Филсофия жуўмақлаўшы жазба жумыстың

7 - tema. Ilimiy izertlewd xabar hám xabar qáwipsizligi. Xabarlardı izlewdió tiykarǵı metodları.
Sabaqtıń jobası
1. Xabardıń hújjetli derekleri. Maǵlıwmat-xabar iskerligin shólkemlestiriw.
2. Ilimiy-texnikalıq xabar organları. Referativ formaları. Signallı xabarlar xabarnamaları.
3. Eksperess-xabar. Analiz anıqlamalar.
4. Refreativ anıqlamalar.Biblografiya kartalar.
5. Xabardıń hújjetli dereklerdi izlew Universal onlıq klassifikaciya (UDK).
6. Kitapxana biblografiya kalassifikaciyası (BBK).
.
Ádebiyatlar
1.Shermuhammedova N.A. Gnoseologiya bilish nazariyasi, T. Noshir, 2011.
2.. Popper K. Logika nauchnogo isseledovaniya. – Moskva, 1996 g.
3. Falsafa qisqácha izohli luǵat, T:, Sharq, Abdullaeva M tariri 2004,384 b.
4.. Shermuxmmedova N.. Falsafa va fan metodologiyasi. T:. Axborot.
1. Hújjet dokument ((lat. Documentum -dan - úlgi, sertifikat, dálil) belgilengen maǵlıwmattı óz ishine alǵan hám óz waqtında jetkeriw ushın arnawlı baǵdarlanǵan materiallıq obekt. Ilimiy izertlewlerdi júrgiziw ushın informaciya alıw ayırıqsha áhmiyetli bolıp tabıladı. Xabar latın sózinen alınǵan «bir nárse haqqında xabar beriw degendi ańlatadı. Xabar derekleri menen islew ilimiy jumıslardıń barlıq basqıshlarında ámelge asadı, tap grant alıw ushın tańlaw ushın materiallar tayarlaw, izertlew baǵdarın tańlaw, ádebiyatlardı qarap shıǵıw, tájiriybeler tayarlaw, ilimiy izleniwler alıp barıw usılları anıqlastırıw nátiyjelerin dodalaw hám t.b.
Ásirese, ómishte qolǵa kirgizilgen eń kerekli ilimiy jetiskenlikler haqqında oqıw ańsat bolǵan ilimiy izertlewler menen támiyinlew ayırıqsha áhmiyetke iye bolǵan.Adamzat jámiyeti, ilim hám texnika rawajlanıwı xabar toplaw hám onıń áwladtan-áwladqa ótiwi menen úzliksiz baylanıslı. Ilimniń tiykarǵı xarakterlerinen biri onıń úzliksizligi alıp qaraladı. F.Engels aytqanday, «ilim aldıńǵı burınnan qalǵan bilim massasına proporcional túrde alǵa jıljıp keledi» Hozir alınǵan bilim 20 ásirlerdegige qaraǵanda bir qansha tez eskirdi. Eger ilgeri alınǵan bilimler 10-15 jıl dawamında qániyge ushın jeterli bolsa házir múddet 3-5 barabar qısqaartıldı.Bul sizge ómir boyı oqıwǵa hám qayta tayarlawǵa, ózin-ózi tárbiya menen shuǵllanıwı kerek. Házirgi zaman sharayatında siz óz bilimińizdi erkin tiykarda toltırıwıńız, ilimiy maǵlıwmatlardı tez aǵımına háreket etiwińiz kerek. Bul aǵımınıń sińip ketiwine jol qoymaw ushın, bul maǵlıwmatdan paydalanıwdı úyreniwi kerek.
Kompyuter texnologiyaları hám informaciyanı saqlaw quralların rawajlandırıw menen, maǵlıwmatlar bazaları dep atalǵan elektron xabardı izlew sistemasınıń járdemi menen mashinalı úlken informacion massivlerdi ekonomikalıq tiykarlanǵan jıynaqlaw menen saqlaw múmkinshiligi payda boldı. Olardıń keń taralıwına baylanıslı, bul maǵlıwmatlardı informaciyalıq ónimne qáyta islew usılları hám quralların islep shıǵıw múnásábeti menen xabar industriya jedel rawajlana basladı, informatikada qaǵazsız texnologiyaǵa kóshiw baslandı.
