Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

Foydalanilgan adabiyot va manbalar 
1.
ГОСТ 12.1.004-91 Пожарная безопасность. Общие требование. 
2.
O.A.Tulaganov, O.A.Mutalov “Ishlab chiqarish va yong‘in o‘chirish 
avtomatikasi” fanidan ma’ruzalar to‘plami 2-qism. IIV YoXI. 2018-yil. 68-b. 
* * * 

---

41 
YONG‘INDAN HIMOYA QOPLAMALARINING TURLARI, LAK VA 
BO‘YOQLARNING YONG‘INDAN HIMOYA QOPLAMASI SIFATIDA 
ISHLATILISHI 
SH.Atabaev «Umumkasbiy fanlar» kafedrasi professori f.m.f.n.
Y.B.Mavlyanov Z.N.Eshnazarov 5-kurs Kursantlari
(O‘zbekiston Respublikasi FVV Akademiyasi) 
a’lumki, juda ko‘p korxonalarning qurilish konstruksiyalariga 
(asosan metall va yog‘ochdan qilingan) yong‘indan himoya 
qoplamalari bilan ishlov beriladi. Hozirgi vaqtda butun dunyoda 
asosi organik polimerlardan tashkil topgan yong‘indan himoya qoplamalari keng 
ishlatilayapti. Odatda yong‘indan himoya qoplamalarining effektiv himoya qilish 
muddatlari ularning texnik shartlarida ko‘rsatilgan bo‘ladi va bu muddat bir necha 
o‘n yillarni tashkil qiladi. Oxirgi vaqtlarda Respublikamizning bir qator ilmiy 
muassasalarida va shu qatorda Yong’inxavfsizligi institutida ham yangi tarkibdagi 
yong‘indan himoya qoplamalari yaratildi. Lekin, mamlakatimizda bu 
qoplamalarining effektiv himoya qilish muddatlarini qisqa muddat ichida 
aniqlaydigan qurilma hozircha yo‘q. Yangi yaratilgan yong‘indan himoya 
qoplamalarining ishlab chiqarish standartlarida yoki texnik shartlarida ularning 
himoya qilish muddatlari albatta ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. 
Yong‘indan himoya qoplamalarining turlari
Yong‘indan himoya qoplamalari qavariqlanadigan va qavariqlanmaydigan 
bo‘ladi. Ularning tarkibiga asosan bog‘lovchilar, antipirenlar va qavariqlanadigan 
moddalar kiradi. Hozirgi vaqtda bog‘lovchilar sifatida aminaldegid polimerlar, 
vinilxlorid asosidagi latekslar, galogenlik sintetik va tabiiy kauchuklar, epoksid 
polimerlar, poliuretanlar ishlatiladi. Ba’zi qoplamalar tarkibiga polimerlardan 
tashqari suyuq shisha ham kiritiladi. Respublikamizda keng ishlatilayotgan 
Proterm steel, Uniterm, Fireflex, Ograx, Joker, Unikum kabi qoplamalar metall 
konstruksiyalarining olovbardoshligini 30 minutdan 90 minutgacha ta’minlab 
beradi. 
Yong‘indan himoya qoplamalarining xususiyatlarini o‘zgarishiga quyidagi 
omillar ta’sir qilishi mumkin: 
- atmosfera havosi yoki xonalardagi havo tarkibi; 
- atmosfera havosining namligi; 
- har xil suyuq yoki gazsimon moddalarning ta’siri; 
- elektrokimyoviy, biologik, biokimyoviy emirilish va ta’sirlar. Bu ta’sirlar 
natijasida qoplamalarning xususiyatlari butunlay o‘zgarib ketishi mumkin. 
Hozirgi vaqtda butun dunyoda xilma-xil yong‘indan himoya qoplamalari keng 
ishlatilayapti. Odatda ularning sinflanishi quyidagicha amalga oshiriladi. 
Umumiy xolda: 
- yong‘indan himoya qoplamasi bilan ishlov berilgan materialning turiga 
qarab; 
- yong‘indan himoya qoplamasi bilan ishlov berish usuliga qarab. 
- ishlatish sharoitlariga qarab; 
M 

