O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi
Andijon davlat universiteti
FILOLOGIYA FAKULTETI
TILSHUNOSLIK KAFEDRASI
IV bosqich “G” guruh talabasi
H.To`rayevaning
Qo`shma gaplar: substantsial talqin
mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar:
f.f.d.,prof.Sh.H.Shahobiddinova
ANDIJON - 2012
Qo`shma gaplar: substantsial talqin
Mundarija
Ishning umumiy tavsifi………………………………………………….3
Kirish.........................................................................................................6
Birinchi bob. Sintaksis va unga bog`liq nazariyalar............................9
1.1.Sintaksisning o`rganish ob'yekti………...............................................9
1.2.Tilshunoslikda sintaktik aloqa.Valentlik..............................................16
Ikkinchi bob. Qo`shma gaplarda substantsial talqin va uning
amali........................................................................................................... 28
2.1. Zamonaviy tilshunoslikda qo`shma gaplar nazariyasi ……..……......28
2.2. O`zbek tilida qo`shma gaplarda partsellyasiya va omonimiya.............33
Xulosa .......................................................................................................54
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ...................................................... 57
Ishning umumiy tavsifi
Mavzuning dolzarbligi. Qo`shma gaplarni o`rganish gap ta'limotining tarkibiy qismi,
undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Shuning uchun turli tipdagi qo`shma gaplarni
o`rganish har qaysi til sintaksisini o`rganishning dolzarb masalalaridandir. Keyingi davrda
hukumatimiz va shaxsan Prezidentimiz tomonidan ona tilini o`rgatish va o`qitish ishlariga
alohida e'tibor berilmoqda. Shuni ta'kidlash lozimki, Prezidentimiz bu masalaga doim ham katta
e'tibor bilan qaragan. Ona tilini amaliy o`rganish bilan birga ilmiy o`rganishga ham katta
zaruriyat bor. Qo`shma gaplar tobe qismlarining o`zaro bog`lanish usullari, qo`shma gapning
ichki bo`linishlari g`arbiy tillar grammatikalari va boshqa tillar (slavyan, turkiy va h.)
grammatikalarida ham deyarli bir xil.
Ularga berilgan ta'riflarda, talqin va tasnifi asoslarida ham o`xshashlik mavjud. Bu
masala o`zbek tilshunosligida maxsus tadqiq etilgan. Qo`shma gap masalasi o`zbek
tilshunosligida birinchi marta ilmiy asosda G`.Abdurahmonov tomonidan chuqur o`rganildi.
Qo`shma va sodda gaplarning o`zaro munosabati, farqlari, qo`shma gapning turlari, har bir
turning umumiy, xususiy jihatlari atroflicha tahlil qilinadi.
O`tgan asrning 80-yillaridan boshlab qo`shma gap talqiniga yangicha yondashish -
substantsial talqin yuzaga keldi. Mavjud fikrlar nihoyatda xilma-xil bo`lib, ularni jamlash
zaruriyati mavzu dolzarbligini belgilaydi.
Masalaning qisqacha o`rganilish tarixi.
O`zbek tilshunoslari tomonidan so`z birikmasi ancha ko`p o`rganilgan. A.G`ulomov,
M.Asqarova, A.Nurmonov, N.Mahmudov, R.Sayfullaeva bu sohada katta ishlar olib borgan.
G`.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.G`ulomovlarning sintaktik tahlillarida quyidagi hal
qiluvchi holatlarni qayd etib o`tish lozim:
1. Qo`shma gap bo`lishi uchun gapda ikki va undan ortiq ega-kesim markazi bo`lmog`i lozim.
2. "Bog`langan" tushunchasi asosida teng bog`lovchi, ya'ni "bog`lovchi turkumidagi teng
bog`lovchi turiga oid yordamchi so`z bor" mazmunida tushuniladi.
3. Ergash gapli qo`shma gaplarning "ergash" gapining turini belgilashda mazmun-vazifa omiliga
tayaniladi.
