Farmatsevtika ishini tashkil

Marketing turiga qarab talabning tasnifi
Talab turi
Marketingni 
ta ’sir etish maq- 
sadi
Marketing turi
Marketing
tadbirlari
l . l n k o r
e t a -
digan yoki yo‘q 
boMgan (iste ’- 
m o l c h i l a r g a
nom a’lum yoki 
u n ch alik m a ’­
lum b o ‘lmagan 
dori vositalari)
T a la b n i y a r a ­
tish: salbiy m u- 
nosabatni y o ‘q 
qilish yoki be- 
parvolik
konversion 
(o‘zgartiiuvchan) 
yoki r a g ‘b a t-
lantiruvchi
F o sstis t a d b i r ­
larini ishlab chi­
qish ( r ekl ama,
shaxsiy sotuvlar, 
s o t i s h n i r a g ‘- 
batlantirish)
2 . P o t e n s i a l
(yangi dori vo­
sitasi)
Talabni haqiqiy 
qilish
Rivojlanayotgan
Sifatli
3 . 0 ‘zgarib tu - 
ruvchan (mav- 
sumiy, har so- 
atlik dori vosita- 
lari i s t e ’mol i
uchun)
Talabni
tekislanishi
S i n x r o m a r -
keting
Talabning o ‘zga- 
rishlari davridagi 
qarshi reklama
4.So‘nib keluv- 
chan (kam ta ’- 
sirli dori p re- 
paratlaiga)
T a la b n i q a y ta
tiklash
Remarketing
Yangi sotish bo- 
zo rin i q id irish , 
narxlarni pasa- 
yishi
5 . B a r q a r o r
(talabi tu rg ‘un 
boMga n 
dor i
vositalarga)
Erishilgan talab 
darajasini qoM- 
lab turish
QoMlab t ur a-
digan
QoMlab turuvchi 
reklama
6.Haddan ortiq: 
- k u c h a y g a n
t a l a b
( m o d a
davrida)
Kamaytirish
Demarketing 
q arsh i harak at 
ko'rsatuvchi
Na r xl a r ni k o ‘- 
tarilish i, rekla- 
m a n i qi s qa r t i -
rish,
-ishlab chiqishni 
to'xtatish
185

---

F0SST1S — talabni shakllantirish va savdoni rag‘batlantirish
— bir qancha tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirish, tovam i 
bozorga yuborishga yo‘naltirilgan, buning uchun e ’tiborli reklama, 
tovar reklamasi, bevosita va maxsus moliya vositalari yordamida 
savdoni rag‘batlantirish, sotuvdan oldingi va sotuvdan keyingi 
yarmarkalar, ko‘rgazmalar amalga oshirilmoqda.
Turli tovarlarga talab k o ‘pligi uning qiym ati bilan ham
belgilanadi. Talab kattaligi elastik narx koeffitsenti bilan ta’riflanadi. 
Uning narxi 1% ga o ‘zgarishi bilan talab kattaligi qancha foizga 
o‘zgarishni ko ‘rsatadi. Agar m a’lum tovarga narx o'zgarishi bilan 
talab o'zgarib ketsa — bu elastik talab; agar narx o ‘zgarish bilan 
talab o ‘zgarmasa — bu noelastik talab deyiladi.
Narxning elastik talabiga h ar xil om illar m uhim ta ’sir etadi 
uning eng asosiylariga quyidagilar kiradi:
Agar bozorda ko‘p o ‘xshash tovarlar b o ‘lsa, talab elastik 
boMadi. Bu holda m a’lum tovarga narxni ko‘tarilishi, uning o ‘mini 
bosuvchi tovam i xarid qilishga olib keladi, bordiyu shu tovam ing 
narxi vaqtincha pasayib ketsa, uning savdo hajmi ko‘tariladi;
Agar bozorda o ‘xshash tovarlar yo‘q boMsa — unda talab 
noelastik boMadi.
Shunday ekan, tovarlarga narxlarni ko‘tarilishi uning sotuvini 
kamayishiga sabab boMmaydi (chunki talab > taklif).
Aniq tovam i sotib olish zaruriyatining darajasi katta boMsa, 
talab turg‘un boMadi (noelastik). Bu holda narxlam ing biroz 
ko‘tarilishi savdo hajm ini m uhim qisqarishiga olib kelmaydi. Shu 
guruhning tovarlari (xizmatlar)ga quyidagilar kiradi, masalan: 
barcha dori vositalari, malakali tibbiy yordam.
Narx marketingi nuqtayi nazaridan iste’molchining turkum i 
yoki narxlarni o ‘zgarishi bilan bogMiq boMgan iste’m olchilar 
bo‘gMnlari.
Iste’m olchilam i shartli ravishda 4 turkum ga ajratish mumkin:
4.1. 
«Tejamkor» xaridorlar. U lar narxlar (tovar sifati va 
assortimentiga) yuqori sezuvchanlikka ega boMib, elastik turg‘un 
talabni shak llan tirad i. U larga kam t a ’m inlanganlar, nafaqa 
oluvchilar, ko ‘p bolali xaridorlar kiradi.
186

