Filologik tadqiqotlar X

X.DO‗STMUHAMMAD ASARLARI TILIDA SO‗Z KO‗CHIMLARI ORQALI 
KONNOTATIV- PRAGMATIK MA‘NONING HOSIL BO‗LISHI 
O.Ashirov, QQDU O‗zbek tilshunosligi kafedrasi o‗qituvchisi
 
Tilshunosligimizda lingvopoetikaga bo‗lagan e‘tiborning kuchayishi konnotatsiya va 
uning ifoda vositalariga doir ko‗plab tadqiqotlarning yuzaga kelishiga turtki bo‗ldi. Ma‘lumki 
konnotatsiya tushunchasi bilan uzviy bog‗liq, bazi bir xil hodisa sifatida qaraluvchi emotsional-
ekspressivlik tushunchasi uzoq yillar davomida stilistikaning o‗rganish obyekti sifatida 
tekshirildi. 

---

FILOLOGIK TADQIQOTLAR — X 
74 
Konnotatsiyaning nutq vaziyati, kontekst yordamida reallashuvchi hodisa ekanligini 
inobatga oladigan bo‗lsak, u pragmatikaning tadqiqot obyekti ekanligini anglab yetamiz.
O‗zbek tilshunosligida til birliklarining pragmatik tabiatini anglashga doir dastlabki 
qarashlar XX asrning 80-yillariga to‗g‗ri keladi. O‗sha davrda prof A.Nurmonov, 
N.Mahmudovning ko‗makchilar hamda ritorik so‗roq gaplarning presuppozitsion xususiyatlari 
tavsifiga doir ilmiy maqolasi e‘lon qilindi.
23
Bu masala keyinchalik ayrin marfologik birliklar 
hamda matn tahlili misolida mahsus tadqiqot obyekti bo‗ldi.
24
Konnotatsiya va pragmatika o‗rganish obyekti sifatida nutq jarayonida ko‗chma ma‘nolar 
yuzaga chiqadi. Ularning yuzaga chiqishida turli xil til birliklari xizmat qiladilar. 
Insoniyat o‗zaro og‗zaki va yozma nuqt orqali muloqatga kirishadilar. Ayrim hollarda 
nuqtning bu ikki turidan tashqari, turli xil imo-ishora va gavda harakatlaridan foydalangan holda 
o‗z fikrlarini bir-birlariga yetkazadilar. Bu yordamchi vositalar ham til birliklari kabi fikr 
ifodalash bilan birga, so‗zlovchining sub‘ektiv munosabati, uning ruhiy holatini, ya‘ni 
konnotatsiyani aks ettirishga xizmat qiladi. Shu sababli konnotatsiyani yuzaga chiqaruvchi 
vositalarning ikki turini farqlsh mumkin: 1. Lingvistik vositalar; 2. Ekstralingvistik vositalar. 
Lingvistik vosita bu – konnotativ ma‘noni yuzaga chiqaruvchi til birliklari bo‗lsa, 
ekstralingvistik vositalar konnotatsiya ifodalovchi, biroq til birliklari doirasiga kirmaydigan, 
yuqorida takidlagandek, imo-ishora va har xil gavda harakatlaridan iborat. 
X. Do‗stmuhammad asarlari tilida har ikkala vositalar orqali yuzaga kelgan konnotativ 
vositalarni uchratamiz. Bunday holatlar barcha yozuvchilar ijodida ham yuz beradigan jarayon. 
Masalan, E. Vohidovning ―Istanbul fojiasi‖ asaridan olingan quyidagi misollarda paralingvistik 
vosita qo‗llash orqali konnotatsiya quyidagicha hosil qilinadi: 
Sumkali sayyah – (Bosh barmog‗ini ko‗rsatib) bundoqlar bor. Yuring, o‗zim 
ko‗rsataman. Bu jumladagi ekstralingvistik vosita sanalgan ―bosh barmog‗ni ko‗rsatib‖ 
ishorasini bildiruvchi izoh olib tashglansa, fikr mavhum bo‗lib qoladi. Bu esa