A.Berdialiyev 80-yillarga kelib, qo`shma gap sintaksisiga yangi yo`nalish - sistem
yo`nalish tahlili usullarini izchil ravishda tadbiq etishga urindi. A.Berdialiyev qo`shma gap
sintaksisi sohasiga sistem tilshunoslikning o`xshashlik (paradigmatika), sintaktik ziddiyatlar
(sintaktik oppozisiya) kabi tushunchalarni olib kirdi.
Tadqiqot ob'yekti o`zbek tilidagi qo`shma gaplarning o`ziga xos xususiyatlari.
Tadqiqot predmeti o`zbek tilidagi qo`shma gaplar
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari:
Tadqiqotning maqsadi – o`zbek tilidagi qo`shma gaplarning o`ziga xos xususiyatlarini
substansial asoslarda ko`rib chiqish.
Bu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni hal etishni nazarda tutadi.
1.Sintaksisning o`rganish ob'yektiga bog`liq yangi qarashlarni ko`rib chiqish.
2. Sintaktik aloqa va sintaktik munosabatlar nazariyasini tahlil qilish.
3. O`zbek tilida qo`shma gaplarda partsellyatsiya va omonimiya hodisalarini kuzatish.
Ilmiy tadqiqot natijalarini "Hozirgi o`zbek adabiy tili", "Umumiy tilshunoslik"
kurslarini o`qishda va maktab va kasb-hunar kollejlarida qo`shma gap mavzusini o`tishda
qo`llash mumkin.
Ilmiy ishning yo`nalishi. O`zbek tili
Tadqiqotning metodologik asosi sifatida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovning asarlari, O`zbekiston Respublikasining "Ta'lim to`g`risidagi", "Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi" haqidagi qonunlari va boshqa me'yoriy hujjatlari olindi. A.Nurmonov,
R.Sayfullaeva va boshqalarning asarlaridan lingvistik metodologik asos sifatida foydalanildi.
Tadqiqot metodlari sifatida transformatsion, qiyosiy, distributiv, ma'noni qismlarga
bo`lish (komponentniy analiz), bevosita tashkil qiluvchilarga ajratish, statistik va tajriba
metodlardan foydalanildi.
Tadqiqot uchun til materiali sifatida hozirgi zamon o`zbek yozuvchilarning asarlar
matnlari, og`zaki nutqdan ayrim misollar olindi.
KIRISH
Bo`lak butunning, xususiylik umumiylikning, hodisa-mohiyatning, element (birlik)
sistemaning tarkibiga kiritilmaguncha o`z o`rnini, qiymatini topgan va sharhlangan sanalishi
mumkin emas. Qo`lingizdagi bu tadqiqotning ahamiyati va qiymatini bu yerda sarlavha sifatida
qo`yilgan masalaning hech bo`lmaganda o`ta yuzaki va umumiy bayoni bilan tanishmay, ya'ni bu
ishning o`zbek tili sintaktik tadqiqi silsilasidagi o`rnini aniqlamay turib sharhlash yoki uqib olish
mumkin emas.
Borliqni ilmiy dialektik bilish jarayonining manba tadqiqida metodologik tamoyillarning
uzluksiz almashinuvi va tadqiq manbai mohiyatiga bosqichma-bosqich chuqurlashib, unda
yangi-yangi tomon, qirra, munosabat va aloqadorliklarni ochib borishi
1
o`zbek tili sintaksisini
yevropaviy tadqiq usullarida o`rganishning nisbatan qisqa tarixida o`zining yorqin aksini topdi.
Ona tili sifatida o`zbek tili sintaksisining talqin va tavsifida generativ-transformatsion
usullardan tashqari fanimizda o`z davrida ancha keng ommalashgan ilmiy-amaliy yondashish va
yo`nalishlar sifatida uch asosiy maktabni sanab o`tish va bularni
1) formal yondashuv,
2) mazmuniy yondashuv,
3) substantsial (formal-funktsional) yondashuv sifatida ajratish mumkin.