Maǵlıwmatlar bazasınıń bilografiyalıq faktlerge bóliw múmkin. Biblografiyalıq maǵlıwmatlar bazasında eklemshi dep atalǵan maǵlıwmatlar yaki baspalar haqqındaǵı maǵlıwmatlar bar. Tiyisli birlemshi maǵlıwmatlar (yaki baspalardıń ózi6 kitaplar, maqalalar, patentler hám t.b.). Xabar sistemasınıń basqa sxemasında saqlanadı. Haqıyqıy maǵlıwmatlar bazaları haqıyqıy maǵlıwmatlardı óz ishine aladı hám paydalanıwshı ónimdi kórsetedi. Kóplegen mámleketler informaciya tarmaqların shólkemlestirgen. Xabar tarmaǵı bul funkciyalardı ajıratıw, muwapıqlastırıw, standartlastırıw, bir márte islew beriw hám qáyta isletiw tiykarında baylanıs kanalları arqalı óz-ara tásir etetuǵın xabar sistemalardıń birlesiwi. AN RF basshılıǵındaǵı túrli tematikalıq baylanıstaǵı hújjetli maǵlıwmatlar bazaları tiykarında dialog rejiminde kiriw múmkin bolǵan akdemik tarmaq jaratıld:
Tábiyiy ilimler (VINITI), social ilimler (INION), dissertaciyalar boyınsha izertlewler hám konstruktorlıq jumıslar (VNTIC), po patentnlik maǵlıwmatlar boyınsha (VNIIPI). Sońǵı paytlarda usı maqsetler ushın INTERNET (Internet) global xabar tarmaǵı aktiv isletilmekte. Bunday sistemada xabar, qaǵıyda túrinde elektron formada usınıldı hám olardı kompyuter járdeminde qayta islew múmkin.
Kitapxanalar ilimiy hújjetlerdi saqlawdıń eń kerekli oraylarınan biri sıpatında alıp qaraladı. Ulıwma maqsetli kitapxanalar, ilimiy texniykalıq, arnawlı, texnika hám basqalar bar. Kitapxana túrinen qatiy názer, barlıq ilimiy ónoimler málim kategoriyalarǵa muwapıq buyırtpa etedi:
Eń keń tarqalǵan eki klassifikaciya sisteması:
Universal onlıq klassifikaciyası universalnaya desyatichnaya klassifikaciya (UDK);
Kitapxana hám biblografiyalıq klassifikaciya (BBK).bibliotechno-bibliograficheskaya klassifikaciya
Ulıwma dúnya onlıq klassifikaciyası 50 den artıq mámleketlerde qollanıladı hám (MFD), tablicaların jánede rawajlandırıw, olardıń halatı hám basıp shıǵarıw ushın juwapker bolǵan Xalıqaralıq gender hújjetleri federeaciyasınıń (MFD), nızamlı múlki esaplanadı. Burınǵa Awqamda 1963-jılı anıq, anıq tábiyiy ilimler hám texnologiyalardaǵı barlıq basılımlar klassifikaciyası sisteması sıpatında engizilgen. Bul sistema hújjetli fondlardıń mazmunın bastan aqırına kórsetiw hám maǵlıwmattı nátiyjeli izlew támiyinlew múmkinshiligin beredi. UDK barlıq tálim tarawların qamtıp aladı. Kitapxananıń biblografiyalıq klassifikaciyası Rossiya mámleketlik kitapxanası (bıvshaya GBL), atındaǵı mámleketlik massalıq kitapxana qániygeleri tárepinen islep shıǵılǵan. Saltıkova-Shedrina, atındaǵı kitapxana Akademii nauk RF i Rossiyskoy, Rossiya kitap palatası, basqa iri kitapxanalar hám alımlar qatnasıwında. Olar barlıq túrdegi kitapxanalr ushın jalǵız klassifikaciyalaw ushın jaratılǵan.
