Филологические науки: состояние, перспективы, новые

А.Ф. Муратова, 
студентка 2 курса филол. ф-та БашГУ, г. Уфа, Россия 
Научный руководитель: И.Ф. Зарипова, 
канд. фил. наук, доц. БашГУ, г. Уфа, Россия 
 
ТАТАР ТЕЛЕНДӘ КОЛОРИСТИК КОМПОНЕНТЛЫ 
ФРАЗЕОЛОГИЗМНАР
Чынбарлыкта 
фразеологизмнарның 
роле 
бик 
мөһим. 
Фразеологик берәмлекләрне куллану сөйләмне образлы, бизәкле, 
тәэсирле итә. Алар нәфис әдәбиятта, телдәге сөйләмдә, татар халык 
авыз иҗатында актив кулланылыш табалар. 
Татар телендә фразеологизмнарның компонентлары булып 
төрле сүзләр киләләр. Алар арасында төс компонетлы 
фразеологизмнар да шактый. 
Әлеге 
эшебез 
татар 
телендә 
төс 
компонентлы 
фразеологизмнарның лексик-семантик яктан тикшерү максатында 
башкарылган фәнни әшебезгә нигезләнә. 
Фразеологиягә багышланган хезмәтләрнең күп булуына 
карамастан, татар телендәге төс компонетлы фразеологизмнарны 
махсус өйрәнгән чыганакларның әлегә булмавы сайланган 
теманың актуальлеген билгели. 
Эш барышында “Татар теленең фразеологизмнар сүзлеге” 
ннән төс компонетлы фразеологизмнарнарны туплап, 306 мисалдан 
торган картотека булдырылды. Иң еш кулланылган төсләрдән кара, 
ак, кызыл, сары, күк, яшел, зәңгәр төсләрне атарга мөмкин.
Төсләр кулланылган фразеологизмнарны мәгънәви яктан, 
В.Калимуллинаның хезмәтенә нигезләнеп, 3 зур кырга бүлеп 
карарга мөмкин: “Кеше”, “Кеше һәм аның тирәлеге” , “Кеше һәм 
тирә-як мохит” кырлары. 
I. 
«Кеше» кыры үз янына «Биологик күренеш буларак 
тереклек», «Вакыт», «Акыл», «Җан» концептларын берләштерә. 
1. «Биологик күренеш буларак тереклек» концепты үз 
чиратында ваграк концептуаль сфераларга таркала: 

---

184 
1) «Ашамлык» концептуаль сферасы. Мәсәлән: 
Ак койрыклы чәй – бөртекле Һинд чәенең арада ак кыл төсле 
койрыклы бөртекләре булганы, татар һәм башкорт иң яратып эчкән 
югары сор чәй. 
Акка тук (яшәү) – ак-сөт, катык, әйрән кебек барлык сөт 
азыгы.
Кара кымыз – исертә торган, ысланган кымыз. Элек аерым 
ысул белән ачытылган. 
2) «Физик халәт» концептуаль сферасы. Мәсәлән:
Бер күзенә ак салган, икенчесе чак калган –ике күзе төрле кеше 
турында; 
Кара пәрәмәч күк – бик нык сипкелле кешегә карата.
Кызыллыгы җиргә төшеп тора – үтә алсу, нурлы йөзле кыз 
димәктән. 
Зәңгәр фирәзәм – зәңгәр күзле кешегә иркәләп әйтем. 
2. «Вакыт» концептын «Вакыт һәм аның сыйфатлары» 
концептуаль сферасы тәшкил итә. Мәсәлән:
Кара таң – таң атыр атмас вакыт.
Кара көн – бәхетсез көн; авыр, ярлы, михнәтле тормыш; 
бөлгенлек хәле, башка бәла төшү көннәре.
3. «Акыл» концепты. Мәсәлән: 
Кара карга – аңсыз, кара надан. 
4. «Җан» 
концептын «Холык» һәм «Хис-тойгылар» 
концептуаль сфералары тәшкил итә. Мәсәлән:
1) «Холык»концептуаль сферасына мисаллар: 
Кара төлке – сирәк күренүче кеше.
Кызыл авызланып – оста телләнеп, мактанып, белдеклеләнеп.
Зәңгәр күзләк аша карау – тормыш һәм кешеләрне 
идеаллаштыру, кимчелекләрен күрмәү.
2) «Хис-тойгылар» концептуаль сферасы. Мәсәлән:
Карага батып йөрү – караңгы чырай, ачулы йөз күрсәтеп 
йөрү.
Йөз карасы – 1. Оятка калучылык, хурлык ягылу билгесе. 2. 
Оят, хурлык. Кара җир булып кайту – үтенеч кабул ителмәү, өмет 
ителгән җирдән отказ алу, эш булды дигәндә алдану, булмый калу.

---

185 
II.