Har uchala maktabda til sistema sifatida qaraladi va tadqiqotu tavsiflar sistem tahlil asoslarida
amalga oshiriladi, lekin har bir yo`nalishda sistema (tizim) va sistem munosabatlar tabiatini
tushunishda jiddiy farqlar va qarama-qarshi talqinlar mavjud. Bunday tafovutu farqlar tadqiq
manbai - o`zbek tili sintaktik qurilishining - serqirraligi va ichki ziddiyatlar majmuasidan
iboratligi bilan bog`liq; har bir yondashuv manbaning ma'lum bir qirrasini yorqinroq ochish va
tavsiflashga, shu tomonni boshqa qirralardan ko`ra bo`rttirib tavsiflashga xizmat qiladi.
Ilmiy yo`nalish tadqiq manbaining qaysi qirrasiga ko`proq e'tibor berishi uning maqsadi –
serqirra lisoniy hodisaning qaysi jihatiga qanday maqsadlarni ko`zlab asosiy diqqatni qaratishi,
shunga muvofiq ravishda qanday metodologik tamoyillarga tayanishi-yu qanday tadqiq usul va
vositalaridan foydalanishi bilan uzviy bog`liqdir. Shuning uchun ham har bir yo`nalishning
tahlil, tavsif, hukm va xulosalari ilmiy maktabning metodologik asoslari nuqtai nazaridan turib
baholanishi lozim. Bir yondashuv talqin va hukmini ikkinchi yondashuv nuqtai nazaridan
baholash yoki inkor etish - tamoman g`ayriilmiy bo`lsa-da, fanda juda keng tarqalgan hodisa -
umuman fanning mohiyatini tushunmaslik, tadqiq manbaining ma'lum bir qirrasini (shu
tadqiqotchi uchun yaqin tomonini) manbaning o`zi bilan tenglashtirish (fetishizm) yoki o`zaro
1
Бозоров О. Ўзбек тилида даражаланиш. Т.: Фан. 1995; Ne'matov Hamid, Hamroyeva Shahlo, Lingvistik tadqiq
metodikasi, metodologiyasi va metodlari. Вuхого DU . 2005 (Bu ish internetning ziyonet tarmog’ida ham mavjud) ,.
yaqin, aloqador hodisalarni aralashtirish (eklektizm) oqibatidir. Tom ma'noda ma'lum bir fanning
taraqqiyot holati unda mavjud bo`lgan yondashuv va yo`nalishlarning tur va xillari bilan uzviy
bog`liqdir - maktab va talqinlar qanchalik ko`p va rang-barang bo`lsa, fan ham shuncha
rivojlangan sanaladi. Fanda talqinlar xilma-xilligi, tavsiflar rang-barangligi bo`lmasa, unda qotib
qolgan, mutlaqlashtirilgan qoida va talqinlar hukmron bo`lsa, u inqiroz va tanazzul holatidadir.
Mana shu nuqtai nazardan bugungi o`zbek sintaksis fanini zamonamizning keng rivojlangan
ilmiy yo`nalishlaridan biri sifatida baholash lozim - unda teng huhuqli ilmiy maktablar sifatida
xilma-xil talqinlar bir davrda yashab rivojlanib bir-birini to`ldirib kelmoqda...
Yevropa tilshunosligida endi tarqalayotgan substantsial (formal-funktsional) yo n d a sh u
v o`zbek tilshunosligi bag`rida funktsional lingvistika (Praga strukturalizmi) tahlil
tamoyillarini dialektik mantiqning ilmiy tushunchaga qo`yadigan talablari asosida onglilik va
izchillik bilan to`ldirish asosida shakllangan bo`lib, voqelikdagi (jumladan, uning parchasi
bo`lmish nutqdagi) har bir narsada umumiylik, mohiyat, imkoniyat va sabab (UMIS)ni va
yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat (YaHVO) ni farqlaydi. UMISlarni invariant, YaHVOlarni -
variantlar sifatida baholab, bevosita kuzatishda berilgan YaHVOlarni bevosita kuzatishda
berilmagan, idrokiy tahlil asosidagina ochiladigan UMISlarning moddiy shakllarda yuzaga
chiqishi, ko`rinishi deb biladi.