BBK nıń tiykarǵı wazıypası basılımlardıń mazmunın ashıp beriw, olardı ilimiy tiykarlaw bilimler sisteması sıpatında usınıw arqalı kitapxanalar kitap toplamlardan paydalanıwdı ilájı barınsha ańsatlastıradı. Kitapxanalar óz jumıslarınja ilim hám texniykanıń jetiskenliklerin hám birinshi márte zamanagóy baylanıs quralları menen birlestirgen kompyuterlardı ( tiyisli yad sistemaların) aktiv islete basladı. Házirgi waqıtta túrli ilimiy baylanıs sistemaları bir waqıtta bar. Olardan ayırımları dástúriy formada xabar orayları hám kitapxanalar arqalı, basqaları arqalı ámelge asırıladı. Bul (aralasıw) principine tiykarınan, mámleket ilimiy –texnikalıq xabar sistemasında (Gosudarstvennoy sisteme nauchnoy i texnicheskoy informacii (GSNTI) i sootvetstvenno v Mejdunarodnoy sisteme NTI). Sáykes ráwishte xalıqaralıq NTI sistemasında paydalanıwshıǵa maǵlıwmat jetkerip beriw shólkemlestirilgen.
Ilimiy hújjetler hám basılmlar. Xabar resursları hám xabar resursların hám informaciyanı muǵdarlı kóz-qarastan klassifikaciyalastırıwshı quramlı bólim bul ilimiy hújjet bolıp ol ilimiy texnika maǵlıwmatların óz ishine alǵan hám saqlaw paydalanıwǵa baǵdarlanǵan materiallıq obekti túsiniledi. Maǵlıwmatlardı usınıw metodına qarap hújjetler ajıratıladı. (tekstler, kitaplar, juranallar, diagrammalar, audiovizualnıe (zvukozapisi, kino- i videofilmı) mashinada oqılatuǵın mısalı, maǵlıwmatlar bazasın qáliplestiriw, mikrofilimler haqqında) t.b. Burınǵı hújjetler menen basılımlar járiyalanǵan (basılımlar) hám járiyalanbaǵa bolıp bólinedi. Informaciyalıq texnologiyalardıń rawajlanıwı menen bul ayırmashılıq azayıp baradı. Járiyalanbaǵan hújjetlerde, járiyalanǵan basılıfmlardaǵı informaciyadan burın qunlı informaciyanıń bolıwına baylanıslı NTI organları bul hújjetlerdi kóshiriwdiń sońǵı quralarınan paydalana otırıp, tezlik penen taraqatıwǵa umtıladı.

Dáslepki járiyalanbaǵan hújjetlerdi kerekli danada qayta shıǵarılıwı hám basıp shıǵarıw huqıqların paydalanıwı múmkin (qol jazbalar menen dúzetiwler baspa processiniń aralıq etapı blıp tabıladı hám ilimiy hújetlerge jatpaydı). Járiyalanbaǵan dáslepki hújjetlerdiń tiykarǵı túrlerine ilimiy – texnikalıq espalar, dissertaciyalar, saqlanǵan qol jazbalar, ilimiy awdarmalar, konstruktorlıq hújjetler, ilimiy – texnikalıq konferenciyalar, sezdler, simpozimler,seminarlar haqqında informaciyalıq xabarlar jatadı. Dáslepki hújjetlerge kitaplar (48 betten aspaytuǵın dáwirlik emes tekstlik basılımlar).

Kitaplar menen broshyuralar ilimiy oqıw rásmiy hújjetlik ilimiy kópshilik hám ilimiy tarawlar, ilimiy pánler boyınsha bólinedi. Kitaplar menen broshyuralardıń ishinde bir máseleni yamasa temanı jan-jaqlama izertleytuǵın bir yamasa bir neshe avtorlarǵa tiyisli monografiyalardıń ilimiy áhmiyeti úlken, bunnan keyin bir yamasa birneshe avtorlardıń referatlar hám túrli rásmiy yamasa ilimiy materiallar alıp qaraladı.