---

42 
- yong‘indan himoya qoplamasining turiga qarab; 
O‘z navbatida ishlov berilgan materialning turiga qarab yong‘indan himoya 
qoplamalari quyidagi turlarga bo‘linadi: 
- yog‘och va yog‘och materiallari uchun mo‘ljallangan; 
- metall va metalldan yasalgan materiallar uchun mo‘ljallangan; 
- to‘qilgan va to‘qilmagan matolar, gilamlar uchun mo‘ljallangan; 
- elektr kabellarini qoplash uchun mo‘ljallangan. 
Yong‘indan himoya qoplamasi bilan ishlov berish usullari quyidagi turlarga 
bo‘linadi: 
- shimdiriladigan tarkiblar va antipirenlar bilan ishlov berish usuli; 
- qoplamalar bilan ishlov berish usuli; 
- hamma usullarni o‘z ichiga olgan. 
Ishlatish sharoitlariga qarab yong‘indan himoya qoplamalari quyidagi turlarga 
bo‘linadi: 
- quruq va isitiladigan xonalar uchun ishlatiladigan; 
- yuqori namlikdagi xonalar uchun ishlatiladigan; 
- har xil ob-havo sharoitidagi xonalar uchun ishlatiladigan; 
- maxsus sharoitdagi xonalar uchun ishlatiladigan. 
Yong‘indan himoya qoplamalari quyidagi turlarga bo‘linadi: 
- chaplash usuli bilan himoyalaydigan qoplamalar; 
- lak va bo‘yoqlar; 
- shimdiriladigan tarkiblar; 
- antipirenlar. 
Yog‘ochdan qilingan qurilish konstruksiyalariga ishlatiladigan yong‘indan 
himoya qoplamalarining turlarini ko‘rib chiqamiz. Bu to‘g‘rida ma’lumotlar
GOST R 53292-2009 da batafsil keltirilgan. 
Yong‘indan himoya qoplamalarining bir turi – laklar organik yoki suv 
asosidagi yupqa qobiq hosil qiluvchi kimyoviy moddalar (emulsiyalar) bo‘lib, 
ularning tarkibiga antipirenlar, plastifikatorlar, qotiruvchilar qo‘shiladi. Ular 
surtilgan yuzada yupqa shaffof qobiq hosil qilishadi hamda konstruksiyaning 
yong‘inga bardoshligini oshiradi. 
Bo‘yoqlar - organik modda va pigmentlarning hamda antipirenlarning bir 
jinsli aralashmasi bo‘lib, ularning tarkibiga to‘ldiruvchilar, plastifikatorlar, 
qotiruvchilar, erituvchilar, rang beruvchilar qo‘shiladi. Ular surtilgan yuzada rangli 
qobiq hosil qilishadi hamda konstruksiyaning yong‘inga bardoshligini qobiqning 
qalinligiga mutanosib ravishda oshiradi. 
Pastalar yoki chaplash usuli bilan himoyalaydigan qoplamalar bo‘yoqlarning 
bir turi bo‘lib, ulardan quyuqligi bilan farq qiladi, tarkibi deyarli bir xil bo‘ladi, 
faqat tarkibidagi moddalarning dispersligi katta bo‘ladi. Lak va bo‘yoqlarga 
nisbatan qalin qoplama hosil qilishadi, natijada konstruksiyaning olovbardoshlik 
darajasini oshirishadi. 
Shimdiriladigan tarkiblar antipirenlarning organik yoki noorganik eritmalari 
bo‘lib, yog‘och konstruksiyalarning sirtiga yoki hajmiga singdiriladi. Bu ish bir 
qancha usullarda amalga oshiriladi, masalan, yog‘och sirtiga cho‘tka yordamida 