Sintaksis bobida substantsial yondashuv UMISlar sifatida faqat sintaktik qurilish
qoliplarini (modellarini) tan oladi va ularning mohiyatini, umumiy ma'nosini va tizimiy
qiymatini modellararo paradigmatik munosabatlardan keltirib chiqaradi. Mana shu tomoni bilan
substantsial yondashuv modellarni tan oladigan, lekin ularning paradigmatikasiga e'tibor
bermaydigan formal yondashuvdan tubdan farq qiladi.
O`zbek tilining ichki qurilish qonuniyatlari, jumladan, gap kesimining morfologik tugal
shakllanganligi - tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma'no va formantli bo`lishi va shuning
uchun eksplisit ega gap qurilishida muhim konstruktiv bo`lak bo`la olmasligi - asosida
substantsial yondashuvda gap markazi sifatida kesim qabul qilinadi va u mohiyatan mantiqiy
bo`lgan sub'yekt-predikat aloqasiga tayanib emas, balki kesimlik kategoriyasi ko`rsatkichlari
bilan shakllantirilgan atov birligi (mohiyatan so`z shakli)ning sintaktik (funktsiyasi sifatida
qaraladi. Sintaktik tahlil soqasida formal va substantsial yondashuvlar orasida asosiy farq mana
shunda.
Substantsial yondashuv asosida sodda va qo`shma gap qurilishi, uning turlari,
ko`rinishlari, o`zaro munosabatlarini qabul qilish yoki inkor etish yuqorida sanab o`tilgan ikki
asosni to`q`ri (ilmiy asoslangan va o`zbek tilining ontologik tabiatini aks ettiruvchi) yoki
noto`q`ri (o`zbek tili tabiatiga yot bo`lgan me'yorlarni chetdan olib, tilimiz hodisalarini shu
andozalarga tiqishtirish) deb sanash bilan bog`liq; substantsial tahlilning asosi inkor
etilmaguncha, uning xulosalarini va hukmlarini inkor etish mumkin emas, chunki bu yondashuv
ongli va izchil metodologiyaga tayanadi va o`z tamoyillarini mantiqiy-riyoziy uzluksizlikda
o`tkazadi. Shuning uchun qat'iy ishonch bilan aytish mumkinki, hozirgi tilshunosligimizda
o`zbek tili sintaktik qurilishi ikki xil sintaktik nazariya - formal va substantsial yondashuv nuqtai
nazarlaridan talqin etilmoqda.
Har bir yondashuvning tahlil tamoyillari - o`lchov birliklari, tarozu toshlari har xil
bo`lganligi sababli ularning hukm va xulosalarini - yuqorida aytib o`tganimizdek - o`z mezonlari
nuqtai nazaridan turib baholash lozim. Mezonlarning asossizligi, g`ayriilmiyligi, tilimizning
ontologik tabiatidan kelib chiqmasligi isbotlansa, butun yuza qurilma, qanchalik pishiq va
mustahkam bo`lmasin – asos /poydevor/ fundament qulagach, butun bino qulaganidek -
batamom qulaydi.
Quyidagi ishda o`zbek tilida qo`shma gap mohiyati, tasnifi, turlari, o`zaro munosabatlari
haqida hukm va xulosalar onglilik va izchillik bilan substantsial yondashuv nuqtai nazaridan
chiqarilgan va ularni shunday yondashish nuqtai nazaridangina baholash mumkin...
Birinchi bob. Sintaksis va unga bog`liq nazariyalar
1.1. Sintaksisning o`rganish ob`yekti
Til o‘z kommunikativ vazifasini sintaktik qurilma – gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi
barcha – fonetik, leksik, morfologik hodisa ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq
bular sirasida leksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki o‘ziga xos. Zero,
har qanday sintaktik hodisada so‘z va morfologik ko‘rsatkichni ko‘ramiz. Shu boisdan sintaktik
mohiyatni belgilashda leksik va morfologik omilga tayaniladi.
Sintaksis (gr. sintaxys – tuzish, qurish)ning asosi – gap haqidagi ta’limot. Gap, aslida,
so‘zning erkin birikuviga ham asoslanganligi tufayli so‘zning bog‘lanish qonuniyati, so‘z
birikmasi ham sintaksisda o‘rganiladi. So‘z birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy
qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas.
