1.2. Mashqni tashkil qilish metodi.
Chet til o’rganish mashqlar bajarishdan iborat jarayonidir deyilsa, mubolag’a yoki xato bo’lmaydi. O’zbekiston chet til metodistlarining 1970- 1980-yillarda bajargan ilmiy tadqiqotlarida (J.Jalolov, T.Sattorov, A.Soynazarov va b.) chet til mashqlar sistemasini o’zbekcha terminlar bilan shakllantiruvchi,rivojlantiruvchi, takomillashtiruvchi mashqlar turlariga bo’linishi aniqlangan.6
Shakllantiruvchi mashq til materialini o’zlashtirsada, rivojlantiruvchi mashq nutqda til materialining qo’llanilishida va takomillashtiruvchi mashq chet tilde fikr bayon etish va o’zga shaxs fikrini idrok etib tushunish maqsadida bajariladi, ya’ni bilim olish, ko’nikmani egallash va malakani o’stirishga mo’ljallangan mashqlar, deb qaraladi. Nutqni egallash xususiyatiga ko’ra, aniqrog’i, sezgi va analizatorlarning ishtirokiga qarab, retseptiv va reproduktiv nutq mashqlari bajariladi.Chet tilda og’zaki va yozma mashqlar bajariladi. Og’zaki mashq dialog va monolog mashqlariga hamda og’zaki bajariladigan leksik, grammatik, talaffuz mashqlariga bo’linadi. Yozma mashqlar fikrni yozuvda ifoda etishni va yozish texnikasini o’rgatishga bag’ishlanadi. O’qish mashqlari grafik matnni o’qib axborot olish va o’qish texnikasini o’zlashtirishga mo’ljallanadi. Mashq va matn, mashq va she’r, mashq va harf, tovush, mashq va rasm kabi so’z birikmalari g’ayrimetodik tushunchalar sirasiga kiradi, chunki iboralardagi ikkinchi so’zlar mashqning materiali, ya’ni mashqning obyekti yoki mahsulidir. Ona tili va ikkinchi tilda bunday ta’birlar erkin qo’llanaverishi mumkin. Bunga sabab, ularni o’qitishda qoidalar muntazam tarzda singdiriladi, Grammatik tahlil qilinadi, she’rlar ifodali o’qiladi. Tinglab tushunishga mo’ljallangan (auditiv) mashqlar sistemasi maqsadiga ko’ra ikki turga bo’linadi. Bular: maxsus va maxsus bo’lmagan mashqlar. Maxsus bo’lmagan mashqlarda tinglab tushunish yo’l-yo’lakay o’rgatiladi. Masalan, dars boshlanishidagi nutqiy mashg’ulot, so’z ma’nosini ochish chog’ida nuallim hikoyasini eshitish, grammatikaning taqdimotidagi muallim gaplarini tinlash, o’zga shaxs nutqini magnit tasmasiga yozish kabilar maxsus bo’lmagan mashqlar sirasiga kiradi. Chet tilda dars olib borish ham tinglab tushunishni o’rgatishda ajoyib ish metodi sanaladi. O’quvchi-talabalar dars davomida ishlatiladigan jumlalarni tushunishlari uchun muallim juda ko’p marta takrorlamasligi, o’ta sekin ham aytmasligi, har doim ona tiliga tarjima qilavermasligi talab etiladi. Maxsus mashqlar, o’z navbatida, tinglab tushunishga tayyorlov va sof nutqiy mashqlarga bo’linadi. Tayyorlov mashqidan ko’zlangan maqsad, oldindan qiyinchililarni bartaraf qilishdir. Tayyorlov mashqlari tilga oid va o’quvchi psixologiyasi bilan aloqador qiyinchilikning oldini olishda bajariladi. Til qiyinchilikni bartaraf etishda o’zga nutqdagi yangi hodisalarni topib farqlash va tushunib yetish, tovush timsolini ma’nosi bilan bog’lash, so’z yasalishini fahmlab ma’no chiqarish, leksik va grammatik birlikning kontekstdagi ma’nosini ochish, ma’nodosh va zid ma’noli hodisalarni tanib olish va anglash singari mashqlar bajariladi. Ular tinglab tushunishning leksik, grammatik va talaffuzni eshitish mashqlari sifatida namoyon bo’ladi.
Chet til o’rganishda nutq mashqlari asosiy o’rinni egallaydi. Nutq mashqlari kommunikativ (muloqot) vazifani o’tashga mo’ljallanadi. Ularni auditiv faoliayatga yo’llovchi va bu faoliyat bilan shug’ullanish mashqlariga ajratish mumkin. Yo’llovchi (oriyentr) mashqlar o’quvchiga til va hayot tajribasidan foydalanib, audiomatnni tushunishda turli lingvistik va nolingvistik tayanchlarga asoslangan holda ish tutishni o’rgatadi. Kontekstni fahmlash, tajribadagi bilimlarni ishlatish, leksikaning xususiyaatini ilg’ash, qiyinchiliklarni yengib matnni tushunish kabilar yo’llovchi mashqlar sirasiga kiradi. Mashqlarni nafaqat chet til egallashda, balki har qanday fanni, bilimni egallashda qo’llash ijobiy natijaga olib boruvchi yo’l hisoblanadi. Shuning uchun mashq har birimiz uchun nafaqat ilm dunyosini zabt etishda, qolaversa, hayotda ham o’z o’rnimizniegallashda bir ko’prik vazifasini o’taydi.7
Do'stlaringiz bilan baham: |