---

4.2. «Nufuzli» xaridorlar. Ular narxlarga kam e ’tibor bergan 
holda, ko‘proq tovam ing tashqi ko‘rinishga, xaridorlarga xizmat 
ko‘rsatish saviyasiga ahamiyat berishadi. Bu xaridorlar tom onidan 
elastik talab shakllanadi.
4.3. «Mulohazali» xaridorlar tom onidan kam ifodalangan 
noelastik talab shakllanadi. Bu xaridorlar kichik firmalarni qoMlab
- quw atlash uchun past narxdagi tovarlami olishga tayyor boMadi.
4.4. «Befarq» xaridorlar. Narxlarga e ’tibor bermagan holda, 
asosan foydalanishdagi qulaylikka ah am iy at berishadi. Bu 
xaridorlarga biznesm enlar kirib, ular tom onidan turg'un noelastik 
talab shakllanadi.
Samarali narx siyosatini o'tkazish m aqsadida yuqorida sanab 
chiqilgan om illam ing barchasini hisobga olish zarur.
10.5. DAVOLASH-PROFILAKTIKA MUASSASALARI DOIMIY 
FAOLIYATDAGI HAY’AT VAZIFALARI
0 ‘zbekiston Respubiikasi SogMiqni saqlash vazirligining 2005- 
yil 12-oktabrda 506-sonli buyrugM asosida dori vositalari, tibbiy 
ashyo va tibbiy asbob-uskunalami sotib olish, taqsimlash va ulardan 
unumli foydalanishni nazorat qiluvchi «Doimiy faoliyatdagi hay’at» 
(keyinchalik m atnda D F H ) 0 ‘zbekiston Respubiikasi SogMiqni 
saqlash vazirligi, QoraqalpogMston Respubiikasi SogMiqni saqlash 
vazirligi, viloyatlar SogMiqni saqlash boshqarm alari, Toshkent 
shahar SogMiqni saqlash Bosh boshqarmasi va barcha davolash- 
profilaktika muassasalarida tashkil etilgan va bevosita 0 ‘zbekiston 
R espubiikasi SogMiqni saqlash v azirig a, Q oraqalpogM ston 
Respubiikasi SogMiqni saqlash vaziriga, viloyatlar SogMiqni saqlash 
boshqarmalari boshliqlariga, Toshkent shahar SogMiqni saqlash 
Bosh boshqarm asi boshligMga, Davlat sanitariya-epidemiologiya 
nazorati departam enti bosh shifokorlariga b o ‘ysunadi.
D FH o ‘z faoliyatini 0 ‘zbekiston Respubiikasi qonunlariga, 
0 ‘zbekiston Respubiikasi Prezidentining farmonlariga, 0 ‘zbekiston 
Respubiikasi Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlariga, 
boshqa qonunchilik hujjatlariga, shuningdek 0 ‘zbekiston Respub-
187