Dáslepki derekler arasında informaciyalıq jurnal jetekshi orındı iyeleydi, sonday-aq ilimiy izertlewlerdiń nátiyjelerin tez hám qısqa túrde bayanlaytuǵın jurnal maqalaların alıpa qarawǵa boladı. Jıl sayın shıǵatuǵın jurnallar sanı kitaplar sanınnan da artıp keledi. 1800 –jılı shama menen 199 ilimiy jurnal boldı, 150 jıldan keyin olardıń sanı 1000 ese ósti. Házirgi waqıtta dúnyada 100 mıńǵa jaqın jurnal shıǵadı. Ilimiy – texnikalıq basılımlar sanınıń úzliksiz izertlewshiniń ózine tán informaciyanı izlewǵe ketken waqtınıń úlesin ádewir arttıradı. Ilimler júrgizgen izertlewlerdiń yarmına jaqını burın payda bolǵan, biraq umtılǵan ádebiyatta joq nárseni qaytalaw dep esaplaydı
Mámleketlik yamasa jámiyetlik uymlardıń, mákemeleri meknen departamenleriniń atınan shıǵarılatuǵın ayırım baslımlar rásmiy dep ataladı. Olarda nızamlıq, retlewshi yamasa diretivalıq sıpattaǵı materiallar bar. NTI dıń enń nátiyjeli deregi – waktı-waqtı menen baspadan shıǵatuǵın dáwirli jurnallar ( jurnallar, tematikalıq, toplamlar).
Arnawlı ilimiy – texnikalıq dárejesi hám sıpatlı (standartlar, instrukciyalar, tipovıe polojeniya, metodikalıq kórsetpeler hám t.b.) tártipke salıwshı normativ texnikalıq hújjetler sıpatında texnikalıq baslımlardıń arnawlı túrlerine múrájjat etiw ádetli jaǵday.
Standart – standartlasıw obektine qoyılatuǵın normalar, rejeler, talaplar jıyıntıǵın belgileytuǵın hám kompetentli organ tastıyıqlaytuǵın normtivlik – texnikalıq hújjet alıp qaraladı. Quramına qarap standartlarǵa tómendegiler kiredi: parametrı i razmerı; tipı; konstrukcii; marki; sortamentı; pravila priemki; metodı kontrolya; pravila ekspluatacii i remonta; tipovıe texnologicheskie processı. Tiyisliligi boyınsha standartlar tómendegishe bólinedi: jergilikli, milliy, shet el mámleketleri, firma hám associaciy, xalıqaralıq shólkemler (mısalı Xalıqaralıq shólkemler)
Qosımsha hújjektler menen basılımlar anıqlamalıq, sorawnamlar, refrattlıq hám biblografiyalıq bolıp bólinedi. Maǵlıwmatlar ( maǵlıwmatlar, slovar) teoriyalıq ulıwmalastırıw nátiyjeleri, túrli muǵdarlar hám olardıń mánisleri sanaat xaraktenrindegi materiallardı óz ishine aladı. Kórip shıǵıw baslımlar belgili bir tema boyınsha málim bir waqıt aralıǵında kóp sanlı birlemshi dereklerden maǵlıwmatlardı tańlaw, sistemalastırıw hám logikalıq ulıwmaldastırıw nátiyjesinde alınǵan konsertlanǵan maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Analiti anıqlamalar (maǵlıwmattı tiykarlaw bahalaw onnan paydalanıw usınısların ó ishine alǵan hám abstrakt kóbirek klassifikaciyalastırıwshı) ortasındaǵı parqın ajıratıń.
Sonıń menen birge, kitapxanashılar belgili bir waqıt aralıǵında payda bolǵan yamasa qandayda bir waqıt aralıǵında payda bolǵan yamasa qanday da bir ortaq belgiler menen biriktirilgen informaciya deregi retinde dáslepki hújjetlerdiń sıpatlamaların qamtıytuǵın bibliografiyalıq sholıwlardı tayyarlaydı.

Sorawlar
1.Informaciyanı derek spatında ilimiy jumısqa qalay paydalanadı?

2. Maǵlıwmat jıynaw processin shólkemlestiriw qalay ámelge asırıladı?
3. .Biblografiya kartalardan paydalanıw?
4.. Xabardıń hújjetli dereklerdi izlew
5. Universal onlıq klassifikaciya (UDK)?
6. Kitapxana biblografiya kalassifikaciyası (BBK)?