurilishyokiasosiyvositalaryokinomodiyaktivlarnisotibolishvaularnifoydalanishgatopshirishgachabo`lganxarajatlarsummasiningyig`indisigatengdir. Masalan, korxonaqurilisholibborayotganbo`lsa, qurilishbilanbog`liqbarchaxarajatlarkapitalqo`yilmalarhisobidaaksettiriladi.
Uzoqmuddatlimoliyaviyqo`yilmalar — foizyoki dividend ko`rinishdadaromadolishmaqsadidauzoqvaqtdavomidao`zidasaqlabturadiganqarzvaulushliqimmatliqog`ozlarnisotibolishgaaytiladi.
Uzoqmuddatlidebitorlikqarzlar — biryildanortiqmuddatgakorxonaoldidaqarzdorjismoniyvayuridikshaxslarhisoblanadi.
Asosiymablag`larvanomoddiiaktivlarularningto`liqboshlang`ichqiymatibo`yichahisobgaolinadi. Asosiymablag`larvanomoddiyaktivlarqiymatinihisobdanchiqarishularningqiymatito`liqto`lagunchayokiobyektsafdanchiqibketgungaqadarbo`lganeskirishini (amortizatsiyani) hisoblashyo`libilanamalgaoshiriladi.
Buxgalteriyahisobiningmilliystandartlari talablaridankelibchiqib, asosiyvositalar (fondlar) tarkibiga:
- dastlabkiqiymatibelgilanganqiymatdankambo`lmagan (engkamishhaqiganisbatanbelgilanadi);
- biryildanortiqxizmatmuddatigaegamehnatvositalarikiritilgan.
Qishloqxo`jaligidaasosiyvositalartarkibigaqiymatidanqat’iynazarqishloqxo`jaligimashinavaasboblari, voyagaetganishhayvonlarivamahsuldorchorvamollarikiradi.
Asosiyfondlar ishlabchiqarishgataalluqli va noishlabchiqarishgataalluqli fondlargabo`linadi. Ishlabchiqarishgataalluqliasosiyfondlarmahsulotishlabchiqarishjarayonidabevositaishtiroketadi. Shu bilanbirgamahsulotishlabchiqarishsohasidabevositaishtiroketmaydigannoishlabchiqarishfondlaridan ham foydalaniladi. Ularxo`jalikning dam olishxonalari, hammomvadushkabimaishiyxaraktyerdagibino-inshootlaridantashkiltopadi. Noishlabchiqarishfondlarimahsulotishlabchiqarishjarayonidabevositaishtiroketmasada, ularfermerxo`jaligidamehnatresurslariningishchikuchiniqaytatiklashvamehnatunumdorliginioshirishdamuhimomilbo`libxizmatqiladi.
Asosiyishlabchiqarishfondlariningbarchasi ham qishloqxo`jaligiishlabchiqarishidabirdekishtiroketmaydi. Traktorlar, kombaynlar, yuk avtomobillari, qishloqxo`jaligimashinavauskunalari, ishchivamahsuldorhayvonlarbevositaasosiyishlabchiqarishjarayonidaishtiroketib, o`simlikchilikvachorvachilikmahsulotlariniko`paytirishdahalqiluvchiahamiyatgaegabo`lsa, boshqabirturdagiishlabchiqarishfondlarifermerxo`jaliginingsanoatxarakteridagiishlabchiqarishi (mahsulotniqaytaishlashzavodlari, moyjuvoz, tegirmonlarvaboshqa), qurilish, savdoyokixizmatko`rsatishkabisohalaridaishtiroketadi. Shundankelibchiqib, ishlabchiqarishfondlarini qishloqxo`jaligigataalluqli va qishloqxo`jaligigataaluqlibo`lmagan fondlargabo`lishmumkin.
Qishloqxo`jaligikorxonalariningasosiyvazifasiqishloqxo`jaligimahsulotlariyetishtirishbilanbog`liqligitufayliqishloqxo`jaligigataaluqliishlabchiqarishfondlariasosiyo`rinniegallaydi. Uningtarkibigaimoratlar, inshootlar, o`tkazuvchimoslamalar, mashinavaasbob-uskunalar, transport vositalari, uskunalar (priborlar), mahsuldorvaishchihayvonlar, ko`pyillikdaraxtlar, ishlabchiqarishvaxo`jalikinventarlari, shuningdekyerunumdorliginitubdanyaxshilashga (yerlarniquritish, sug`orishtizimlariniyaratish, sho`riniyuvishvaboshqameliorativtadbirlarga) yo`naltirilgankapitalqo`yilmalarkiradi.
Imoratlar o`simlikchiliktarmog`idag`alla, sabzovot, poliz, mevavaboshqamahsulotlarnisaqlashuchunomborxonalar, texnikavamashinalarnisaqlashuchungarajalardaniboratbo`ladi. Chorvachilikdaungamolxonalar, zootexnikvaveterinariyalaboratoriyalari, yem-xashaknisaqlashomborlarivaboshqalarkiradi.
Inshootlar – texnikaviyvazifalarnibajarishgaxizmatqiladi. O`simlikchilikdaungasuvminorasi, silos vasenajsaqlashinshootlari, issiqxonalar, mahsulotlarniqisqamuddatdasaqlashvatozalashmaydonlari, sug`orishvaquritishtarmoqlarikiradi. Chorvachilikdago`ngsaqlashqurilmalari, suvchiqarishminorasivaqudug`iinshshoatlarturkumigakiradi. Bulardantashqariungaichkixo`jalikfoydalanishidabo`lganyo`lvako`priklar ham kiradi.