---

likasi Sog‘liqni saqlash vazirligining buyruq va farmoyishlariga hamda 
mazkur nizomga amal qilgan holda olib boradi.
Jo ylard a d o ri vositalari, tib b iy ashyo va tibbiy asbob- 
u s k u n a la rn i s o tib o lis h , ta q s im la s h va u la rd a n u n u m li 
foydalanishni nazorat qiluvchi D F H , o ‘z faoliyatini Sog‘liqni 
saq lash v a z irlig in in g b u y ru g ‘iga va d a v o la s h -p ro fila k tik a
muassasalari ichki buyrug‘iga asosan tashkil qiladi.
D F H raisi etib Sog‘liqni saqlash vazirining birinchi o ‘rin- 
bosari, viloyat va shahar sog‘liqni saqlash Bosh boshqarm asi 
boshliqlarining birinchi o ‘rinbosarlari va davolash-profilaktika 
muassasalari bosh shifokorlarining davolash ishlari bo‘yicha o ‘rin- 
bosarlari, D F H a ’zolari etib yetakchi mutaxassislar, mos ravishda 
Vazir, viloyat va shahar sogMiqni saqlash boshqarma boshliqlari 
ham da bosh shifokorlari tom onidan tayinlanadi va tasdiqlanadi.
SogMiqni saqlash vazirligi, sogMiqni saqlash boshqarm alari 
davolash-profilaktika muassasalari buyruqlariga asosan hay’at 
a’zolari tarkibi o ‘zgartirilishi, hay’atning faoliyati tugatilishi yoki 
yangidan tuzilishi mumkin.
Doim iy faoliyatdagi H ay’atning asosiy vazifalari:
Hayotiy zarur dori vositalari, tibbiy ashyo va tibbiy asbob - 
uskunalarga boMgan talabni o ‘rganadi ham da buyurtm a tuzadi. 
D ori vositalari, tibbiy ashyo va tibbiy asbob-uskunalar, shu 
ju m la d a n g iy o h v an d lik v o sita la ri, p six o tro p m o d d a la r va 
prekursorlarga boMgan ehtiyojni bem orlam ing soni, kasallik turlari, 
davolash - profilaktika muassasalaridagi davolanuvchi bem orlar 
o‘rinlarining soni va demografik holatni hisobga olgan holda 
o ‘rganib boradi. Bunda zarur boMganda soha bo‘yicha yetakchi 
mutaxassislar jalb etiladi.
Polipragm aziya va politerapiyaga yoM q o ‘ym aslik, ayni 
bemorga birdaniga 3 va undan ortiq antibiotik tayinlash muvofiq 
deb topilganda majlisda bayonnom a bilan rasmiylashtiriladi.
Davolash-profilaktika muassasalarining dorixonasi, davolash 
boMimlarida dori vositalari va tibbiy ashyolarning yaroqlilik 
m uddati, saqlash sharoitlari ham da ulam ing soni va um um iy 
miqdorini tekshiradi.
!88

---

Budjet mablag‘lari hisobidan xarid qilingan hamda m uruw at 
yordami yo'nalishi bo'yicha olingan dori vositalarini har bir qutida 
muassasa muhri mavjudligini tekshirish asosida aniqlaydi.
M uruw at yordamidan va beg'araz texnik ko'makdan maqsadli 
foydalanishni ta ’minlanishini tekshiradi.
Davolash — profilaktika muassasalari ichki dorixonalarining 
yillik faoliyati to ‘g ‘risida hisobot tayyorlaydi.
BoMimlarida esa miqdoriy hisobi yuritiluvchi dori vositalari 
tibbiy ashyo va tibbiy asbob -uskunalam ing qoldiq miqdoriy hisob- 
kitobini ham da ular b o ‘yicha hisobotning to ‘g‘ri yuritilishini 
tekshiradi.
D F H dav o lash -p ro filak tik a m uassasalarida h iso b -k ito b
o ‘tkazish b o ‘yicha har 10 kunda sotib olingan dori vositalari haqida 
shifoxona dorixonasi m udiridan m a ’lum ot oladi, h a r oyda 
dorixonada va boMimlarda hisobdagi dori vositalarining o ‘matilgan 
tartibda, hay’at a ’zolari ishtirokida yo‘q qilinishini amalga oshiradi.
D FH yilning har choragi uchun bajarilgan ishlar bo'yicha 
hisobot (keyingi oyning 15 sanasigacha) tayyorlaydi va yuqori 
tashkilotlarga topshiradi.
Dori vositalari, tibbiy ashyo va tibbiy asbob-uskunalami sotib 
olishda ishtirok etadi. Bunda ta ’m inotchilardan faqat respublika 
hududida qoMlashga ruxsat etilgan va Davlat reestriga kiritilgan, 
muvofiqlik sertifikatiga ega boMgan hayotiy zarur dori vositalari 
ro'yxati ham da shifoxona formulyariga kiritilgan dori vositalari 
va tibbiy ashyolam ing xarid qilinishini, saqlash om borxonalari, 
muzlatkich xonalari va ulaming transportda tashishda muzlatkich 
me’yoriga rioya qilish holatlari ustidan olib borilayotgan monitoring 
o ‘tkazilishida ishtirok etadi.
T a’m inot turidan q at’iy nazar, dori vositalari, tibbiy ashyo 
va tibbiy asbob-uskunalam ing barcha taqsim otlari bosh m utaxas­
sislar ham da barcha hay’at a ’zolari ishtirokida amalga oshiriladi, 
bayonnom a bilan rasmiylashtirilib, hay’at a ’zolarining imzolari 
bilan tasdiqlanadi.
D FH tom onidan dori vositalari, tibbiy ashyo va tibbiy asbob- 
uskunalami xarid qilishdagi zaruriy mezonlar:
189