Sintaksis so‘zning har qanday birikuvini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan
erkin nutqiy birikuvning lisoniy mohiyatini tekshiradi. Qaysidir yo‘sindagi so‘zning birikuvi
bo‘lgan qo‘shma so‘z (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birlik (ilonning yog‘ini
yalagan, po‘konidan yel o‘tmagan, ko‘ngli bo‘sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda qoladi.
Chunki ular erkin bog‘lanishga ega emas.
Sintaksis atamasi grammatika atamasining o‘zi kabi ikki ma’noli:
1) tilning sintaktik qurilishi;
2) grammatikaning tarkibiy qismi.
Atamani ana shu ikkinchi ma’nosida qo‘llab, birinchi ma’no ifodasi uchun sintaktik
qurilish atamasini ishlatamiz.
Asosiy sintaktik birliklar. So‘z birikmasi va gap – sintaksisning asosiy birliklari. Shunga
ko‘ra, sintaksis ikkiga bo‘linadi:
1)
so‘z birikmasi sintaksisi;
2)
gap sintaksisi.
So‘zning nutqda o‘zaro aloqaga kirishuvidan so‘z qo‘shilmasi vujudga keladi. So‘z
qo‘shilmasini ikki guruhga birlashtirish mumkin:
1)
gap (Osmon tip-tiniq);
2)
so‘z birikmasi (tip-tiniq osmon).
Til jamiyatda aloqa qilish, axborot uzatish vositasi hisoblanadi. Axborot uzatish esa gap
orqali amalga oshiriladi. Demak, gap fikr ifodalaydi. So‘z birikmasi fikr emas, balki so‘z kabi
tushuncha ifodalaydi. (Biroq so‘z birikmasi ifodalagan tushuncha so‘z ifodalagan tushunchadan
farqlanadi.) Кo‘rinadiki, sintaksisning bosh birligi gap, so‘z birikmasi so‘z kabi bevosita yoki
bilvosita uning tashkil etuvchisidir.
Sintaktik birlik – gap va so‘z birikmasi – so‘zning qo‘shilishidan hosil bo‘lishi, bu
qo‘shilishning esa turli vosita (qo‘shimcha, yordamchi so‘z) va usul (masalan, tobe aloqaning
turi) orqali yuzaga kelishi sintaksisning boshqa sathlar bilan zich aloqada ekanligini ko‘rsatadi.
Demak, nutqda:
1) so‘zlar o‘zaro sintaktik aloqaga kirishib, tushuncha ifodalovchi birlik – so‘z birikmasi
vujudga keladi. So‘zlarning o‘zaro birikib, tushuncha ifodalovchi birlik hosil qilish qonuniyatini
o‘rganish – so‘z birikmasi sintaksisining vazifasi;
2) so‘z fikr ifodalashga ixtisoslashgan nutqiy birlik – gapni shakllantiradi. Gap hosil qilish
qonuniyati bilan gap sintaksisi mashg‘ul bo‘ladi.
Sintaktik birlikning ikki tomoni. LSQ tushunchasi. Fonetika, leksika va morfologiyada
bo‘lgani kabi sintaksisda ham lisoniy va nutqiy jihat farqlanadi. Ma’lumki, lisoniy hodisa
bevosita
kuzatishda
berilmaganlik
(moddiylikdan
holilik),
miqdoriy
cheklilik,
takrorlanuvchanlik, ijtimoiylik va majburiylik belgisiga ega, u bevosita kuzatishda berilganlik,
miqdoriy cheklanmaganlik, betakrorlik, individuallik, ixtiyoriylik sifatiga ega bo‘lgan nutqiy
hodisaga qarama-qarshi turadi.
Nutqiy sintaktik birlik sifatida nutqda qo‘llanadigan, sezgi a’zolariga ta’sir qiladigan,
o‘qish, yozish, aytish, eshitish mumkin bo‘lgan so‘z birikmasi va gap tushuniladi. Lisoniy
sintaktik birlik esa so‘z birikmasi va gap hosil qilish qolipi. Lisoniy sathga tegishli bo‘lganligi
uchun ularni lisoniy sintaktik qolip (qisqacha LSQ) deb ataymiz.