Korxonalarningbozorgamahsulotyetkazib bеrishgabo’lganlayoqatinianiqlab bеruvchimuhimomilsarf-xarajatlardarajasihisoblanadi. Har qandaytovarniishlabchiqarishiqtisodiy rеsurssarflarinitaqozoqilib, ular ham ma’lumnarxgaegabo’ladi. Korxonabozorgataklifqiladigantovarmiqdoriiqtisodiyxarajatlar (rеsursnarxlari) darajasiga, rеsurslardanfoydalanishsamaradorligivatovarlarbozoridasotiladigannarxlargabog’liq. Bu bobdasarf-xarajatlarningumumiytabiativatarkibigato’xtalib, foydaningtashkiltopishijarayonitahlilqilinadi.
Shu bilanbirqatorda, kishilarninghayot kеchirishivaturmushdarajasinianiqlab bеruvchidaromadlarningasosiyturibo’lganishhaqinitahlilqilishmuhimahamiyatkasbetadi. Bobdaishhaqiningiqtisodiytabiatibilanbog’liqmuammolarvauningshakllarihamdabozormunosabatlarisharoitidaishhaqidarajasigata’sirko’rsatuvchiomillarko’ribchiqiladi. Ishlabchiqarishxarajatlaritushunchasivauningtarkibi.
Milliyiqtisodiyotdagiishlabchiqarishbirliklari (korxona, firma) o’zfaoliyatinatijalaridanko’proqfoydaolishga harakat qiladilar. Har qandaykorxonaoladiganfoydanafaqato’ziningtovarinianchayuqorinarxlardasotishga, balkitovarishlabchiqarishvaunisotishgaqilinadiganxarajatlarnikamaytirishga ham intiladi.
Tovarlarnisotishnarxlariasosankorxonafaoliyatigabog’liqbo’lmagantashqisharoitlarbilan bеlgilansa, ishlabchiqarishxarajatlarikorxonaningishlabchiqarishvatayyortovarlarnisotishjarayonlarinitashkilqilishsamaradorligidarajasigabog’liq. Lеkin har qandaytovarniishlabchiqarishvasotishuchunma’lumsarfxarajatlar talab etiladi.
Hozirdaishlabchiqarishxarajatlarinitadqiqetishdaikkixilyondashuv – klassikva nеoklassikyokizamonaviykontsеptsiyalardanfoydalaniladi. Klassiknazariyayondashuvigako’ra, ishlabchiqarishxarajatlari – bumahsulotishlabchiqarishuchunamalgaoshirilganbarchajonli mеhnat, pulvamoddiysarflardir.
Umumiynazariyjihatdanquyidagilarnifarqlashlozim:
ishlabchiqarishningijtimoiyxarajatlariyokimahsulotqiymati;
korxona (firma)ning individual ishlabchiqarishxarajatlari.
Ijtimoiyishlabchiqarishxarajatlari – bumahsulotishlabchiqarishuchunijtimoiyzaruriy mеhnatningumumiy (jonlivamoddiylashgan) sarflaridir. Ularmazkurmahsulotniishlabchiqarishjamiyatuchunqanchagatushganliginiko’rsatadi. Tovar ishlabchiqarishsharoitidaijtimoiyxarajatlarpulshaklidanamoyonbo’ladivatovarqiymatigamuvofiqtushadi, ya’ni:
w = c + v + m,
buyerda: w – ijtimoiyishlabchiqarishxarajatlariyokimahsulotqiymati; s – istе’mol qilinganishlabchiqarishvositalariqiymati; v – ishchikuchiqiymati (ishhaqi); m – qo’shimchaqiymat.
Firmaishlabchiqarishxarajatlari dеgandatovarvaxizmatlarniishlabchiqarishvaistе’molchilargayetkazib bеrishgaqilinadiganbarchasarflartushuniladi:
k = s + v.
Korxonaishlabchiqarishxarajatlaritarkibigaxomashyo, asosiyvayordamchi matеriallar, yonilg’ivaenеrgiyaxarajatlari, asosiykapitalamortizatsiyasi, ishhaqivaijtimoiysug’urtaajratmalari, foizto’lovlarivaboshqaxarajatlarkiradi. Korxonatomonidan ishlabchiqarishgaqilinganbarchasarf-xarajatlarningpuldagiifodasimahsulottannarxinitashkilqiladi.
Firmavakorxonaishlabchiqarishxarajatlariniikkigabo’libo’rganishmumkin: bеvositaishlabchiqarishxarajatlarivamuomalaxarajatlari
Xarajatlarningnamoyonbo’lishsohasigako’raturkumlanishi
1.1.1 -jadval


Bеvositaishlabchiqarishxarajatlarifaqattovarniishlabchiqarishbilanbog’liqxarajatlarnio’zichigaolib, tovarbirligiqiymatiningfaqatbirqisminitashkilqiladi. Ishlabchiqarishxarajatlaritovarqiymatidanfoydamiqdorigakambo’ladi.
Muomalaxarajatlaritushunchasitovarlarnisotishjarayonibilanbog’liqbo’lib, shutovarlarniishlabchiqaruvchidanistе’molchigayetkazilguncha kеtadigansarflargaaytiladi. Ularikkiguruhgabo’linadi: qo’shimchamuomalaxarajatlarivasofmuomalaxarajatlari. Tovarlarnio’rash, qadoqlash, saralash, transportgaortish, tashishvasaqlashxarajatlariqo’shimchamuomalaxarajatlarihisoblanadi. Muomalaxarajatlariningbuturlariishlabchiqarishxarajatlariningdavomihisoblanib, tovarqiymatigakiradivauningqiymatinioshiradi. Xarajatlartovarlarsotilgandan kеyin olinganpultushumisummasidanqoplanadi.