---

— dori vositalari, tibbiy ashyo va tibbiy asbob-uskunalar 
faqat farmatsevtika faoliyati bilan shug‘ullanishga (sotib olish va 
s o tis h g a ) ru x s a t b e r u v c h i lits e n z iy a s i m a v ju d boM gan 
ta ’m inotchilardan xarid qilinishi;
— xarid qilinayotgan dori vositalari, tibbiy ashyo va tibbiy 
asbob-uskunalar uchun vakolatli sertifikatsiya organlari tom onidan 
rasmiylashtirilgan va o ‘m atilgan tartibda tasdiqlangan muvofiqlik 
sertifikati nusxasi mavjud boMishi;
— mahsulotda birlamchi va ikkilamchi o ‘ramlaming butunligi, 
qayd yozuvlarining bir-biriga mos kelishi, yorliqda m ahsulotning 
nomi, oMchov birligi, seriyasi ham da partiya raqami, qaysi davlat 
va firmada ishlab chiqarilganligi;
— dori vositalarining yaroqlilik m uddati tibbiyot am aliyotida 
qoMlash uchun 60 foizdan kam boMmasligi;
— cheklangan ulguiji savdo ustam alarining qoMlanilishi va 
davolash m uassasalarida hisob-kitob yuritiladigan narxlam ing 
to ‘g‘ri belgilanishi;
— dori vositalariga tuzilayotgan buyurtm a dori vositalarining 
xalqaro nomlanishiga ham da dozasiga muvofiq boMishi;
— dori vositalarining sam aradorligi, xavfsizligi, iqtisodiy 
jihatdan maqsadga muvofiqligi tahlili;
— m u ru w a t yordam i yuklari o ‘m atilgan tartib g a ko ‘ra 
dalolatnom a asosida qabul qilinishi;
— dori vositalarini sotib olishda raqobat narxlarining o ‘iganil- 
ganligi va tahlili asosida buyurtm a berilganligi.
Ehtiyojdan ortiq boMgan dori vositalari, tibbiy ashyo va tibbiy 
asbob-uskunalami boshqa davolash-profilaktika muassasalariga qayta 
taqsimot uchun yuqori tashkilotlaiga maMumot tayyorlanadi.
D F H g iy o h v an d lik v o sita lari, p six o tro p m o d d a la r va 
prekursorlam ing saqlanishi, hisobining yuritilishi va maqsadga 
muvofiq ustidan doimiy nazorat o 'm atish bo ‘yicha vazifalari:
0 ‘zbekiston Respubiikasi Vazirlar M ahkamasining 2003-yil 
29-oktabrdagi 472-sonli Qarori asosida D avolash-profilaktika 
muassasalari uchun rejadagi yillik ehtiyojni jam lab SSV qoshidagi 
«Dori vositalari tibbiy buyumlar siyosati Markazi»ga Ooriy yilning
190

---

noyabr oyigacha, keyingi yillarda yillik ehtiyoj iyun oyigacha) 
topshirish yuzasidan nazorat o'm atadi.
D av o lash -p ro filak tik a m uassasalarining d o rix o n alarid a 
giyohvandlik dori vositalarini saqlash sharoitlari 0 ‘zbekiston 
Respubiikasi Adliya vazirligida 2001-yil 21-iyulda 1048-son bilan 
ro'yxatga olingan «Giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar 
va prekursorlam i saqlash bo'yicha texnik talablam i tasdiqlash 
to ‘g‘risida»gi Qaror talablariga javob berishi ustidan doimiy nazorat 
olib boriladi.