---

43 
surtish yo‘li bilan, shimdiriladigan tarkiblar solingan idishga yog‘ochni solish yoki 
bosim ostida avtoklavda ushlab turish uslublari bilan amalga oshiriladi. 
Metall qurilish konstruksiyalariga ishlatiladigan yong‘indan himoya 
qoplamalarining turlari yuqorida ko‘rib chiqilganlarga o‘xshash, lekin tarkiblari 
bo‘yicha farq qiladi. GOST R 53295-2009 da metall konstruksiyalarda 
ishlatiladigan yong‘indan himoya qoplamalarining samaradorligini aniqlash uslubi 
keltirilgan. Bu standartda yong‘indan himoya qoplamalarining samaradorligi 
metall konstruksiyaning harorati chegaraviy nuqtaga (500
0
S) etib kelgunicha 
ketgan vaqt bilan aniqlanadi va 7 ta guruhga ajratiladi: 7-guruh – 15 minutdan,
6-guruh – 30 minutdan, 5-guruh – 45 minutdan, 4-guruh – 60 minutdan, 3-guruh – 
90 minutdan, 2-guruh – 120 minutdan va 1-guruh – 150 minutdan kam bo‘lmasligi 
kerak. Yong’inpaytida metall konstruksiyalarning haroratga dosh berolmay yuk 
ko‘tarish qobiliyatini yo‘qotishi ularni effektiv himoya qilish zarurligini ko‘rsatadi. 
Metall konstruksiya uchun haroratning kritik temperaturasi 500
o
S deb qabul 
qilingan. Demak, metall konstruksiyada haroratning 500
o
S dan oshmasligini 
ta’minlashimiz kerak. Shu bilan bir vaqtda metall konstruksiya GOST R 53295-
2009 da ko‘rsatilganidek ma’lum bir muddatga yong’in haroratiga bardosh berishi 
kerak. 
Ko‘pchilik hollarda yong‘indan himoya qoplamalari sifatida maxsus lak- 
bo’yoqlar ishlatiladi. Ularning olovdan himoya mexanizmi ikki turga bo‘linadi: 
qavariqlanadigan va qavariqlanmaydigan. 
Qavariqlanadigan lak-buyoqlar olovning harorati ta’sirida o‘z hajmini 
ko‘paytiradi va olov haroratining metall karkasga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. 
Qavariqlanmaydigan lak-buyoqlar esa olovning harorati ta’sirida yupqa plyonka 
hosil qilishadi va olov haroratining metall karkasga ta’sirini kamaytiradi. Bu lak-
buyoqlarning tarkibida odatda silikatlar bo‘ladi. 
Metall konstruksiyalarga ishlatiladigan yong‘indan himoya qoplamalarining 
samaradorligi bir qancha omillarga bog‘lik: 
-
Yong’inta’sirida koks hosil bo‘lishi uchun issiqlik energiyasining yutilishi; 
-
Yong’inta’sirida gazsimon moddalarning ajralib chiqishi natijasida issiqlik 
energiyasining yutilishi; 
-
Yong’inta’sirida himoya plyonkasining hosil bo‘lishi natijasida metall 
karkasga olov haroratining o‘tmasligi; 
-
issiqlik to‘lqinlarining himoya plyonkasidan qaytishi natijasida metall karkas 
haroratining ko‘tarilmasligi; 
-
Yong’inta’sirida hosil bo‘lgan himoya plyonkasining ichiga kislorodning 
kirishi qiyinlashi. 
Lak-bo’yoqlar 
yuqori adgeziyaga ega, ular atmosfera havosiga, 
yog‘ingarchiliklarga, har xil zararli ta’sirlarga chidamli. Xozirgi vaqtda har xil 
turdagi 
lak-buyoq 
mahsulotlari 
taklif 
kilinayapti. 
Yong‘indan himoya 
samaradorligi: yong‘indan himoya vositasi samaradorligi ko‘rsatkichi daqiqalarda 
vaqtni ifodalovchi yong‘indan himoya sinovi boshlanganidan keyin haroratning 
kritik nuqtasiga (500°S) etib borguniga qadar temirning namunaviy temir 
konstruksiyasi joriy standartning 5 bo‘limiga muvofiq yong‘indan himoya 
qoplamasi va usuli aniqlanadi. 

---

44 
Yong‘indan himoyaning konstruktiv echimi: yong‘indan himoya qilinayotgan 
ob’ektning ustki qatlamini materiallar bilan yoki boshqa konstruktiv echim bilan 
yong‘indan himoyalash. 
Yong‘indan himoya usullarining kombinatsiyasi: yong‘indan himoya 
usullarining turli usullarini birlashtirish. 
Yong‘indan himoya ob’ekti: Yong’in xavfini kamaytirish va (yoki) 
yong‘indan himoyalanganligini oshirish maqsadida yong‘indan himoya vositalari 
bilan ishlov berish konstruksiyalari va ishlanmalari. 
Yong‘indan himoya qomlamasi: yong‘indan himoya qilinayotgan ob’ektning 
ustki qismiga yong‘indan himoya vositasi surtilishi (montaji) natijasida olingan 
qatlam. Shu bilan bir qatorda yong’indan himoya qoplamalari bilan ishlov berilgan 
yog’och materiallarining samaradorligini tekshirish uchun bir qator uslublar ishlab 
chiqildi, laboratoriya va poligonlar tashkil qilindi. Bu borada birinchi bor ГОСТ 
16363-76 standarti ishlab chiqildi. Standart bo’yicha ishlab chiqilgan tadqiqotlar 
natijasi shuni ko’rsatdiki, bir qator yong’indan himoya qoplamalari yog’och 
materiallarini yonuvchanlik darajasini yuqori darajada kamaytira olmagan. 
Samarali natija ko’rsatgan uslub bu bosim ostida shimdirish uslubi ekanligi 
ma’lum bo’ladi.