LSQ g‘isht qolipiga o‘xshaydi. Inson ongida ham so‘zlash, nutqni shakllantirish maqsadida
leksemalarni so‘z birikmasi shakliga keltirish, gap hosil qilish qolipi mavjud. Ular LSQ, model,
konstruksiya, qurilma deb nomlansa-da, aslida bir tushunchani ifodalaydi. Masalan, kitobni
o‘qimoq kabi cheksiz birikmani chiqaradigan ot
tushum kelishigi
+ fe’l so‘z birikmasi qolipi qanday
nomlanmasin, uning mohiyatiga ta’sir qilmaydi.
Qolip va nutqiy hosila (so‘z birikmasi va gap)lar dialektik birlikda. Qolip nutqiy hosilasiz
o‘lik va jonsiz, nutqiy hosila esa qolipsiz bo‘lishi mumkin emas. Quyida LSQ va nutqiy so‘z
birikmasi hamda gapning bir-biriga o‘xshamaydigan, farqli xususiyatini bayon etamiz.
1. LSQning moddiylikdan holiligi va nutqiy hosilaning moddiy-ligi. LSQ jamiyat
a’zolari ongida mavjud bo‘lib, kishilarning erkin birikma hosil qilish ko‘nikmasi sifatida uzoq
davr mobaynida shakllanadi. Bu ko‘nikma bo‘lmasa, inson birikma hosil qila olmaydi. Bunga
quyidagi dalil asosida amin bo‘lishimiz mumkin. Deylik, biror tilni, masalan, ingliz tilini
o‘rganmoqchi bo‘lgan kishi ongida bu tilga xos birikma tuzish ko‘nikmasi – LSQ shakllanmagan
bo‘lsa, masalan, o‘zbekcha kitob va o‘qimoq so‘zining ingliz tilidagi a book va to read
muqobilini bilsa-da, birikma hosil qila olmaydi yoxud o‘zbek tiliga xos ot
tushum kelishigi
+ fe’l
qolipi asosida a book to read deya oladi, xolos. Ingliz tilida esa kitobni o‘qimoq birikmasini
hosil qiluvchi LSQ to V+ the N ko‘rinishida bo‘lib, undan to read the book, to write the letter
kabi hosila paydo bo‘ladi.
Ma’lum bo‘ladiki, LSQ jamiyat a’zolari ongida yashaydi va moddiy qiyofaga ega emas.
Uni sezgi a’zosi asosida bilib bo‘lmaydi. Qolipdan chiqqan nutqiy hosilani esa aytish, eshitish,
yozish va o‘qish mumkin ekan, bu ularning moddiylikka egaligini ko‘rsatadi .
2. LSQning ijtimoiyligi va nutqiy birikmaning individualligi. LSQ bir kishi tomonidan
emas, balki shu tilda so‘zlashuvchi jamiyatning barcha a’zolari tomonidan uzoq vaqt davomida
shakllantirilgan. Shuningdek, ular bir kishi uchun emas, balki jamiyatning shu tilda
so‘zlashuvchi barcha a’zosi uchun birday xizmat qiladi. Bu LSQning ijtimoiy tabiatga egaligini
ko‘rsatadi.
LSQ asosida vujudga keluvchi nutqiy hosila har bir kishi nutqida o‘ziga xos. Masalan,
kitobni o‘qimoq so‘z birikmasi har bir so‘zlovchi nutqida o‘zgacha. Bu nutqiy hosilaning har biri
kimning nutqiga tegishliligi, aytilgan o‘rni va zamoni, aytilish maqsadi va sharoiti kabi qator
belgisi bilan farqlanadi. Hatto bir kishi nutqida aytilgan ikkita (kitobni o‘qimoq (1) va kitobni
o‘qimoq(2)) so‘z birikmasidan ikkinchisi birinchisining aynan takrori emas. Zero, bu nutqiy
hosilalar hech bo‘lmaganda, so‘zlovchi shaxs, nutq vaziyati, zamoni bilan farqlanadi. Nutqiy
hosilaning individualligi (alohidaligi)ni shunday tushunmoq lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |