Farmatsevtika ishini tashkil qilish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
Sh. Z. UMAROVAning
Redakciyası astında

FARMATsEVTIKA IShINI TAShKIL
QILISh

Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı

Bilimlendiriw Ministirligi tárepinen farmacevtika institutı studentleri
Ushın sabaqlıq retinde usınıs etilgen

TOShKENT-2019

Recenzentler:
Farmacevtika pánleri doktorı, professor S. I. Asatov
Farmacevtika pánleri kandidati, dotsent Ol. J. Akramov
“Qara qamıs dárixanalari” M. Sh. J. Basshısı S. I. Imomov

Sabaqlıqta Farmacevtika salasınıń rawajlanıw tariyxı, famacevtika bazarı jáne onı tártipke salıw boyınsha xalıq aralıq ámeliy tajiriybe, farmacevtika iskerligin tártipke salıwdıń huqıqıy tiykarları,dárixana shólkemlerinde usaqlap satıw sawdanı shólkemlestiriw, dárixanada retseptlarni qabıllaw hám olar tiykarında dári ónimlerin beriw,dárixana sharayatında dári ónimlerin tayarlaw jumısların shólkemlestiriw, dárixana sharayatında dári ónimler sapasın baqlaw jumısların shólkemlestiriw, retseptsiz sawdanı shólkemlestiriw, jeńillikli retseptlar tiykarında dári ónimleri menen támiyinlew, statsionar sharayatta emlenip atırǵan nawqaslardı dári ónimleri menen támiyinlew, dári qurallarına bolǵan mútajlik hám talap perspektivasın anıqlaw, dári qurallarınıń mámilesinde logistik jantasıw, farmacevtika bazarında kótere sawda iskerligin shólkemlestiriw, farmacevtika xızmetin qadaǵalaw -ruhsatnoma sisteması, dárixana hám farmatsevtik shólkemlerinde jumıs júrgiziw, dárixana hám farmatsevtik shólkemler iskerliginde Shólkemlestirilgen hújjetler aylanbasın tashkil etiw temaları kórsetilgen.sabaqlıqta Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń qararları, Ózbekstan Respublikası Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń farmacevtika jumısın shólkemlestiriw salasındaǵı buyrıqları hám basqa normativ hújjetler óz sawleleniwin tapqan. Sabaqlıqtan dárixana ámeliyatı xızmetkerleri, farmacevtika institutları studentleri, ǵárezsiz ızleniwshiler hám bilimlerdi jetilistiriw fakul'tetlarida oqııp atırǵan tıńlawshıları da paydalanıwları múmkin.

Avtorlar jámááti… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 9
Kirisiw…. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. … 11
1-bap Farmacevtika salasınıń rawajlanıw tariyxı (Aliev S. Ol.,
Umarova Sh. Z.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
14

1. 
   1. Baslanıwiy jámáát hám qullik dáwirinde farmacevtikanıń
   

Rawajlanıwı… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
14
1. 2. Indiyada farmacevtikanıń rawajlanıwı… …. …. …. …. …. …. ….. 16
1. 3. Áyyemgi Egipette farmacevtikanıń rawajlanıwı… …. …. …. …. …. .. 17
1. 4. Kitayda farmacevtikanıń rawajlanıwı… …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 19
1. 5. Áyyemgi Grekistonda farmacevtikanıń rawajlanıwı… …. …. … 21
1. 6. Áyyemgi Rimde farmacevtikanıń rawajlanıwı… …. …. …. …. …. ….. 23
1. 7. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. .. 25
1. 8. Ózbekstan Respublikasında farmacevtikanı rawajlanıw
Tariyxı… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
28
2-bap Farmacevtika bazarı jáne onı tártipke salıw boyınsha xalıq aralıq
Ámeliy tájiriybe. (Aliev S. Ol.) …………………………… …. …. …. …. …. …
39
2. 1. Den sawlıqtı saqlaw boyınsha xalıq aralıq huqıqıy normalar… …. …. …. …. ….. 39
2. 2. Dári ónimleri támiynatın shólkemlestiriwdiń tiykarǵı
Qaǵıydaları : JSST usınıslari…………………………………… …. …. 50

2. 
   3. Dári ónimleri támiynatın shólkemlestiriwde xalıq aralıq
   

Tájiriybe……………………………………………………………… ….. 64

3. 
   4. Jáhán farmacevtika tarawı hám jáhán farmacevtika bazarınıń
   

Ayriqsha qásiyetleri hám tiykarǵı rawajlanıw baǵdarları… …. …
81
2. 5. Farmacevtika bazarın tártipke salıwdıń qaǵıydaları hám tiykarǵı
Baǵdarları, tártipke soluvchi talaplardı uyqaslastırıw
Processleri… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
95
3-bap Farmacevtika iskerligin tártipke salıwdıń huqıqıy
Tiykarları. (Umarova Sh. Z., Ziyaeva M. N.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
117

4. 
   1. “Dári ónimleri hám farmacevtika iskerligi tuwrısında”gi
   

Nızam, mánisi hám ózgertiwler… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
118
3. 2. Farmacevtika iskerligi haqqında túsinik. Farmacevtika iskerlik
Túrleri… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 120
3. 3. Dári ónimleri hám medicinalıq buyımlardı usaqlap satıw realizatsiya
Qılıwdı litsenziyalaw tártibi……………………………………… 125
3. 3. 1. Litsenziya talapları hám shártleri…………………………….. 128
3. 3. 2. Litsenziya alıw ushın zárúr bolǵan hújjetler………………. 129
3. 3. 3. Arzanı kórip shıǵıw hám litsenziya beriw yamasa litsenziya
Beriwdi biykarlaw etiw tuwrısında qarar qabıllaw… …. …. …. …. …. …. ..
130
3. 3. 4. Dárixana filialın ashıw tártibi… …. …. …. …. …. …. …. …. …. … 135
3. 3. 5. Litsenziyanı qayta rásmiylestiriw, onıń ámel qılıw múddetin uzaytırıw, dublikat beriw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..136
3. 3. 6. Litsenziya talapları hám shártlerine ámel etiliwin qadaǵalaw qilıw………………………………………………………………138

3. 3. 7. Litsenziyanıń ámel etiwin toqtatıp turıw, toqtatıw hám

Bıykarlaw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 139
3. 3. 8. Litsenziyalar reestri…………………………………………… 141
3. 3. 9. Mánziller hám xızmetkerler reestri… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. .. 142
3. 3. 10. Litsenziya berilgenligi ushın mámleket boji tólew tártibi… 143
3. 4. Dári ónimleri hám medicinalıq buyımlardı usaqlap satıw realizatsiya qılıw
Ushın materiallıq-texnikalıqa bazaǵa, bınaǵa (xanaǵa ) qoyılatuǵın
Talaplar……………………………………………………………… …. 144
3. 5. Dárixana bólmeleri hám ásbap -úskenelerine qoyılatuǵın
Talaplar… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 146
3. 6. Dárixana bólmelerin jaqtılandıriw hám sanitariya tárepinen
Abadanlastırıw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 148
3. 7. Dári ónimleri hám medicinalıq buyımlardı usaqlap satıw realizatsiya qılıw
Ushın litsenziya beriw boyınsha aymaqlıq komissiya iskerligi… …. …. …
150
4-bap Dárixana shólkemlerinde usaqlap satıw sawdanı shólkemlestiriw
(Umarova Sh. Z.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 157
4. 1. Dárixanalarda usaqlap satıw sawdanı shólkemlestiriw tártipleri… …. …. …. .. 158
4. 2. Dárixana túrleri, wazıypaları hám funktsiyaları… …. …. …. …. …. …. …. .. 160
4. 3. Social dárixanalardı shólkemlestiriw, jaylastırıw tártibi,
Wazıypa hám funktsiyaları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
165
4. 4. Dárixana bólmeleri quramı, buyımlanıwı… …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 178
4. 5. Farmacevtika iskerligi, kadrlar lawazım nomenklaturasi hám
Shtatları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
181

5. 
   6. Farmatsevt kadrlarǵa qoyılatuǵın zamanagóy talaplar, kásip
   

Xarakteristikası… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
187
4. 7. Dárixana bólmeleri hám úskenelerine qoyılatuǵın sanitar tártip
Qaǵıydaları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 192
4. 8. Dárixana xızmetkerleri ushın sanitar-gigienik talaplar… …. …. …. …. .. 195
5-bap Dárixanada Retseptlarni qabıllaw hám olar tiykarında dári
Quralların beriw. (Umarova Sh. Z., Xidoyatova Z. Sh.)… …. …. …. ..
198

6. 
   1. Retsept jáne onıń funktsiyaları. Retsept túrleri. Retsept
   

Blankalari… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 198
5. 2. Dári ónimlerin jazıw hám belgilew tártibi… …. …. …. …. …. …. …. … 207
5. 3. Retsept blankalarini rásmiylestiriw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. … 211
5. 4. Dárixanalar tárepinen xalıqqa dári ónimlerin retsept
Tiykarında
Beriw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
215
5. 5. Retseptlarni ekspertiza qılıw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 218
5. 6. Retsept blanklarınıń saqlanıwı… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 226
6 -bap Dárixana sharayatında dári ónimlerin tayarlaw jumısların
Shólkemlestiriw. (Iskandarova Sh. F.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
228

7. 
   1. Dárixana sharayatında islep shıǵarıw processleriniń tashkil 228
   
8. 
   

Қилиш ва унинг ҳуқуқий асослари………………………………………………..

6.2. Ностерил дори тайёрлашга қўйиладиган санитар талаблар…………… 232

6.3. Асептик шароитда дори тайёрлашга қўйиладиган санитар

Талаблар………………………………………………………………………………………

235

6.4. Дорихонада санитар талаб қоидаларини назорат қилиш………………. 238

6.5. Ишлаб чиқариш хоналарини моддий-техник таъминоти………………. 239

7-боб Дорихона шароитида дори воситалар сифат назоратини

Ташкил қилиш. (Искандарова Ш.Ф.)……………………………………….

251

7.1. Дорихонага келиб тушган дори воситалари ва тиббий техника

Сифатини қабул қилишдаги назорат. ……………………………………………

251

7.2. Дорихонага сифатсиз махсулотни келиб тушишини олдини

Олишга қаратилган чора-тадбирлар………………………………………………

253

7.3. Ёзма, оғзаки, органолептик, физик, кимёвий назорат турлари………. 255

7.4. Дори воситасини беришдаги назорат. …………………………………………. 260

7.5. Стерил дори воситаларини тайёрлаш ва назорат қилишни алоҳида

Талаблари. …………………………………………………………………………………..

261

7.6. Дорихонада тайёрланган дори воситаларини расмийлаштириш……. 263

7.7. Дорихонада тайёрланган дори воситаларининг сақланиш

Муддатлари………………………………………………………………………………….

264

8-боб Рецептсиз савдони ташкил қилиш. Имтиёзли Рецептлар

Асосида дори воситалари билан таъминлаш (Хидоятова З.Ш.,

Исламова М.З.)…………………………………………………………………………….

273

1. 
   Рецептсиз савдони ташкил қилиш………………………………………………. 273
   

2. 
   Беморларга консултация бериш тартиби. ………………………………….. 282
   

3. 
   Мустақил даволаниш концепция моҳияти ва пайдо бўлишни
   

Иқтисодий шарт-шароитлари……………………………………………………….

283

4. 
   Дори воситаларини имтиёзли бериш тартиби. ……………………………. 287
   

5. 
   Дори воситаларини имтиёзли ажратиш тартиби…………………………… 290
   

6. 
   Дори воситалари билан имтиёзли таъминлаш бўйича
   

Харажатларни молиялаштириш (ҳақ тўлаш) тартиби…………………….

292

9-боб Дорихонада гиёхванд дори воситалари, психотроп моддалар

Ва прекурсорлар муомаласи (Умарова Ш.З.)……………………………..

295

9.1. Гиёхванд дори воситаларини психотроп моддалар ва

Прекурсорларнинг ноқонуний муомаласига қарши курашишнинг

Ҳалқаро асослари…………………………………………………………………………

295

9.2. Гиёхванд дори воситалари ва психлтроп моддалар муомаласини

Лицензиялаш тартиби…………………………………………………………………..

303

9.3. Гиёхванд дори воситаларини ҳисобга олиш, тақсимлаш, сотиш,

Бериш ва сақлаш тартиби…………………………………………………………….

316

9.4. Психотроп моддаларни сақлаш, бериш ва ҳисобга олиш……………… 329

9.5. Прекурсорларни сақлаш, бериш, сотиш ва ҳисобга олиш…………….. 331

9.6. Гиёхвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорлар 334

Mámilesi menen baylanıslı processlerdi belgilep barılatuǵın

Arnawlı jurnallardı, júrgiziw hám saqlaw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 10 -bap Dárixanada rezervlar bólimi jumısın shólkemlestiriw.
Laboratoriya hám qabarǵan jerlew jumısların esapqa alıw (Umarova
Sh. Z., Ikramova G. M.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
375
10. 1. Rezervlar bóliminiń tiykarǵı wazıypaları hám funktsiyaları… …. …. .. 375
10. 2. Rezervlar bólimi xızmetkerleri arasında shtatlar hám wazıypalardı
Bólistiriliwi… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
376

9. 
   3. Dárixanada tovarlardı qabıllaw qaǵıydaları hám olardı basqa
   

Bólimlerge beriw tártibi… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 380

10. 
    4. Laboratoriya hám qabarǵan jerlew jumısların… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 385
    

11-bap Statsionar sharayatta emlenip atırǵan nawqaslardı dári
Quralları menen támiyinlew (Sultanova G. A.)… …. …. …. …. …. …. ..
388
11. 1. Emlewxana dárixanası, wazıypaları, shtatları… …. …. …. …. …. …. …. … 388
11. 2. Islep shıǵarıw bólmeleriniń quramı hám buyımlanıwı… …. …. ….. 393
11. 3. Bólimlerden dári ónimlerin talapnamalar tiykarında beriw
Tártibi… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 395
11. 4. Emlewxanada formulyar sistemasın qollanılıwı… …. …. …. …. …. …. …. 396
11. 5. Dári ónimlerinen aqılǵa say paydalanıwda AVS hám vEN
Analizlerdi qóllaw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 400
11. 6. Turaqlı iskerliktegi xay'at wazıypaları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. .. 408
11. 7. Farmakoekonomikalıq analizdiń farmacevtika iskerligindegi ornı,
Farmakoekonomikalıq analiz usılları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 412
12-bap Dári ónimlerine bolǵan mútajlik hám talap perspektivasın
Anıqlaw (Sadikova G. E.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
423

11. 
    1. Dári ónimlerge bolǵan mútajlik. Dári ónimler mútajligine
    

Tásir etiwshi faktorlar… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
423
12. 2. Talap hám tutınıw túsinikleri. Olarǵa tásir etiwshi faktorlar…. 425
12. 3. Bólek farmakoterapevatik gruppa dári ónimlerine bolǵan
Mútajlikti anıqlaw usılları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
429
12. 4. Mútajlikti anıqlaw zamanagóy usılları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 431
12. 5. Xalıqtı dári ónimleri hám medicina buyımları menen
Támiyinlewdi jáne de jaqsılawǵa tiyisli ilajlar… …. …. …. …. …. 433

12. 
    6. Social áhmiyetke iye dári ónimleri hám medicina buyımlarına
    

Mútajlikti anıqlaw tártibi… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 436
13-bap Dári ónimleriniń mámilesinde logistik jantasıw
(Saidova M. Ya.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 443
13. 1. Logistika tariypi, wazıypaları, rawajlandırıw basqıshları… ….. 443
13. 2. Farmacevtika tarawinde logistika… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. … 445
13. 3. Logistik sarp etiw ǵárejetler… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 449
13. 4. Logistik kanal, logistik shınjır… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 451
13. 5. Tavar háreketiniń kanalları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. .. 455
13. 6. Sawda tarmaǵınıń tiykarǵı iskerlik túrleri… …. …. …. …. …. …. …. …. … 456
14-bap Farmacevtika bazarında kótere sawda iskerligin tashkil
Etiw (Saidova M. Ya.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
459

13. 
    1. Kótere farmatsevtik shólkemleriniń túrleri, wazıypaları hám
    

Funktsiyaları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. 459
14. 2. Kótere sawda formaları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. … 464
14. 3. Farmatsevtik xambarınıń dúzilisi… …. …. …. …. …. …. …. …. …. … 465
14. 4. Kótere telektegi tiykarǵı processler… …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 467
14. 5. Dári ónimlerin saqlawda ayriqsha qásiyetleri… …. …. …. …. .. 470
14. 6. Dári ónimlerrini saqlaw bólmelerine qoyılatuǵın talaplar… … 470
14. 7. Dári ónimlerin tasıw, qatardan shıǵarıw tártibi…………… …. 482
15-bap Farmacevtika xızmetin qadaǵalaw -ruhsatnoma sisteması
(Zaynutdinov X. S., Z. Sh. Xidoyatova, Suyunov N. D.)… …. …. …. …. …. ….. 488

14. 
    1. Dári ónimleri hám medicinalıq buyımlar sapasın belgileytuǵın
    

Qadaǵalaw -ruxsatnama sisteması… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
488
15. 2. Dári ónimleriniń sapa standartları… …. …. …. …. …. …. …. …. …. .. 510
15. 3. Farmacevtika salasında halqaro sapa standartları……………… 513
15. 4. Dári ónimleri sapasın baqlaw laboratoriyası jumısın
Shólkemlestiriw………………………………………………………… ..
516

15. 
    5. Óndiriste farmatsevtik ónimleri sapa qadaǵalawın
    

Shólkemlestiriw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 519

16. 
    6. Farmatsevtik ónimlerdi sertifikatlastırıw hám sapasın
    

Basqarıw sisteması……………………………………………………
521
15. 7. Farmacevtika bazarında dári ónimlerin jasamalastırıw
Máseleleri……………… 536
15. 8. Standart bolmaǵan dári ónimleri hám medicinalıq buyımlardı joq etiw
Tártibi…………………………………………………………………. 548
16 -bap Dárixana hám farmatsevtik shólkemlerinde jumıs júrgiziw.
(Sadikova N. A.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
556

17. 
    1. Dárixana hám farmatsevtik shólkemleri jumıstı shólkemlestiriwde
    

Jumıs júrgiziw procesiniń axamiyati… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 556
16. 2. Dárixana hám farmatsevtik shólkemlerde buyrıq
Hújjetleri… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 556
16. 3. Dárixana hám farmatsevtik shólkemler iskerliginde shólkemlestirilgen
Hújjetlerdiń ornı… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …
586
17-bap Dárixana hám farmatsevtik shólkemler iskerliginde
Shólkemlestirilgen hújjetler aylanbasın tashkil etiw (Sadikova
N. A.)… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ..
604
17. 1. Maǵlıwmat -informaciya hújjetleri… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. … 604
17. 2. Jeke quramǵa tiyisli hújjetler… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 624
17. 3. Dárixana hám farmatsevtik shólkemler iskerliginde kirisiw hám
Shıǵıw hújjetlerin rásmiylapshtirish tártibi… …. …. …. …. …. ….. 637

18. 
    4. Dárixana hám farmatsevtik shólkemlerinde hújjetlerdi arxivǵa
    

Tapsırıw… …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….. 646
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi

Avtorlar jámááti

Umarova Shaxnoz Ziyatovna – farmacevtika pánleri kandidati, dotsent
Tashkent farmacevtika institutı Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika
Jumısın shólkemlestiriw” kafedrası basqarıwshıı
Zaynutdinov Xikmatilla Sunnatovich – farmacevtika pánleri doktorı,
Professor Tashkent farmacevtika institutı Farmatsevtlar mamanlıǵın
Asırıw hám qayta tayarlaw fakul'teti “Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw
Hám farmatsevtik texnologiya” kafedrası professorı
Xidoyatova Zul'fiya Sharıfovna – biologiya pánleri kandidati, Tashkent
Farmacevtika institutı Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika jumısın
Tashkiol qılıw” kafedrası dotsenti
Iskandarova Shohista Fexruzovna – farmacevtika pánleri doktorı,
Tashkent farmacevtika institutı Farmatsevtlar mamanlıǵın asırıw hám
Qayta tayarlaw fakul'teti “Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw hám
Farmatsevtik texnologiya” kafedrası dotsenti
Suyunov Qaǵıyda Davurovich – farmacevtika pánleri doktorı, Tashkent
Farmacevtika institutı Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika jumısın tashkil
Qılıw” kafedrası dotsenti
Aliev Jol baslawshı Ubaydullaevich – Farmacevtika pánleri kandidati, Tashkent
Farmacevtika institutı Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika jumısın tashkil
Qılıw” kafedrası dotsenti
Ziyaeva Bara Nabievna – Tashkent farmacevtika institutı Farmatsiya
Fakul'teti “Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw” kafedrası úlken
Oqıtıwshı
Ikramova Gózzal Mahamatjanovna – Farmacevtika pánleri kandidati,
Tashkent farmacevtika institutı Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika
Jumısın shólkemlestiriw” kafedrası dotsenti
Islamova Marg'uba Ziyatovna – Tashkent farmacevtika institutı
Farmatsevtlar mamanlıǵın asırıw hám qayta tayarlaw fakul'teti
“Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw hám farmatsevtik texnologiya” kafedrası
Úlken oqıtıwshı
Sultanova Gulnora Abildjanovna – “Farmacevtika pánleri kandidati,
Tashkent farmacevtika institutı Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika
Jumısın shólkemlestiriw” kafedrası úlken oqıtıwshı
Saidova Mámleket Yadgarovna – Tashkent farmacevtika institutı
Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw” kafedrası úlken
Oqıtıwshı
Sadikova Gulchexra Erkinovna – Tashkent farmacevtika institutı
Farmatsiya fakul'teti “Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw” kafedrası úlken
Oqıtıwshı
Sadikova Nargiza Amanovna – Tashkent farmacevtika institutı Farmatsiya
Fakul'teti “Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw” kafedrası úlken
Oqıtıwshı

Kirisiw
“Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw” sabaqlıǵı Ózbekstan

Respublikası Prezidentiniń “Joqarı tálim mákemelerinde tálim
Sapasın asırıw hám olardıń mámlekette ámelge asırılıp atırǵan keń
Qamtılǵan reformalarda aktiv qatnasın támiyinlew boyınsha qosımsha ilaj –
Ilajlar tuwrısında”gi 2018 jıl 5 iyun daǵı PQ-3775-san Sheshiminde
Belgilengen wazıypalardı orınlaw, farmacevtika tálim baǵdarların
Aldıńǵı jáhán tájiriybeleri tiykarında jaratılǵan jańa áwlad sabaqlıqları menen
Támiyinleniw maqsetinde jaratıldı.
“Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw” páni – “Farmatsiya” tálim
Baǵdarında oqııp atırǵan studentler ushın qánigelik pánlerinen
Bolıp, pitkeriwshilerge farmacevtika tarawına tiyisli shólkemler jumısın
Shólkemlestiriw boyınsha zárúr bolǵan bilim hám kónlikpelerdi iyelew
Maqsetinde oqıtıladı.
Usı sabaqlıqtıń tiykarın 2007 jılda A. N. Yunusxodjaevning
Ulıwma redaktorı astında Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw kafedrası
Professor oqıtıwshıları (E. R. Toshmuxamedov hám basqalar ) tárepinen chop
Etilgen Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw sabaqlıǵı quradı.
Usı sabaqlıqqa, farmacevtika jumısın shólkemlestiriw boyınsha
Shet el tájiriybeler, respublikamızda aqırǵı jıllarda farmacevtika
Salasında júz berip atırǵan reformalar, húkimetimiz tárepinen qabıl
Qılınıp atırǵan huqıqıy -normativ hújjetler, jańa tahrirdagi “Dári ónimler
Hám farmacevtika iskerligi tuwrısında”gi Nızam hám nızam astı hújjetleri
Tiykarında qosımshalar kirgizildi.
Óz gezeginde kóplegen jańa dári ónimleriniń jaratılıwı,
Farmacevtika járdeminiń jetilisken usılların ámeliyatqa kirip
Keliwi menen farmacevtika jumısın shólkemlestiriwdi tiykarǵı baǵdarları
Kórsetilgen sabaqlıqlar jaratıw wazıypası taǵı da aktual bolıp qaldı.
Usı sabaqlıqta xalıq hám emlew profilaktika mákemelerin dári
Quralları menen támiyinlewdi shólkemlestiriwde házirgi kún kózqarasınan
Dárixana qánigeleri ushın zárúr bolǵan máseleler 17 bapta
Keltirildi. Ámeliy áhmiyeti artıp baratırǵan retseptsiz dári ónimleri
Sawdasın shólkemlestiriw hám farmacevtika xızmetin sapalı támiyinlewge
Qaratılǵan temalar múmkin shekem keńlew yoritildi.
Ámeldegi pán programması sheńberinde tayarlanǵan bul sabaqlıqta
Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw boyınsha studentler ushın kerekli bolǵan
Tiykarǵı máseleler yoritilib, qosımsha maǵlıwmatlar hám tiyisli normativ
Hújjetlerden ǵárezsiz paydalanıw ushın kórsetpeler berilgen.
Sabaqlıq, ámeldegi “Den sawlıqtı saqlaw” bilimlendiriw tarawınıń Mámleket
Tálim standartı, Farmatsiya (túrleri boyınsha ) tálim baǵdarınıń Ilmiy tájriybe
Talaplarına uyqas halda jaratılǵan hám pitkeriwshilerde tómendegi kónlikpelerdi
Qáliplestiriw ushın xızmet etedi:
- dárixanalarda kótere hám usaqlap satıw sawdanı ámeldegi normativ
Hújjetler tiykarında shólkemlestiriw;
- dári ónimlerin saqlaw ;
- jasama, sapasız dári ónimlerin waqıtında anıqlaw ;
- dári ónimler jollamasına qaray medicina hodimiga hám
Awırıwlarǵa máslahát beriw;
- dári ónimler sapasın baqlaw jumısların shólkemlestiriw;
-dárixanaǵa kelip túsken retseptlar tiykarında onı tayarlaw, dizimnen ótkeriw,
Saqlaw tártiplerin ámeldegi normativ hújjetler tiykarında shólkemlestiriw;
- náshebent, psixotrop elementlar hám prekursorlar mámilesin
Belgilengen tártipte ámelge asırıw ;
- statsionar sharayatında emlenip atırǵan nawqaslardı dári ónimleri
Menen támiyinlew;
- dári ónimlerine bolǵan talap hám mútajlikti anıqlaw ;
- farmacevtika bazarında informaciya texnologiyaları hám elektron kommerciya
Jumısların shólkemlestiriw.
Respublikamızda farmacevtika salasınıń jedel pát menen
Rawajlanıp baratırǵanlıǵın inabatqa alǵan halda, usı sabaqlıq

Oqıwshınıń qolına jetip bargunga shekem, dári ónimleri mámilesin

Tártipke salıw boyınsha normativ hújjetler ózgeris múmkinshiligı bar.
Sol munasábet menen avtorlar, ámelde óz kúshin saqlap kiyatırǵan hám jańa
Qabıl etilgen normativ hújjetler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı tómendegi
Informaciya portallaridan alıwların usınıs etedi: www.gov. Uz, www. Norma. Uz,
www. Lex. Uz, www. Minzdrav. Uz, www.pharm-control. Uz.
Avtorlar, sabaqlıq tuwrısındaǵı pikir oy-pikirlerdi, hato hám
Kemshilikleri bolsa, olardı jetilistiriw maydanınan berilgen
Usınıslardı qanaatlanıwshılıq menen qabıl etediler.
Sabaqlıq farmacevtika institutı studentleri hám farmacevtika iskerligi
Menen shuǵıllanap atırǵan keń qánigeler kópshiligi ushın mólsherlengen.
Mualiflar recenziyalari arqalı qımbatlı oy-órisleri menen
Sabaqlıqtı jaratıwda jaqınnan járdem bergen Farmacevtika pánleri doktorı
S. I. Asatovga, “Qara -qamıs dárixanalari” juwapkerligi sheklengen jámiyeti
Basshısı S. I. Imomovga hám Tashkent farmacevtika institutı Farmatsevtlar
Mamanlıǵın asırıw fakul'teti Farmacevtika jumısın shólkemlestiriw hám
Farmatsevtik texnologiya kafedrası basqarıwshıı, farmacevtika pánleri kandidati,
Dotsent Ol. J. Akramovlarga óz minnatdorchiligini ańlatadı.

1-bap. Farmacevtika salasınıń rawajlanıw tariyxı

Joba :
1. 1. Baslanıwiy jámáát hám qullik dáwirinde farmacevtikanıń rawajlanıwı
1. 2. Indiyada farmacevtikanıń rawajlanıwı
1. 3. Áyyemgi Egipette farmacevtikanıń rawajlanıwı
1. 4..Kitayda farmacevtikanıń rawajlanıwı
1. 5. Áyyemgi Grekistonda farmacevtikanıń rawajlanıwı
1. 6. Áyyemgi Rimde farmacevtikanıń rawajlanıwı
1. 7. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna)
1. 8. Ózbekstan Respublikasında farmacevtikanıń rawajlanıw tariyxı
Farmatsiya – eń áyyemgi pánlerden biri. Farmacevtikaǵa tiyisli
Bilimlerdiń kelip shıǵıwın neolit dáwirden baslanadı. Dári ónimleri
Tuwrısındaǵı birinshi, jetkiliklishe tolıq maǵlıwmatlardı bolsa eramızǵa
Aldınǵı 1700 jıllarda Áyyemgi Egipette dúzilgen G. Ebers papirusidan
Alınǵan.
« Farmatsiya» termini grekshe « farmakeia» - “dárilerdi qóllaw” sózinen
Alınǵan. Bul sózdiń kelip shıǵıwı bolsa tariyxtıń jáne de áyyemgi dáwirlerine
Tuwrı keledi. Áyyemgi Egipet degi medicina qáwenderlik etiwshi ma'bud – Úshek
Sıyınıwxonasining diywalındaǵı pátdan birinde « far-má-ki « sózi ushraydı.
Bul saqlanganlik, ulıwma hiomyalanganlik hám ásirese keselliklerden
Qorǵawlanganlik mánisin beredi. Sonday etip, dári ónimlerin islep
Shıǵarıw hám satıw menen baylanıslı bolǵan barlıq jumıslarǵa “farma-“ yamasa
“farmako-“ túbir sózine iye bolǵan atlar berila baslandı.
Farmatsiya – bul hár qıylı dári-dárman hám medicinalıq buyımlardı izertlew
Etiw, alıw, analiz qılıw, islep shıǵarıw, basqarıw, saqlaw hám tarqatıw
Máselelerin úyrenetuǵın ilimiy-ámeliy pánler kompleksi bolıp tabıladı.
Házirgi kúnde farmacevtika pánleri medicinalıq -biologiyalıq pánler menen
Bir úlken kompleksti quraydı hám medicinalıq bilimlerdiń birden-bir
Integraciyalasqan tarawına kiredi. Bioorganik ximiya, molekulyar biologiya, Genetikalıqa, molekulyar farmakologiya, sonıń menen birge kosmetologiya sıyaqlı ámeliy
Pánler farmatsiya menen baylanıslı.

1. 
   1. Baslanıwiy jámáát hám qullik dáwirinde farmacevtikanıń
   

Rawajlanıwı
Eramızǵa shekemgi III-II mıń jıllıqtaǵı patriarxat dáwirinde, qoyshı,
Suruvni tamasha etip, ósimliklerdiń haywanlarǵa terapevtikalıq tásirin
Payqadi. Ol haywanlar fe'lini baqlaw nátiyjesinde alǵan mamanlıǵın
Insanlarǵa da qollanıw etdi. Awrıwdı qaldıratuǵın tásirge iye paslyon sıyaqlı
Ósimlikler dáslepki dárivor ósimliklerden biri retinde tán alıw
Etilgen; júdá erte, as qazan traktında qıtıqlaytuǵın tásir etiwshi ósimlikler
Da ajıratıp alındı. Sol dáwirde, kóknarı, temeki hám báń sıyaqlı
Ósimliklerdiń narkotik (náshebentlik) qásiyetleri málim boldı.
Ańshılıqtıń rawajlanıwı menen haywanot dáreklerinen keletuǵın
Dáriler payda boladı : may, qan, suyek iligi; keyinirek emleniw maqsetinde
Bólek organlar, mısalı, bawırdı qóllawdı basladılar. Usınıń menen birge,
Jaralarda baslanıwiy járdem beriw de rawajlandi. Baslanıwiy adam
Paydalana baslaǵan kópshilik zatlar ele da qollanılıp atır : mısalı,
Efedra dárivor ósimlik retinde 5 mıń jıl ilgeri Kitayda málim edi.
Kinchona (xinin) terekiniń shıpabaxsh qásiyetlerin inklar tapqan.
Olar birinshi bolıp tropik bezgekte bul terektiń untaqı hám qabıqlog'ini
Isletiwgen. Báhárgi tog'rayxon (goritsvet) menen suw sheshek keseli (vodyanka) hám nápes
Qısılıwı (otdishka) ni emlewgen.
Patriarxat dáwirinde turmıslıq naǵıymetler dárekleri haqqında adamlardıń
Pikiri ózgerdi. Sıyqırlıq oqıw, tilsimlik, ıssı -suwıq etiwge ıseniw keń
Tarqaldı.- Tiyisli kiyimlerde oyınlar, gong, dáp, baqırıqlar sıyaqlı
Sıńırıw hám qorqıtıw quralları isletilingen. Jawız ruhni deneden shıǵarıp
Jiberiw ushın, kóbinese nawqasqa awqat hám suw berilmegen. Nawqaslardan jawız
Ruxlanıw shıǵarılgunga shekem tayaqlanǵan, iyne sanchilgan. Baslanıwiy adamlar jawız
Ruxlanıw insan denesine azıq-túlik menen kirip barıwına ıseniwdi, sonıń
учун беморга қустирувчи препаратлар берилди. Кўпинча шаман табиблари
махсус усул ва дори воситалари комбинацияларини қўллашган: ошқозон-ичак
касалликларини даволашда беморга аччиқ ўтлардан олинган дамламаларни
ичиш учун беришган, бошқа касалликларда эса қичитқи билан саваланган,
беморнинг танасини тилиниб, тилинган жойга қичитқи ўт суркалган. Одамлар
даволаниш учун сеҳрли таъсирга эга бўлган фетишлар, туморлар,
амулетлардан фойдаланишган.
Шундай қилиб, ибтидоий жамоа тизими даврида тиббиёт ва
доришунослик ибтидоий одамларнинг ривожланишининг барча босқичларида
улар фаолияти натижасида пайдо бўлган ва ривожланган. Ҳусусан, табиблик
ва дорилардан фойдаланиш энг қадимги даврларда пайдо бўлган ва
жамиятнинг эволюцияси билан ўзгариб борган ва такомиллашган.
1.2. Ҳиндистонда фармацевтиканинг ривожланиши
Ҳиндистон маданиятнинг энг қадимги марказларидан бири. Қадимги
Ҳинд тиббиётини ўрганиш манбалари археологик тадқиқотлар ва ёзма ёзувлар
бўлиб, улар орасида Ведалар, айниқса Аюрведа етакчи ўринни эгаллайди.
Мадҳиялар, дуолар тўплами бўлишдан ташқари ведалар табиат тўғрисида аниқ
билимлар манбаи сифатида қимматли аҳамиятга эга. "Маҳабҳарата" достони –
халқ афсоналарнинг энциклопедияси бўлиб, буддийлик давридан анча олдин
шаклланган эпик асар сифатида катта қизиқиш уйғотади.
"Панчатантра"да, қадимий ҳикоялар ва афсоналар тўпламида, дорилар,
касалликлар таъкидланади, шифокорлар, турли хил даволаш усуллари ҳақида
гап кетади. Ҳайвонларни сўйишнинг гуноҳкорлиги, инсон жасадларини очиш
ҳақидаги куфр эътиқодларининг ҳукмронлиги инсон танасининг тузилиши
ҳақидаги билимларга салбий таъсир кўрсатди.
Бироқ, "Аюрведа"да кўпгина анатомик тузилмалар тасвирланган:
органлар, алоҳида суяклар кўрсатилган ҳолда таянч-харакатланиш тизими,
бўғимлар, томирлар, бош ва орқа мия фарқланади. Қон, сув ва шилимшиқ
юрадиган томирлар бошланадиган киндик ҳаётнинг маркази ҳисобланган.
Vedalarda kesellik insan denesiniń besew sherbeti (dúnyadaǵı bes element –
Jer, suw, órt, hawa, efir) boyınsha nadurıs baylanısıwı menen túsintirilgen.
Nadurıs awqatlanıw, sharobga ǵárezlilik, fizikalıq zorıǵıw, ashlıq, basdan
Keshirilgen kesellikler sıyaqlılarǵa kesellik keltirip shıǵarıwshı sebepler
Retinde úlken itibar berilgen.
Áyyemgi Indiya dárigerliginde kóp sanlı dáriler isletilingen.
Indiya daǵı dárivor ósimlikler sanı, sol dáwir dáreklerine kóre,
1000 dan asadı. Olardan geyparaları ele da úyrenilmagan. Haywanot
Ónimlerinen sút, may, may, qan, moyaklar, haywanlar, qus, balıqlar o'ti
Keń tarqalǵan.
Mıs, temir, margimush hám surma qospaları jaralardı qosıw, kóz hám
Teri keselliklerin emlew ushın isletilingen, ishki keselliklerdi
Emlewde tayınlanǵan. Sınap jáne onıń duzları úlken mabaǵa iye edi.
Sınap panatseyaga uqsaytuǵın edi, ol menen sifilisni emlewgen, onıń bug'i
Járdeminde shıbın-shirkeylerdi óltiriwgen. Ol qızıl, sarı, aq duzlar formasında
Belgili. Qan joytıwlarda temir hám margimush isletilingen. Kóbinese
Surtpeler quramına ruxlanıw, qorǵasın, altıngugurt, surma kirgen.
III asirde Indiyada dárivor ósimliklerdi materiallıqlashtirishni
Engiziw buyrıǵı qabıllandı. Indiyanıń dárivor ósimlikleri
Ayriqsha túrli-tumanlıǵı hám baylıǵı menen ajralıp turardı. Hind
Farmakopiyasi 800 ge jaqın dárivor ósimliklerdi óz ishine alǵan. Olardıń
Úlken bólegi Indiyanıń ilimiy medicinaında házirde de qollanılıp atır.
Áyyemgi Indiya medicinainingdastlabki dáwirinde dán, aǵash, qabıqloq,
Túbir, guller, miyweler isletilingen. Sharob hám sirke de isletilingen.
Hind mádeniyatınıń rawajlanıwı, botanika hám ximiya salasındaǵı
Bilimlerdiń toplanıwı ámeliy medicina rawajlanıwına úles qosdı.

1. 
   3. Áyyemgi Egipette farmacevtikanıń rawajlanıwı
   

Áyyemgi Egipette medicina jaǵdayı haqqındaǵı bilim dárekleri biziń
Dáwirimizgacha jetip kelgen 9 papiruslar, sarkofaglar, piramidalar,Sıyınıwxonalar ústinleri hám hár qıylı mádeniyat esteliklaridagi ieroglif jazıwları bolǵan. Medicinalıq -gigienik xarakter degi birpara maǵlıwmatlar, sonıń menen birge, medicinanıń rawajlanıw dárejesi hám áyyemgi Egipette medicinalıq járdem kórsetiw dárejesi tuwrısında tikkeley bolmaǵan dáliller diniy, húkimet hám diplomatik hújjetler, kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerde bar. Hár túrlı kesellikler hám olardı emlew haqqında maǵlıwmat bir qatar papiruslarda bar. Házirde Leyptsig universitetinde saqlanıp atırǵan Egipetten tabılǵan Ebers papirusi bólek áhmiyetke iye. Papirus hár biri 22 qatardaǵı jazıw bolǵan 110 betdan ibarat bolıp, " Denediń barlıq bólimleri ushın dárilerdi tayarlaw kitapi" degen jazıw bar. Ebers papirusi eramızǵa shekemgi XvII asirde dúzilgen. Bul Egipetlikler medicinaındaǵı sabaqlıqta shama menen 800 retsept ámeldegi bolıp, olardıń kóbisi qusıw, ishekti bosatish, sidik ajıratıw, terlew, kekirish hám gaz shıǵarıwdı shaqırıwshı quralları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi 3 - 4 mıń jıllar dawamında áyyemgi Egipetliklarda, dári ónimlerin tayarlaw huqıqı tek ruxaniylardıń eń joqarı qatlamına tiyisli kisilerde bolıp, olardıń ıqtıqatları boyınsha barlıq emlew jumısları “tot” qudayı qáwenderliginde alıp barılǵan jáne onı “farmaki”, yaǵnıy " qutqarıwshı", " qorǵawshı", " emleytuǵın" dep atalǵan. “farma” ózegine iye bolǵan sózler naǵız ózi dáwirde payda bolǵan hám biziń kúnlerimizgacha jetip kelgen. Egipetlikler arasında dárilerdi tayarlaw salıstırǵanda joqarı dárejede bolǵan. Egipetlikler, ásirese irińlewge qarsı, terine surtiladigan hám kosmetik ónimlerdi áp-áneydey tayarlawǵan. Áyyemgi Egipette teri keselliklerine qarsı isletiletuǵın úlken muǵdarda qurallar sebepli, ol yerni medicina tariyxchilari dermatologiyaning tuwılǵan jayı dep esaplasadı. Egipetlikler házirde de tayarlanıp atırǵan pilyulalar, demlemeler, qaynatılǵanlar tayarlawdı, ósimlikler sherbetin qısıwdı, surtpeler, plastirlar, chekiw quralların, malhamlarni, puwlawlardı tayarlawǵa muvaffaq bolǵan.
Sonıń menen birge, olardıń afyun, kastor mayı, ǵoza, arsha aǵashı mayı, pivo
Qamır tırısı, mirta, sharob hám taǵı basqalardan paydalanıwlıǵi haqqında
Maǵlıwmatlar bizgeshe jetip kelgen.
Áyyemgi Egipet kosmetikaning tuwılǵan jayı esaplanadı. Áyyemgi
Egipetlik kosmetikalarning joqarı shıdamlılıqqa iye ekenligi, terini tınıshsız
Etpegenine hám birpara jaǵdaylarda isiwge qarsı hám fotoprotektiv
Tásirge iye ekenligine gúwalıq beretuǵın jazıwlar bizgeshe jetip kelgen.
Xirurgiya ámeliyatı joqarı rawajlanǵan. Áyyemgi Egipet shıpakerleri
Zamanagóy shinalar, longetlar hám hátte gipslı baylamlarǵa uqsas
Qurallardan sınǵan suyeklerdi emlewde paydalanıwǵan. Ekenin aytıw kerek,
Áyyemgi Egipette amputatsiya, bas súyeki trepanatsiyasi, Kataraktani alıp
Taslaw, omırtqa súyeki, esitiw organı xirurgiyaları hám basqalar
Ótkerilgen. Operatsiya dawamında awrıw qaldıratuǵın qurallar isletilingen.
Áyyemgi Egipet shıpakerleri jaralardıń infektsiyası qáwipli ekenin
Biliwgen hám isiwli hádiyselerge qarsı gúresiwge urınıwǵan,
Jaralarda tal tereki japıraqların jabıwǵan hám isiw procesin
Kúydiriw arqalı aldın alıwdı usınıs etkenler.

1. 
   4. Kitayda farmacevtikanıń rawajlanıwı
   

Kitay dárigerligi dúnyadaǵı eń áyyemgilerden biri bolıp tabıladı. Bizgeshe
Saqlanıp qalǵan kitaplar áyyemgi Kitay shıpakerleri eramızǵa shekem 2-3
Ásirlerde jalǵız dárivor ósimliklerdi hám olardan terapevtikalıq paydalanıwdı
Súwretlewge kiriwgenligini kórsetedi. Biziń eramızdıń birinshi
Ásirlerdinde jazılǵan medicinalıq kitaplarda kóplegen medicinalıq preparatlar
Suwretlengen. 2-3 ásirlerde jasaǵan belgili Kitaylıq shıpaker Djan Tsun-
Djan óziniń “Súzekli ısıtpa tuwrısında oy-pikir” shıǵarmasında 116 retseptni
Beredi. Olar arasında ısıtpa túsiriwshi, diuretik, sedativ hám basqa
Qurallar bar. Sol dáwirdiń ataqlı kitaplarınan « Shen'on ot –
Óleńleri» de 240 dárivor ósimliklerdi suwretlengen.
652-jılda Sunn Su-Siaoning « Mıń altın dárilar» kitapı chop
Etildi. 659 -jılda Kitay rásmiy mámleket farmakopeyasini járiyaladı, bul
Dúnyada birinshi farmakopeya edi; bul jerde 53 jildda 844 dáriler
Suwretlengen.
Ásirler dawamında tóplanǵan dárigershilik haqqındaǵı maǵlıwmatlar
Arnawlı ósimlikler solnomalari hám retseptlar jıynaqlarına birlestirildi.
Kóplegen dáriler, tiykarınan dárivor ósimlikler Kitay dástúriy
Medicinaında házirde de isletiledi. Kitay medicinası dáriler arsenali júdá
Bay bolıp, ósimlik, haywanot hám minerallardan alınǵan elementlardı óz ishine
Aladı. Túrli jaǵdaylarda (tuberkulyoz, anemiya, bezgek kesellikleri hám basqalar )
Isletiletuǵın jen'shen' dárivor ósimlikler orsida arnawlı orınǵa iye.
Limonnik, kofur, rovoch, zanjabil, hind kóknarisi, jas bambuk urıqları,
Shay, piyaz, sarımsaq, smola, akonit, ipekakuana, qaraǵay, qálempir,
Shınıgullar hám basqalar da isletilingen. Mandragora, opiy, báń hám
Basqalardan alınǵan ajıratılǵan qarjılar awrıwsızlantiruvchi retinde
Paydalanilganligi tuwrısında maǵlıwmatlar bar.
Haywanlardan alınǵan dári ónimlerine jolbarıs tırnaǵı, qanı,
Bawırı hám júregi, pıl terisi, tasbaqa bası, qurıtılǵan kesirtkeler hám
Basqalardan tısqarı bir qatarda jańa qurallar – pantlar
(xoshametlentiretuǵın retinde isletilingen jas qallı kiyiklerdiń shoxi) hám
Mushk juparlar isletilingen.
Mámlekettiń jo'g'rofiy landshaftı hám florasınıń túrli-tumanlıǵı
Isletiletuǵın dári ónimleriniń assortimentine úlken tásir kórsetdi.
Jen'shen' túbiri biziń eramızǵa shekem 5-6 -ásirlerden keshikmay qollanila
Baslandı. Teńizshiler hám balıqchilar áyyemginen buǵaqtı teńiz suvo'tlari
Járdeminde emlewgen. Tung mayı teri keselliklerin, betel ǵozaları –
Qurtga qarsı, túye (kameliya) gulleri – kúyiwlerde, shaptalı gulleri –
Sidik xaydovchi retinde, ish qatıwında hám o'smalarni emlewde
Isletilingen. Zupturum, lotos, paporotnik, momaqaymoq, kofur, hind
Kóknarisi, zanjabil, limonnik, ipekakuana urıwları medicinada keń
Qollanılǵan. Kitayda amilofil ósimlikleriniń 300 den artıq túri
Bar. Olardan kóbisi (gúrish, gaolyan, qumsheker qamıs ) keselliklerdi
Daolovchi qural retinde xızmet etken. Mushk menen júrek keselliklerin,
Jipak qurtı nawqanı menen balalar tutqanog'ini, tasbaqa qabıǵı menen
Tsingani, teńiz balıqlarining jańa bawırı menen tawıqkózlıqtı emlewgen.
Ósimlik boyawları kóplegen teri kesellikleri, bezgek hám qan
Keselliklerin emlewde isletilingen. Surma, duz, kalay, qorǵasın, mıs,
Gúmis hám ásirese, sınap (kinovar') birikpeleri júdá kóp isletilingen.
Áyyemgi áwliyelerde tabılǵan « Sınap taslar» tekǵana múqaddes atqa
Iye bolǵan, bálki sifilisni emlewde de isletilingen. Eramızǵa shekemgi
Bir neshe ásirler ishinde dári ónimlerin olardıń farmakologik
Qásiyetlerine kóre klassifikaciyalaw jumısları alıp barıldı. 365 dárivor
Ósimliklerdiń tariypini óz ishine alǵan, dúnyadaǵı eń áyyemgi
Farmakopeyalardan biri « Túbirler hám ot tuwrısında traktat» (« Shen'-nuna»,
Eramızǵa shekemgi 11 ásirden ilgeri bolmaǵan hám bes ásirden keshikmagan) de
Shıpakerler qandı tazalaytuǵın, ish suruvchi, hákisirtiruvchi qurallardı bólek
Gruppalarǵa ajıratıwǵan.

1. 
   5. Áyyemgi Grekistonda farmacevtikanıń rawajlanıwı
   

Áyyemgi Grekiston (Gretsiya ) de shıpakerlerdi tayarlaw ushın
Mektepler bar edi. Kishi Aziya jaǵaları bolǵan Knidos hám Kosda eń
Ataqlı medicina mektepleri bolǵan. Kos atawında jaylasqan mekteptiń
Ataqlı wákili Gippokrat (mil. Avv. 460 -377) edi.
Gippokrat qul iyelewshilik jámiyetindegi ataqlı shıpakerlerden bolıp tabıladı.
Gippokratning watanı Kos atawı bolǵan. Onıń ákesi shıpaker, anası bolsa
Akusherka -akusher edi. Úrim-putaǵınıń 18 áwladına shekem medicina menen shuǵıllanıp,
Áwladdan -áwladqa iyelengen tájiriybeni berip kelgen.
Gippokrat medicinanı dindorlarning tásirinen azat etdi,
Eń dáslep, hár qanday medicinalıq gúzetiwdi bir jayǵa toplawǵa, olardı
Sistemaǵa salıwǵa hám filosofiyalıq tiykarlawǵa háreket etdi. Gippokrat terapevtikalıq
Sistemasında dieta hám dieta menen emlew zárúrli orın tutadı. Ol dáriler
Menen de davolagan, sınaqtan ótken kem sanlı dári-dármanlardı (arpa
Bılamıǵı – « ptizana», chemeritsa, teńiz piyazı hám basqalar ) sheberona qollaǵan.
Ol gigienik emlew hám dári-dármanlar menen emlew birdeyde zárúrligiga
Isengen.
Gippokrat dárigershilikke úlken áhmiyet bergen. « Dári ónimleri hám
Olardıń ápiwayı qásiyetleri, eger olar xarakteristikalanǵan bolsa, sen olardı
Iqtıyatlılıq menen yadngda saqlawıń kerek. Olardan keselliklerge
Baylanıslı barlıq zatlardı, oxir-aqıbet, málim keselliklerde qanday hám
Qanday etip tásir etiwi kerekligini ózińiz ushın ózlestirip
Alıwıńız kerek, sebebi bul dári ónimleri tuwrısındaǵı bilimlerdiń
Baslanıwı, ortası hám aqırıdir».
Gippokrat ósimlik menen emlewge bólek itibar qaratǵan. Ol
Dárilerdiń tábiyaatın saqlap qalıwǵa háreket etken, sol sebepli olardı
Saqlaw usılın anıq belgilep bergen, bul áyyemgi dárixanalarda alıp
Barılǵan qazıw jumısları menen tastıyıqlanǵan. Ol ósimliklerden qısılǵan
Sherbetti shıyshe ıdısda jetkiziwdi usınıs etedi; japıraqlar, guller hám
Túbirler – jabıq ılaydan islengen ıdıs ıdıslarda, dári ónimleriniń kúshi samallatıw
Tásiri astında tawısılmaslıǵı ushın hám taǵı basqa.
Gippokrat dáwirinde emlew ushın ósimlik hám haywanot ónimlerinen
Keń paydalanılǵan. Ósimlikler arasında : badam, buzina, gorchica, ánar, qawın,
Qızılpoycha, ayǵabaǵar, iris, kastor, kleo'evina, qichitqi, krushina, piyaz,
Kóknar, mandragora, ayıw qulaǵı, badam, jalpız, biyday, qoyshı sumkasi, polin,
Sosna, qabaq, chelibuxa, aq hám qara chemeritsa, sarımsaq, shalfey sıyaqlı hámmesi
Bolıp 230 ǵa jaqın ósimlikler.
Haywan dárilerinen kambala, kefal, dárya okuni mayları hám basqalar
Isletilingen.

1. 
   6. Áyyemgi Rimde farmacevtikanıń rawajlanıwı
   

Dári ónimleri kóbinese aralastırmastán isletilingen. Quramalı
Quramlı retseptlar keyinirek dáslepki ilimpazlardıń táliymatları
Tiykarında kiritilgen hám Rim medicinası hám dárixanasınıń eń úlken wákili
Klavdiy Galen (eramizǵa shekemdıń 131 – 201/210 jıllar ) tárepinen qollanıladı.
Galen – belgili rim shıpakeri hám tábiyatshi alımı. Pergam
Qalasındaǵı bay greklik arxitektordıń shańaraǵında tuwılǵan. Galenning birinshi
Oqıtıwshı onıń ákesi bolıp, ol balasınig filosof bolıwına intilgan. Galen
Shıpaker kásipin tańladı. Ol 17 jastan baslap medicinanı úyrene basladı.
Medicinalıq bilimlerin jaqsılaw ushın ol sayaxatqa shıqtı hám mádeniyat orayları
- Korinf, Aleksandriya, Kipr, Palestinanı zıyarat etdi; shıpabaxsh
Materiallar, metallar, qatronlar hám tatımlıqlardı úyrendi. Uyge qaytıp, 6
Jıl dawamında ol gladiatorlar arasında medicinalıq ámeliyat menen shuǵıllanǵan,
Shıpa jaralar, suyek shıǵıwları hám sınıwların emlew kórkem óneri menen
Ataqlı bolǵan. 146 -jılda ol Rimge kóship, saray jumısshısı retinde xızmetke
Kirdi. Rimde Galen belgili shıpaker retinde ataqlı boldı. Ol anatomiyanı
Úyrenip shıqtı, sebebi ol keselliklerdi úyreniw hám emlew bul pán
Bilimlerine tıykarlanıwına ısengen.
Galen 400 ge jaqın maqalalar jazǵan, sonday-aq medicina boyınsha 200 dane.
140 qa jaqın medicina dóretpeleri bizge jetip kelgen; Rim degi Tınıshlıq
Sıyınıwxonasidagi órt waqtında, onıń kitapxanasında saqlanıp atırǵan
Jazıwlardıń bir bólegi qaytıs boldı. Kesellikler hám olardıń emleniwi
Haqqındaǵı máselelerde Galen Gippokrat jáne onıń isin dawamlawshıları táliymatlarınan
Kelip shıqqan, olarǵa ózgertiw hám qosımshalar kirgizgen. Galen táliymatına
Kóre, keselliklerdi emlew, tuwrı awqatlanıw (dieta) hám qarsı tásirge
Alıp keletuǵın dári ónimleri menen támiyinlenedi, yaǵnıy qurǵaqlıqtı
Izǵarlıq hám suwıqlıqtı temperatura menen joytıladı.
Galen dáriger retinde belgili. Ol tómendegi qaǵıydalarǵa ámel
Etken. Sawlıqtı saqlap qalıw ushın, « uqsastı uqsas menen» (Kitay
Tárepinen bildirilgen pikir) « qarama-qarsılıqtı keri menen»
Principlerıni (yatrokimyogarlar tárepinen keyinirek qabıl etilgen)
Qóllaw kerek. Keselliklerde shıpaker tábiyaatqa járdem beriwi kerek,
Tábiyaattıń ózi kóbinese shıpa beredi (birinshi bolıp Gippokrat tárepinen
Bildirilgen pikir). Sol kózqarastan, bul qarawlarǵa tiykarınan
Qollanılatuǵın dári ónimleri « temperament» lari boyınsha bahalanadı hám
Ush klasqa bólinedi: ápiwayı ; tiykarǵı hám orınsız ayrıqshalıqlardıń túrli
Kombinatsiyası (ashshı, shıyrın, ashqıltım hám x. K.) ga kóre qaray, suwıq, ıssı,
Izǵarlıq hám qurǵaqlıqtıń jıldam elementar pazıyletli; arnawlı, bosatish
Quramlı tásirge iye hám taǵı basqa.
Galen, tábiyaatda dári-dármanlar tayın formada hám eń maqul túsetuǵın birikpe hám
Jaǵdayda berilgenligin aytıp otetuǵın, Gippokrat mektebiniń
Táliymatına shubha menen qaragan. Ol dárilerde – ósimlikler hám haywanlarda –
Isletiliwi kerek bolǵan paydalı elementlar hám taslanıwı kerek bolǵan
Zıyanlı elementlar bar ekenin aytıp ótken. Galen taǵı tazalanǵan dáriler
Beriw ushın dárivor elementlardı balastdan azat etiwge háreket etdi, yaǵnıy
Birinshi bolıp tásir etiwshi elementlar túsinigin kirgizdi.
Galen tábiy materiallardan ajıratılǵan qarjılar alıwdı keń qollaǵan.
Ajıratılǵan qarjılar alıw ushın hár qıylı usıllar (bo'ktirish, ekstraktsiya)
Isletilingen.
Sharob, sirke, siroplar farmatsiya ámeliyatına kirgizildi hám kóp
Ásirlerden keyin (Paracelsusda) tinktura hám ekstraktlar kirgizildi.
Galen Rimde óziniń dárixanasına iye edi, onda kesellerge ózi dári-
Dárman tayarlaǵan. Dári-dármanlar tiykarınan ósimlik dereginen bolǵan,
Olardıń kópshiligi quramı quramalı bolǵan ; sol sebepli birpara plastirlar
23-60 elementtan ibarat edi. Bul quramalı dáriler rezerv ushın tayarlanǵan hám
Tiykarınan zamanagóy galen preparatlardan parq etpegen. Galen untaq, pilyula,
Kulcha, sabın, surtpe, plastir', gorchica, jıynama, demleme, qaynatılǵan, eritpe,
Maylı maylar, sharob, sirke, loson hám taryoqlarni islep shıǵarıwdı
Tariyplagan. Galen dáwirinde kosmetik qurallar, tıs taqanı, shash boyawları
Hám basqalar úlken kólemde tayarlanǵan.

1. 
   7. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna)
   

Avitsenna atı menen belgili, entsiklopedist-alım, filosof hám
Shıpaker Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn Hasson ibn Ali ibn Sino
(980-1037) Shıǵıs hám Evropa mámleketleri ilimpazları arasında joqarı orınǵa iye
Bolǵan.
Avitsenna 980 jılda Buxara qasındaǵı Afshona awılında tuwılǵan.
Buxarada ol medresege oqıwǵa kirdi, onda Qurandı hám grammatika,
Stilistika hám poeziyanı úyrendi. Ibn Sino jaslıǵında Buxaranıń eń bay
Kitapxanalarınan keń paydalanıwı onıń medicinalıq hám umumilmiy
Tayınlıǵı ushın zárúrli áhmiyetke iye boldı.
Ibn Sino sol waqıtta Shıǵıstıń eń aldıńǵı materiallıq orayı bolǵan
Samaniyler mámleketiniń ekonomikalıq hám materiallıq gullep-jasnawı dáwirinde alım
Retinde qáliplesken hám rawajlanǵan. Siyasiy waqıyalar sebepli XI asrga
Kelip bul materiallıq oray qońsılas Xorezmge kóship ótkende, Ibn Sino bul jerde
Islengen ilimpazlardıń birlespesine, yaǵnıy Ma'mun akademiyasına aǵza
Boldı. Avitsenna bul « akademiyada» eń belgili alım Al-Beruniy, belgili
Shıpaker Abul-Hasan-Xammar menen birge kórsetken iskerligi onıń dóretiwshilik
Hám ilimiy jumısınıń eń nátiyjeli dáwirine tuwrı kelgen. 1017 jıldaǵı jańa
Siyasiy waqıyalar sebepli Ibn Sino Xorezmnen qochadi. Keyinirek onıń
Ilimiy hám ámeliy medicina daǵı iskerligi hám turmısı Irandıń Hamadon hám
Isfaxon qalalerinde keshti. Bul jerde ol emlewxanaǵa tiykar salındı. Bir muncha
Waqıt dawamında ol mámleketlik jumısları menen de gúmira bolǵan.
Ibn Sino filosofiya, matematika, fizika, astronomiya, ximiya hám basqa
Kóplegen tarawlarda kóplegen islerdi qaldırdı. Biraq medicina hám dárigershilik
Salasında, birinshi náwbette, dúnyaǵa ataqlı « Medicina nızamlari» olardıń eń
Sarası esaplanadı. Kóp ásirler (600 jıl ) dawamında bul miynettiń arab, parsı,
Turk tillerinde Shıǵıs mámleketlerinde, lotin tilinde barlıq Batıs Evropa
Universitetlerinde medicinanı úyreniwde májburiy qóllanba bolıp xızmet
Etken. « Medicina nızamlari» dıń lotin tilindegi eń isenimli awdarması
Plempiyga tiyisli bolıp, ol 1658 jılda L'vovda baspa etilgen.
« Medicina nızamlari» 1019 -1020 jıllarda jazılǵan. Ol jaǵdayda Ibn Sino 20 jıl
Dawamında tóplanǵan hám sistemalanǵan barlıq maǵlıwmatlar sáwlelendirilgen. « Medicina
Nızamlari» besew kitaptan ibarat bolıp, anatomiya, fiziologiya, patologiya,
Terapiya, xirurgiya, gigiena, awqatlanıw máselelerin óz ishine aladı.
Farmatsevtlar hám shıpakerler jumısın ańsatlastırıw ushın Ibn Sino
Ápiwayı hám quramalı dári-dármanlar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı eki gruppaǵa
Ajratdi hám olardı eki bólek kitapda suwretlab berdi: « Medicina nızamlari»
Ekinshi kitabında tiykarınan ulıwma farmakologiya hám ápiwayı dáriler haqqında
Maǵlıwmat berildi hám besinshi kitabında barlıq quramalı dáriler hám olardı
Tayarlaw usılları, sonıń menen birge dári ónimleriniń birgeliktegi iskerlik
Túrleri keltirildi.
Medicina nızamlarınıń ekinshi kitabında avtor ósimlik, haywanot hám
Mineral dáreklerinen 811 dári preparatining tolıq farmakognostik hám
Farmakoterapevtik qásiyetlerin beredi. Dári ónimleriniń ulıwma
Qásiyetlerin tákirarlamaslik ushın, Ibn Sino aldın ulıwma farmakologiya
Máselelerin tolıq kórsetip turadı, ápiwayı dáriler ushın farmakologik
Tásirdiń 60 tan artıq túrlerin suwretleydi, sonıń menen birge, túrli
Dárilerdiń birlesken tásirin bayanlaydı. Dári-dármanlardıń
Jergilikli, ulıwma, tuwrıdan-tuwrı, ayriqsha, tikkeley bolmaǵan, shalǵıtuvchi,
Antagonistik, kúshaytiruvchi, jıynalıp baratuǵın hám orınsız tásirinlerin
Xarakteristikalaydı.
Ibn Sino Áyyemgi Rum, Indiya, Grek hám basqa shıpakerlerdiń
Tájiriybelerin ulıwmalastırǵan, jıynalǵan materiallardı sistemaǵa salıwǵa
Urınǵan hám olardı óz klinikalıq baqlawlar menen bólewge háreket etken.
Ibn Sino tárepinen qollanılatuǵın dárilerdiń yarımınan ko'pi
Dárivor ósimlikler bolıp, jámi 393 túrdegisi suwretlengen. Olardıń
Kóbisi lyutikdoo'lar, xochguldoshlar, dukkaklilar, qızǵıltdoshlar,
Qasnaqguldoshlar, pal'madoshlar hám basqa shańaraqlarǵa tiyisli ósimlikler bolıp tabıladı.
Ibn Sino birinshi bolıp Aleksandriya bargi, kofur hám rovochni medicina
Ámeliyatına ámeldegi etken.
Haywan dári-dármanlarınan Ibn Sino mollyuskalar, sudraluvchilar,
Qus, kóplegen hár qıylı sút emizuvchilar shólkemleri, sonıń menen birge, birpara
Haywanlardıń ajıratılǵan qarjılarınan (shaqlar, talshıqlar, mushk, bawır, as qazan, sút,
Pal, pıl súyeki, máyek, mum) paydalanǵanligin keltiredi. Olardıń
Kópshiligi óz mánisin joǵatǵan, biraq mum, lanolin, qan, ashıw sıyaqlılardan
Búgingi kúnde de paydalanılıp atır.
Ibn Sino búgingi kúnde distillangan suw dep atalatuǵın
« tazalanǵan suv» ni jańalıq ashqan. Atap ótiw kerek, zamanagóy
Nomenklaturada « Medicina nızamlari» ga kiritilgen 150 dan artıq dári-dárman
Bar. Olardıń kóbisi X mámleket farmakopeyasi quramına kiritilgen.
« Medicina nızamlari» dıń besinshi kitapı quramalı quramlı
Preparatlarga hám olardı tayarlaw usıllarına arnalǵan. Ibn Sino
Quramalı dári-dármanlardı belgilew zárúrligi haqqında jazǵan : « Geyde hár
Bir kesellik ushın, ásirese, quramalı bir zat ushın biz oǵan qarsı
Turatuǵın ápiwayı dári-dárman tapa almaymız, biraq biz tapsak da, biz onı
Ábzal kórmeymiz». Ol jaǵdayda grek-rim, eski hind, tibet medicinasınıń belgili
Shıpakerler tárepinen tayarlanǵan hám ol atı menen atalǵan (Gippokrat,
Aristotel, Galen, Filoksen hám basqalar ) dári ónimleri retseptlari
Usınıs etilgen.
Tiykarǵı retseptlar analizi sonı anıq kórsetedi, Ibn Sino óziniń
Salafiy miyrasxorı hám dáwirdiń medicina dárejesin bilgen. Mısalı,
Quramalı dáriler ushın retsept álippe tártibinde emes, bálki 70 ten artıq
Komponentlerden shólkemlesken eń quramalı preparatlarni jazıwdan
Baslanǵan. Keyinirek ápiwayı retseptlar hám olardıń tayarlaw usılları
Izbe-iz tariypi kelgen.
Besinshi kitaptıń birinshi bóleginde « Farmakopeyada jaylasqan
Quramalı dáriler tuwrısında» dep atalǵan. Bul eń keń kólemli hám X asrgacha
Qollanılǵan barlıq quramalı dárilerdi (úlken taryoqlar hám taryoq ushın
Kulchalar, úlken hám kishi bılamıqlar, untaqlar, jalaw ushın dáriler, siroplar hám
Quyultirilgan sherbetler, pilyulalar, maylar, plastirlar hám basqalar )
Xarakteristikalaytuǵın 12 ǵárezsiz maqalalardan ibarat. Jámi 508 quramalı
Dárilerdi quramı hám tayarlaw usılları jıynanǵan.
Ibn Sino qaynaw, kúydiriw, sawıpıw, juwıw, ratifikatsiya qılıw hám
Aralastırıw sıyaqlı texnologiyalıq processlerdi dári ónimleri “kúshi”
(terapevtikalıq aktivligine) tásirin úyrenip shıqtı. Ol ximiyaǵa háwesker jáne bul
Tarawda kóp islegen. Ol fermentatsiya, koagulyatsiya, eriw, sublimatsiya sıyaqlı
Ximiyalıq processler menen tanıw edi.
Dári saqlaw múddeti anıqlawǵa úlken itibar berdi. Ol uzaq múddetli
Saqlawdı dári quralı natiyjeliligin tómenletiwine haqılı túrde
Isengen. Ibn Sinoning aytiwina qaraǵanda, « ıssı ıqlım sharayatında dáriler
Suwıqtan kóre qısqa múddette óz qásiyetlerin saqlap qaladı».
« Medicina nızamlari» dıń avtorı awrıwdı jeńillestiretuǵın yamasa
Kemeytiriwshi dárivor elementlardıń medicinalıq ámeliyatında úyreniw hám qollanıw
Etıwde úlken áhmiyetke iye. Bul anesteziologiyaning dáslepki basqıshları edi.
Ol dári ónimleriniń náshebentlik hám awrıwsızlantiruvchi qásiyetlerine
Iyelewin bilgen hám olardan paydalanǵan. Mısalı, belladonna, dolchin,
Mandragora, afyun, suwıq, qorni awrıwsızlantiruvchi qural retinde
Qollaǵan.
Sonday etip, Ibn Sino ataqlı Orta Aziya alımı bolıp, onıń
Dóretpeleri uzaq ásirler dawamında medicina pániniń teoriyalıq hám ámeliy tiykarları
Retinde xızmet etken. Onıń « Medicina nızamlari» kóp ret qayta baspa
Etilgen hám XvII asrga shekem Evropa hám Shıǵıs mámleketlerindegi joqarı oqıw
Orınlarında oǵada zárúrli qóllanba bolıp kelgen.

1. 
   8. Ózbekstan Respublikasında farmacevtikanı rawajlanıw tariyxı
   

Ózbekstan Respublikası dári ónimleriniń támiynatı tariyxı
Oktyabr' tontarilishigacha (1917 jılǵa shekem), Burınǵı Birlespe dáwiri (1917-1991
Jıllar ) hám ǵárezsizliktiń dáslepki 20 jılı daǵı dáwirlerge bólingen halda
Erkin Raximovich Toshmuxamedov jáne onıń shákirtleri tárepinen tereń hám
Puqta úyrenilgen. Usı bólimde Prof. E. R. Toshmuxamedovning bir qatar
Ilimiy maqalalarında baspadan shıǵarılǵan maǵlıwmatlar keltirilgen.
“Orta Aziyanı Rossiyaǵa qosıp alınunga shekem Turkiston úlkesinde
Emlewxanalar hám dárixanalar bolmaǵan. Nawqaslardı emlew menen táwipler,
Baqsilar, shámbenlar, eshonlar, mullalar, palkerler hám basqalar
Shuǵıllanganlar. Bular arasında táwiplerdiń iskerligi itibarǵa ılayıq.
Táwipler ayırım xirurgiya operatsiyaların ótkerganlar, shıyqan, sabaq
Keselliklerin davolaganlar, súlik qurt salǵanlar, tislerdi, sınǵan hám shıqqan
Aǵzalardı tabıslı davolaganlar.
Táwipler qızǵıltlar, jalpızlar, anis hám ukroplarni suw bug'i arqalı
Haydab efir mayların alǵanlar.
Dári ónimlerin haltachalarda, shıyshe ıdıslarda, tartpalarda
Saqlap, hár bir ıdıs ústine arab hám parsı tillerinde jazıp qoyǵanlar.
Bazarlarda satıwshılar óz dúkanlarında hár túrlı dári-dármanlar menen
Sawda etkenler, olar arasında ósimliklerden, haywanot áleminden alınǵan,
Minerallardan tayarlanǵan dári ónimlerin de ushıratıw múmkin bolǵan.
Satıwshılar uwlı zatlı hám kúshli tásir etiwshi elementlar menen de, Evropadan
Keltirilgen dári ónimleri menen de sawda etkenler.
R. Pal'm Turkiston xalıq shıpakerlik kásibiinde isletiletuǵın hám táwiplerdiń
Dárixana dúkanlarında satılatuǵın 200 dan artıq dári ónimlerdi jazıp
Qaldırǵan. G. G. Dragendorf – 240 dári ónimlerin, N. V. Solonin – 120,
V. I. Kushilevskiyg' 140, B. A. Fedchenko bolsa – 35 dári ónimlerin jazıp
Qaldırǵan. Bul dári ónimleriniń hámmesi Turkiston xalıq shıpakerlik kásibiinde keń
Qollanılǵan hám Shıǵıs xalıqları dárixanalarında sawdada bolǵan.
1868 jıl Tashkentte áskeriy lazaret ashıldı, 1870 jılı ol áskeriy
Gospitalga aylantırildi hám 415 orınǵa iye edi. Keyinirek áskeriy lazaret hám
Gospitallar Samarqand, Ferǵana, Andijan, namangan, Júzimmak, Pishpek,
Qorako'l, Sergiepol. Narın hám basqa qalalarda ashıldı. Áskeriy lazaretlar
Qasında dárixana bolıp. Olar jergilikli xalıqqa da aqshaǵa dári sotar edi.
Sol dáwirde jergilikli xalıq arasında juqpalı kesellikler: sheshek gúl, oba keseli,
Tırıspa, tuberkulyoz, merez, bezgek, sabaq, traxoma hám basqa keselliklerdiń tarqalıwı
Áskeriy bólimlerge de qáwip solar edi. Usınıń sebepinen, Turkiston general-
Gubernatorligi úlkediń iri qalaları – Tashkent, Samarqand hám basqa
Qalalarında emlewxanalar shólkemlestiriwge májbúr boldı.
1883-1890 jıllarda jergilikli xalıqtı hayalları hám balaları ushın
Tashkent, Samarqand, Andijan, Qo'qon, Xo'jand, Namangan, Marg'ilon hám
Basqa qalalarda emlew ambulatoriyalari ashıldı. Bul emlew
Mákemelerinde tek hayallar xızmet kórseter edi.
1868 jıldan baslap hár bir uezd-bo'lisda kesellerdi qabıl etetuǵın
Bólmeler ashıldı. Keseller qabılxonasida bir dana shıpaker hám bir dana
Akusherka jumıslar edi. Odan tısqarı dárixana punkti de bar edi. Bul dárixana
Punktinde tayın dáriler tiykarınan aqshaǵa, oǵada jarlılarǵa mutqa berilar edi.
Hár bir uezd keseller qabılxonasi 70 000 den 130 000 ge shekem xalıqqa
Medicinalıq járdem kórseter edi.
1874 jıldıń may ayında Tashkent qala húkimet tárepinen Qala
Dárixanası ashıldı. Dárixanada jarlı jergilikli hám orıs xalqına dári-
Dármanlar biypul berilar edi. 1878 jıldıń sentyabr' ayınan Qala
Dárixanası Qala Dumasi tassarrufiga ótkerildi hám dárilerdi biypul
Beriw qadaǵan etildi.
1880 jıl 25 yanvarda provizor I. I. Krauze Tashkenttiń orıslar
Jasaytuǵınlıq bólegi Sobor kóshesinde (Orifxo'ja passajibinosida) jeke
Dárixana ashtı. Bul pútkil Turkiston úlkesinde birinshi jeke dárixana edi.
1901 jıl Tashkentte provizor G. F. Kaplan jeke dárixana ashadı. Bul
Dárixananıń filialı 1903 jıl Tashkenttiń Eski qala bóleginde de
Ashıldı.
1878 jıl iyul ayında Samarqand qala emlewxanası qasında dárixana
Ashıldı. Bul dárixana da xalıqqa dári-dármanlardı aqshaǵa, jarlı xalıqqa
Bolsa biypul berer edi.
1900 jılǵa shekem Samarqand wálayatında bir dárixana bolıp, uezdlarda bolsa
Xalıq dári-dármanlardı keseller qabılxonalari dárixanalarınan aqshaǵa
Satıp alar edi.
Ferǵana oypatlıqsında birinshi dárixana 1892 jıl Qo'qonda, ekinshisi –
1894 jıl may ayında Marg'ilonda, úshinshisi – Andijanda 1896 jıl sentyabrde,
Tórtinshisi bolsa Namanganda 1901 jıl avgustda ashıldı.
Buxarada birinshi dárixana 1889 jıl yanvarda Buxaranıń Eski qala
Bóleginde ashıldı. 1895 jıl bolsa Buxaranıń Jańa qala bóleginde “Ermans sawda
Úyi” tárepinen jeke dárixana ashıldı. 1903 jıl Buxaranıń Eski qala
Bóleginde ekinshi jeke dárixana ashıldı.
1906 jılda dárixana ashıwń jańa qaǵıydası engizildi hám oǵan
Qaray xar 10 000 xalıqqa bir dárixana ashıw múmkin bolǵan (2. 1-keste).
1900 jıllarda Tashkent temir jolı qurılısı munasábeti menen
Tashkentke Rossiyadan kópshilik xalıq kóship keledi. 1911 jıldıń may ayında
Turkiston general-gubernatori Tashkenttiń orıslar jasaytuǵınlıq bóleginde taǵı
7 dárixana ashıwǵa ruxsat berdi jáne bul dárixanalar 1912 jıl dawamında
Ashıldı. Bul dárixanalar jańa ashılǵan kósheler nomiga qoyıldı :
Privokzal'naya, Obuxovskaya, Mariinskaya, Romanovskaya, Moskovskaya,
Sergievskaya, Kuylukskaya hám basqalar.
Sonday etip, 1913 jıl Tashkenttiń 70 000 orıslar jasaytuǵınlıq
Bóleginde 11 dárixana ámeldegi bolǵan bolsa, 170 000 xalıq jasaytuǵınlıq Eski
Qala bóleginde tek sol jılı aprelida birden-bir jeke dárixana ashıldı.
Samarqand wálayatınıń Úlkenqo'rg'on qalasında 1904 jılda, Marg'ilonda
Bolsa 1908 jıl may ayında jeke dárixanalar ashıldı.
1914 jılda Ózbekstannıń awıl jerlerinde 138 orınlı 23 emlewxana,
10 fel'dsherlik punkti, 6 dárixana bolıp, olarda 19 shıpaker, 48 fel'dsher,
2 akusherka hám 6 farmatsevt jumıslar edi.
Xiva qalasında birinshi dárixana 1915 jılda ashıldı.
Oktyabr' awdarıspaǵına shekem házirgi Ózbekstan aymaǵında 46
Dárixana, atap aytqanda 43 jeke dárixanalar bar edi. Tashkent qala hám вилоятида 17 та дорихона, шулардан 12 та хусусий дорихона Тошкент

шаҳрида, 5 дорихона уезд ва қишлоқларда жойлашган эди. Шунингдек, 64

касалхона, 65 амбулатория мавжуд бўлган. Уларда 80 фармацевт, 102 та

шифокор: 39 тиш шифокори ва 234 ўрта маълумотли тиббиёт ходимлари

фаолият олиб борганлар.

1.1-жадвал

1906 йилдаги Тошкент шаҳридаги дорихоналар, ходимлари ва улар товар

айланмаси тўғрисида маълумот

Ferǵana wálayatında 13 dárixana bolıp, usılardan 9 tasi qalalarda :

Qo'qonda – 2, Andijanda – 2, Namanganda – 2, Ferǵanada – 1,
Marg'ilonda – 1, O'shda – 1, 4 tasi bolsa Shust, Asaka, Shahrixan, Jalolobod
Awıllarında jaylasqan edi.
Samarqand wálayatında 10 dárixana bar edi, usılardan 4 dárixana
Qalalarda, 6 tasi awıllarda jaylasqan edi.
Buxara qalasında – 3, Surxondaryo wálayatında – 1, Qashqadárya
Wálayatı Bekbudi qalasında – 1 dárixana bolǵan.”
“1920 jıldıń sentyabr' ayınan baslap, qalanıń oraylıq
Dárixanası dári-dárman saqlanatuǵın telek wazıypasın da atqarǵan.
Barlıq túrdegi dáriler hám basqa medicina buyımları sol oraylıq dárixanada
Sáwlelengenlengen edi. Basqa hámme dárixanalar dári hám basqa buyımlardı
Farmatsiya bólindi ruhmsati menen bulmannan alǵanlar.
Úlke degi ekonomikalıq krizislar hám mámlekettiń “Jańa ekonomikalıq
Siyasat” (NEP) ga ótiwi munasábeti menen dárixanalar jumısın jańasha tashkil
Qılıwdı talap eter edi.
1922 jıl 1 avgustda Tashkent qalasında Turkiston ASSRning Den sawlıqtı
Saqlaw halq komissariyati qasında dárixana basqarması dúzildi.
1924 jıl 27 oktyabr' ayında Ózbekstan SSR dúzildi, 1925 jıldıń
Fevralında bolsa Den sawlıqtı saqlaw xalıq komissariyati qasında Dárixana
Basqarması ashıldı. Oǵan xojalıq esabındaǵı 34 dárixana, oraylıq
Dárixana xambarı, qadaǵalaw -analiz laboratoriya hám galen-qabarǵan jerlew
Laboratoriyası kirar edi.
Dárixanalar sisteması taraqqiy etiwi nátiyjesinde 1938 jılı Dárixana
Basqarması Ózbekstannıń Bas dárixana basqarmasına aylantırildi.
Dári-dárman xızmetin xalıqqa jaqınlastırıw maqsetinde,
Ózbekstanda, awıl medicina mákemeleri qasında 1938 jıldan baslap
Dárixana punktleri tashkil etildi. 1940 jılǵa kelip dárixanalar sanı 172
Ga jetti. 1940 jıldıń aqırında Ózbekstanda 172 dárixana, 398 dárixana
Punktleri, 20 dárixana dúkanları, 76 dárixana kiosklari, 5 telek, 6
Qadaǵalaw -analiz laboratoriyası hám bir galen-qabarǵan jerlew laboratoriyası
Bar edi.”
“1942 jıldıń aqırında Ózbekstanda 113 evakuatsiya gospitali
Jaylasqan edi.
Urıstıń dáslepki kúnlerinenoq Ózbekstan Dárixanaları bas
Basqarması óz jumısın áskeriy jaǵdayǵa maslastırdı. Urısqa shekem Ózbekstanda
Ximiya -farmacevtika sanaatı bolmaǵan edi. Asıǵıslıq menen jergilikli
Resurslardan dári-dármanlar islep shıǵarıw zárúr bolıp qaldı. Tez
Pursatda ximik ilimpazlar kem ushraytuǵın materiallar almastırıwshı hám
Túrli shıǵındı materiallarınan qımbat bahalı ónimler islep shıǵarıw
Usılların taptılar. Dárixanalar basqarması kárxanalarında hár qıylı
Sanaat shıǵındıları, yarım tayın ónimler hám ósimlikler sheki onimsidan
Bir qatar dári ónimleri hám medicina buyımları islep shıǵarıwdı jolǵa
Qoydı.
Dári-dárman islep shıǵarıw salasındaǵı jumıslar zárúrli áhmiyetke iye
Boldı. Urıs jılları háreket degi áskeriy bólimlerge 392, 7 tonna narkoz ushın
Efir, 18, 7 mıń tonna gips, 166, 7 mıń tonna xojalıq sabını, 46, 6 mıń
Sanitariya palatkalari, 9630 dezinfektsiya quralları hám basqalar jetkezip
Турилди. Ушбу тиббий ёрдамга Ўзбекистон фармацевт-олимлари ҳам ўз

Улушларини қўшишди. Ҳусусан, 1942 йилнинг бошида Тошкентда

Дезинфекция воситалари ишлаб чиқарувчи завод ишга тушди. Сўнгра гален

Фармацевтик лаборатория асосида Тошкент кимё-фармацевтика заводи

Ташкил этилди, унда наркоз учун эфир, хлорид кальций, кофеин-бензоат

Натрий, фитин, глюкоза порошоги, кейинчалик холосас, астматол, қора қанд

(барбарис) экстракти ишлаб чиқраиш йўлга қўйилди. Махаллий саноатда гипс,

Шина, қўлтиқтаёқ, санитария замбиллари ишлаб чиқарилди.

Ўрта Осий университетининг кимё факультетида уруш даври тиббиёти

Учун зарур бўлган наркоз эфири, хлорли кальций, кофеин, стрептоцид,

Сульфицин, никотин кислотаси ишлаб чиқариш йўлга қўйилди.

Самарқанд вилоятида йоднинг спиртли эритмаси, ялпиз, валериана,

Эвкалипт, эрмон настойкалари, наўатир анис томчиси, камфора, ихтиол ва

Вилькинсон суртмаси, рухли, борли, скипидарли малҳамлар, камфоранинг

Мойли эритмаси, хантал, чумоли, совун спиртлари ва лакричний кукун

Дорилари ва бошқалар ишлаб чиқарилди.

Уруш йиллари Республика дорихоналар Бош бошқармаси аоссий

Эътиборни ҳарбий эвакогоспиталлар, болаларни даволаш муассасалари ва

Саноат корхоналарининг тиббиёт-санитария бўлимларида очилган дорихона ва

Унинг шаҳобчаларини дориларга бўлган эҳтиёжини тўлароқ қондиришга

Қаратди.

1942 йил 28 августда “Правда Востока” газетаси Тошкент фармацевтика

Институтининг ходимлари маҳаллий хом ашёдан 15 та янги дори

Препаратларини ишлаб чиқаришга топширдилар, деб ёзган эди.

Уруш йиллари кимё-фармацевтика воситаларининг танқислигини

Инобатга олиб Иттифоқ Соғлиқни сақлаш вазирлиги уни ўсимликлар хом

Ашёси билан тўлдиришни маъқул деб топди.

Республика Фанлар Академияси академиги С.Ю. Юнусов раҳбарлигида

Ўзбекистон алколоидли ўсимликларнинг ҳусусиятларини ўрганиш юзасидан

Катта ишлар олиб борилди.

Respublika botaniklari jabayı tárzde ósetuǵın kauchukli
Ósimliklerdiń bay pánjezorlarini taptılar, bedadan hám salınıń
Tazalaw sanaatı shıǵındılarınan vitaminlar alıw usılların islep
Shıqtılar. Jeńil sanaattı rawajlandırıw ushın keń múmkinshilikler ashıp
Beretuǵın ósimlikler sheki onimsi boyınsha maǵlıwmatlardı ulıwmalastırdılar.
“Urıstan keyingi jıllarda Ózbekstanda dárixanalar sisteması tez
Pát menen rawajlana basladı. Faqt 1959 -1975 jıllar dawamında
Respublikamızda 888 jańa dárixanalar ashıldı, olardan 652 tasi awıl
Orınlarda edi.”
Jańa dárixanalar tiykarınan úlgili joybarlar tiykarında qurılıp, 1971
Jıldan 1977 jılǵa shekem Respublikamızda 140 úlgili dárixana qurılıp
Paydalanıwǵa tapsırılǵan, 130 dárixana jańatdan remontlanǵan ımaratlarǵa
Kóshirildi.
1981 jıl baslarında, Den sawlıqtı saqlaw ministrligi qasındaǵı
Dárixanalar Bas basqarması sistemasında 1500 dárixana (olardan 1016
Dárixana awıllıq jaylarda ), 25 dárixana dúkanları, 14 dárixana
Telekleri hám 14 nazora-analiz laboratoriyaları ámeldegi bolǵan [6].
Dárixana tarmaqların jáne de rawajlandırıw hám dári-dárman
Járdeminiń siqatini asırıwda, farmatsevt kadrlardı tayarlab beriw xal
Etiwshi áhmiyetke iye boldı. Shunonchi, 1958 jılda Respublika dolrixona
Sistemasında 1490 farmatsevt iskerlik alıp bardı. Olardan 553 danası joqarı
Maǵlıwmatlı farmatsevt edi.
1981 jılǵa kelip, Ózbekstanda 3150 joqarı maǵlıwmatlı hám 2970 orta
Maǵlıwmatlı farmatsevtlar xalıqqa dári-dárman járdemin kórsetkenler.
1984 jıldan baslap hár bir rayonda oraylıq rayon dolrixonasi
Tashkil etildi. Sonday-aq, Tashkentte 9 Oraylıq rayon
Dárixanaları qurıldı.
1987 jılı respublikamızda 1995 ho'jalik esabındaǵı dárixana. Sol
Atap aytqanda 1333 awıllıq jaylarında hám 6477 dárixana filialları ámeldegi
Bolǵan.
1988 jıl Respublikanıń Bas dárixana basqarması “Farmatsiya”
Respublika islep shıǵarıw birlespesine ózgertirildi.
Ózbekstan ǵárezsizlikti qolǵa kirgizgeninen keyin, dárixana
Kárxanalarınıń jumıs iskerligi tupten ózgera basladı. Dárixana iskerligin
Tártipke soluvchi, Ózbekstan Respublikasınıń “Dári ónimleri hám
Farmatsevtik iskerlik tuwrısında”gi Nızam qabıllandı. Bul nızamǵa qaray,
Húkimet tárepinen, dári-dármanlar mámilesin tártipke soluvchi hám
Dárixana iskerligin bir sistemaǵa keltiretuǵın, bir qatar húkimler qabıl
Etildi.
1994 jıl 11 martda Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesi
Tárepinen, “Ózbekstan Respublikası den sawlıqtı saqlaw ministrligine qarawlı
Dárixanalardı mámleket tassarufidan shıǵarıw hám haqqındasiylashtirish
Tuwrısında”gi 139 -sanlı sheshimi qabıllandı.
Jekelashtirishning basında Ózbekstanda 2552 mámleket
Dárixanaları iskerlik kórsetken. 1994 jıldıń aqırında, usılar tiykarında, 352
Emlewxana ishindegi dárixanalar, 239 ashıq aktsiyadorlik jámiyeti, 290 jámáát
Dárixanaları hám 1059 jeke dárixanalar tashkil etildi. 1995 jılı
Ózbekstanda 2571 farmatsevt iskerlik alıp barǵan. 1996 jılǵa kelip,
Olardıń sanı 3980 nen asıp ketti.
1992 jılı Ózbekstanda farmakologiya hám farmakopeya komitetleri
Tashkil etildi. Olardıń iskerligi medicinaǵa zárúr bolǵan úskenelerdi
Óndiriske jóneltirilgen. 1993 jılı “O'zfarmsanoat” kontserni
Dúzildi.
1996 jılǵa kelip Respublikamızda 2200 dárixana hususiylashtirildi,
839 dárixana aktsionerlik jámiyetke aylantırildi.
2002 jılǵa kelip, farmatsevtik iskerlik menen shuǵıllanıw ushın, 3945
Yuridikalıq shaxslarda litsenziya bolǵan. Sonday-aq, 61 islep shıǵarıw
Kárxanaları, kótere mákemeler 171, 3712 dárixana hám 1286 dárixana
Filialları.” (Farmacevtika jurnalı, №1, 2009 jıl ).
Qadaǵalaw sorawları

1. 
   Baslanıwiy jámáát hám qullik dáwirinde farmacevtikanıń rawajlanıwı
   

Haqqında aytıp beriń.
2. Indiyada farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
3. Áyyemgi Egipette farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
4..Kitayda farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
5. Áyyemgi Grekistonda farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp
Beriń.
6. Áyyemgi Rimde farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
7. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) haqqında aytıp beriń.
8. Ózbekstan Respublikasında farmacevtikanıń rawajlanıw tariyxı
Haqqında aytıp beriń.
Qadaǵalaw sorawları

1. 
   Baslanıwiy jámáát hám qullik dáwirinde farmacevtikanıń rawajlanıwı
   

Haqqında aytıp beriń.
2. Indiyada farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
3. Áyyemgi Egipette farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
4..Kitayda farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
5. Áyyemgi Grekistonda farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp
Beriń.
6. Áyyemgi Rimde farmacevtikanıń rawajlanıwı haqqında aytıp beriń.
7. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) haqqında aytıp beriń.
8. Ózbekstan Respublikasında farmacevtikanıń rawajlanıw tariyxı
Haqqında aytıp beriń.
Tuwrısındaǵı xalıq aralıq pakt qabıl etilgen. Usı hújjetlerdiń barlıǵı
Birgelikte “Insan huqıqları tuwrısındaǵı xalıq aralıq bill'” dep atalıp,
Insan hám puqaranıń huqıqı hám erkinshegi sawlelengen global kompleks
Esaplanadı hám BMTga aǵza mámleketlikler onıń támiyinlewi minnetlemein
Alǵan. Atap aytqanda, Ekonomikalıq, social hám materiallıq huqıqlar tuwrısındaǵı
Xalıq aralıq paktning 12-statyasında mámleketlikler xar bir insannıń “fizikalıq hám
Ruxiy den sawlıqtıń jetiwish múmkin bolǵan eń úlken dárejesi” huqıqın tán
Alıwları zárúrligi aytılǵan. Bul jerde sóz qanday da anıq nátiyjelerge
Jetiwiwdi qandayda bir-bir kepillikleniwi haqqında emes, bálki húkimetler
Insanlar sawlıgın saqlaw hám bekkemlew ushın múnásip sharayatlar
Jaratıw hám baǵdarlanǵan mámleket siyasatın júrgiziw zárúrligi
Aytnıp atır. Bunı ámelge asırıw ushın, paktga tiykarınan, húkimetler
Daslep balalar ólimin kemeytiwge, balanıń saw erjetiwin
Támiyinlewge, átirap -ortalıq gigienasınıń hám óndiristegi miynet
Sharayatlarınıń túrli táreplerin jaqsılawǵa, epidemiyalıq, endemik, kásip hám
Basqa keselliklerdiń aldın alıwǵa hám emlewge, kesellik sebepli
Járdemge mútáj bolǵan barlıqtı medicinalıq járdem hám medicinalıq kútim menen
Támiyinlewge jóneltirilgen ilajlarniamalga asırıwları zárúr.
Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi (JSST) qaǵıydaına tiykarınan, “sawlıq
(salamatlıq )” túsinigi insanda kesellik hám fizikalıq kemshiliklerdiń
Joqlıǵı menen emes, bálki onıń tolıq fizikalıq, psixik hám
Social párawanlıǵı jaǵdayların belgileytuǵın túsinik esaplanadı.
Sonıń menen birge, JSST qaǵıydaında den sawlıqtıń jetiwish múmkin bolǵan eń úlken
Dárejesine ıyelew qálegen insannıń tiykarǵı huqıqlarınan biri
Esaplanıwı hám húkimetler insanlar sawlıgına juwapker ekenlikleri jáne onı
Támiyinlew ushın múnásip sharalar kóriwge májbúrliklari belgilengen.
Insan huqıqları tuwrısındaǵı xalıq aralıq bill' hám basqa sol sıyaqlı BMT hám
BMT menen baylanıslı halqaro shólkemler dárejesinde qabıl etilgen
Hújjetler (Mayıplar huqıqları tuwrısındaǵı Deklaratsiya hám Konventsiya,
Aqli hálsiz shaxslar huqıqları tuwrısındaǵı Deklaratsiya, Balalar huqıqları
41
Tuwrısındaǵı Konventsiya, OIV/OITSga qarsı gúres jumisına tárepdarlıq
Tuwrısındaǵı Deklaratsiya hám b.) den sawlıqtı saqlaw salasındaǵı normativ huqıqıy
Hújjetlerdiń universal dárejesi esaplanıp, aǵza mámleketlerdi,
Olardıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınan qaramastan, qabıl
Etilgen minnetlemelerdi minimal dárejede (normativ-huqıqıy qadaǵalaw
Ornatıw hám basqarıw sharalar kóriw arqalı ) támiyinlewge shaqıradı.
Den sawlıqtı saqlaw boyınsha halqaro normalar usı universal dárejedegi
Hújjetlerden tısqarı mámleketler birlespeleri (Evropa Keńesi, Evropa
Birlespesi (YeI), PanAmerika den sawlıqtı saqlaw shólkemi hám b.) tárepinen
Qabıl etilgen regional dárejedegi hújjetlerde xam bekkemlengen.
Mısalı, Evropa Keńesi tárepinen (1961 jılda ) qabıl etilgen Evropa
Social xartiyasida insanlar salamatlıǵın jamanlashuviga alıp keliwshi
Sebeplerdi joytıw, epidemiyalıq, endemik hám basqa keselliklerdi
Rawajlanıwın aldın alıw boyınsha sharalar kóriw, salamatlıqtı
Bekkemlew jáne onı saqlaw boyınsha insanlardıń jeke juwapkerligin
Asırıw sıyaqlı máseleler boyınsha xalıq arasında bilimlendiriw xızmetler alıp
Barıw, social qorǵawǵa mútáj xalıq gruppalarına medicinalıq járdem kórsetiw
Sıyaqlı evropa mámleketleri húkimetleri orınlawı kerek bolǵan talaplar
Bekkemlengen.
1978 jılda Baslanǵısh medicinalıq -sanitar járdem kórsetiw boyınsha xalıq aralıq
Konferenciyada qabıl etilgen “Alma -áke deklaratsiyasi”da húkimetler,
Xalıq aralıq shólkemler hám ulıwma dúnya jámiyetshiliginiń tiykarǵı social
Wazıypalarınan biri – 2000 jılǵa shekem dúnyadaǵı barlıq xalıqlar tárepinen
Social hám ekonomikalıq tárepten ónimli ómir keshirimge múmkinshilik beretuǵın
Salamatlıq dárejesine erisiw kerekligi belgilengen. Deklaratsiyada
Aytılınıwına qaraganda, bul wazıypanı sheshiwdiń tiykarǵı jumıs quralı bul – xalıqqa baslanǵısh
Medicinalıq -sanitar járdem kórsetiw esaplanadı. Ol eń keń tarqalǵan
Kesellikler, záhárleniwler, jaralar hám basqa asıǵıs jaǵdaylardı
Emlewdi, sanitar, epidemiyaǵa qarsı, aldın alıwshı ilajlardı
(atap aytqanda, tiykarǵı infektsion keselliklerge qarsı immunizatsiyalawdı )
42
Ótkeriwdi, xalıqtı gigiena, analıq, balalıq, shańaraqtı qorǵaw
Máselelerinde bilimlendiriw ilajlar ótkeriwdi óz ishine aladı. “Alma -áke
Deklaratsiyasi”ga tiykarınan, tiykarǵı dári ónimleri menen támiyinlew de
Baslanǵısh medicinalıq -sanitar járdem kórsetiwge kiredi.
Den sawlıqtı saqlaw salasındaǵı halqaro huqıqlar bir tárepden
Insanlardıń (sol jumdalan, bólek gruppa daǵı adamlardıń ) sawlıgın
Saqlawǵa bolǵan jeke huqıqların, basqa tárepden mámleketlerdiń bul
Huqıqlardı ámelge asırıwdı bekkemleydi. Lekin, xalıq aralıq huqıqıy
Aktlar individdiń huqıqları hám mámlekettiń minnetlemeleri maydanınan anıq
Kólemnibelgilab bermeydi. Nátiyjede, xalıq aralıq kelisimlerdi
Ratifikatsiyalash hám túrli mámleketlikler milliy nızamchiligi dárejesinde xalıq aralıq
Huqıq normaların qabıllaw jaǵdaylarında, bul normalar mámleketlerdiń
Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanǵanlıq dárejesi, olardıń siyasiy dúzilisi,
Materiallıq dástúrleri hám basqa sol sıyaqlı bir qatar faktorlarǵa baylanıslı halda
Interpretatsiya etiledi hám mazmunan toldırıladı.
Xalıq sawlıgın belgileytuǵın faktorlar arasında medicinalıq xızmetlerdiń
Hámmege tuwri keletuǵınlıgınan tısqarı ekologiyalıq, sociallıq-ekonomikalıq faktorlar hám xalıq
Ómir sharayatı da oǵada zárúrli áhmiyetke iye. Sol faktorlar menen baylanıslı bolǵan,
Xalıq sawlıgın jaqsılawǵa jóneltirilgen baslanǵısh ilajlar
Rawajlanıp atırǵan mámleketlerde suw támiynatı, sanitariya, kerek dárejedegi
Awqatlanıw hám jasaw sharayatları sıyaqlı mashqalalardıń sheshimine
Yo'naltirilishi kerek. Shunki, bul máselelerdi sheshimasdan turıp medicinalıq
Xızmetlerdi rawajlandırıw nátiyje bermeydi. Usınıń menen birge, ómir
Dárejesi joqarı kórsetkishlerge iye rawajlanǵan mámleketlerde birinshi orında
Chekiw, alkogol tutınıw qılıw, gipodinamiya, teń salmaqlılıqlashmagan
Awqatlanıw, dári ónimlerin kóp miqddorda tutınıw qılıw hám basqa sol
Sıyaqlı ómir keshirimdiń unamsız faktorlarına qarsı gúres turadı. Nátiyjede,
Usı mámleketlikler huqumatlari aldında medicinalıq járdem kórsetiwden tısqarı
Keselliklerdi profilaktikası hám saw ómir keshirimge xalıq ihlosini
Asırıw boyınsha jámiyet salamatlıǵı programmaların ámelge asırıw máselesi
43
Kese turadı. Sonday etip, túrli mámleketler húkimetleri dıqqat
Orayında turatuǵın den sawlıqtı saqlaw salasında birinshi dárejede áhmiyetke
Iye bolǵan wazıypalar ámeldegi eń aktual mashqalalardi sheshimine baylanıslı halda
Ózgeredi. Bunda, jámiyet paydasın qorǵawǵa jóneltirilgen sharalar
(birinshi náwbette chekishni hám alkogol tutınıwdı kemeytiwge
Baǵdarlanǵan sharalar ) puqaralardıń individual huqıqları hám
Erkinlikleri menen dúgisiwi múmkinligin túsiniw zárúrli bolıp tabıladı.
Zamanagóy jámiyet sheklewge umtılıp atırǵan usı huqıqlar, jámiyet
Paydasınan kelip shıǵadı hám óz sawlıgına unamsız faktorlardıń tásirin
Kemeytirip atırǵan insanlardıń peyil atvorini ózgertiwge jóneltirilgen.
Den sawlıqtı saqlaw huqıqı insanlar social huqıqları arasında
Oraylıq orındı iyeleydi. Usınıń sebepinen, jańa mıń jıllıq baslanıwında
Qabıl etilgen BMT hújjetlerinde sog'liq máselesine baslanǵısh áhmiyetke
Iyelik etiw másele retinde tán alıw etilgen. BMTning “Mıń jıllıq
Deklaratsiyasi”da (Bas Assambleya rezolyutsiyasi menen 2000 jıl 8 sentyabrde
Qabıl etilgen) 8 global maqsetler (jarlılıq hám ashlıqtı
Likvidatsiyalash, balalar ólimin kemeytiw, analıqtı qorǵawdı
Jaqsılaw, OITS/OIV, malyariya hám basqa keselliklerge qarsı gúresiw,
Ekologiyalıq turaqlılıqtı támiyinlew sıyaqlılardıń anıq kórsetkishleri) dıń
Yarımısı den sawlıqtı saqlawǵa tuwrıdan-tuwrı tiyisli bolıp tabıladı. Jańa mıń jıllıqta
BMT Bas Assambleyası hám Insan huqıqları boyınsha Komissiyalarınıń
Rezolyutsiyalari, BMTning Ekonomikalıq jáne social keńesi hám basqa
Shólkemleri qararlarınıń úlken bólegi den sawlıqtı saqlaw máselelerine
Baǵıshlandi. BMT Bas assambleyası tárepinen den sawlıqtı saqlaw salasında
Qabıl etilgen sońǵı hújjetler: “OIV hám OITS boyınsha Siyasiy
Deklaratsiya : OIV hám OITSni joytıw boyınsha biziń háreketlerimizni
Aktivlashtirish” (2011 jıl 10 iyun') hám “Noinfektsion keselliklerdi aldın
Alıw hám olarǵa qarsı gúresiw boyınsha Bas assambleyanıń joqarı dárejedegi
Jıynalısı siyasiy deklaratsiyasi” (2011 jıl 19 sentyabr') esaplanadı.
44
“Noinfektsion keselliklerdi aldın alıw hám olarǵa qarsı gúresiw
Boyınsha Bas assambleyanıń joqarı dárejedegi jıynalısı siyasiy
Deklaratsiyasi”da, infektsion kesellikler sıyaqlı, noinfektsion
Keselliklerge qarsı gúresiwde xam tiykarǵı itibar olardıń aldın
Alıwǵa jóneltirilgen bolıwı zárúrligi aytıp ótken. Temeki tutınıwı,
Nadurıs awqatlanıw, kem háreketlilik hám spirtli ishimliklerdiń normasız
Tutınıwı sıyaqlı tipik hám ózgertiw múmkinshiligi bolǵan qáwipli faktorlarǵa
Salıstırǵanda individler hám xalıq gruppaların beyimligin kemeytiriwshi hám sol
Menen birge saw turmıs tárizin targ'ib etiwshi sharalar eń zárúrli
Sharalar retinde tán alınadı.
Temekine qarsı gúresiw JSST dóńgelek konventsiyasi (2003 y.), Awqat
Ratsioni, fizikalıq aktivlik hám salamatlıq salasında global strategiya (2004
y.), Spirtli ishimlikler zıyanlı tutınıwın kemeytiw boyınsha global
strategiya (2010 y.) sıyaqlı Jáhán den sawlıqtı saqlaw assambleyası (JSST joqarı
organı ) tárepinen qabıl etilgen kelisimler usı sharalardı ámelge
asırıwǵa jóneltirishgan. Infektsion keselliklerdi tarqalıwina qarsı
gúresiw maqsetinde Jáhán den sawlıqtı saqlaw assambleyası tárepinen 2005
jılda milliy, regional hám xalıq aralıq dárejede medicinalıq -sanitar qawipsizlikti
kúsheytiwge qaratılǵan Xalıq aralıq medicinalıq -sanitariya qaǵıydaları qayta kórip
shıǵıldı.
BMT baslıqlıǵı astında iskerlik kórsetiwshi JSST den sawlıqtı saqlaw
Tarawına qánigelesken shólkem bolıp, medicina hám den sawlıqtı saqlaw
Salasında xalıq aralıq sherikliktiń shólkemlestirilgen-huqıqıy tiykarın quraydı.
1981 jıldan beri JSST “2000 jılǵa kelip barlıqtıń saw bolıwına erisiw”
Dep tariyp berińan ulıwma strategiyaǵa ámel etdi. XXI asirde “barlıqtıń saw
Bolıwına erisiw” maqseti saqlanıp qaldı. JSST iskerligi usı
Shólkemdiń tómendegi ulıwma programmaları, dástúriy baǵdarlarına
Muwapıq shólkemlestiriledi : (mámleket juwapkerligi, aldın alıw, xalıqtı jalb
Qılıw, pán jetiskenliklerinen paydalanıw hám basqa sol sıyaqlı principler
Tiykarında ) milliy den sawlıqtı saqlaw sistemaların rawajlandırıw ; baslanǵısh 45
medicinalıq -sanitar járdemdi rawajlandırıw ; medicina xızmetkerlerin tayarlaw hám
mamanlıǵın asırıw ; xalıqtıń málim gruppaları sawlıgın saqlaw ; átirap -
ortalıqtı qorǵaw ; infektsion hám parazitar keselliklerge qarsı
gúresiw, epidemiyalıq keselliklerge salıstırǵanda immunizatsiyalaw hám
vakcinatsiyalash; ruxiy den sawlıqtı qorǵaw hám bekkemlew; xalıqtı
den sawlıqtı saqlaw boyınsha maǵlıwmatlar menen támiyinlew; mámleketliklerge
konsul'tativ hám texnikalıq járdem kórsetiwdiń aktual baǵdarları boyınsha
ilimiy medicinalıq izertlewler programmaların qollap-quwatlaw. XXI asirde
infektsion keselliklerge qarsı gúresishdan tısqarı (olar arasında
OIV/OITS oraylıq orın iyeleydi) JSST eń áhmiyetli sharalardan biri
bolǵan - kritik qáwip faktorlarına tásir etiw arqalı noinfektsion
keselliklerdiń aldın alıwǵa itibar qaratdı.
Sońǵı dáwirlerde JSST “2006 -2015 jıllarǵa mólsherlengen JSSTning
On birinshi ulıwma programması”ga muwapıq iskerlik kórsetdi. Bul programmaǵa
tiykarınan den sawlıqtı saqlaw salasında global kún tártibi “jarlılıqqa qarsı
gúresiw maqsetinde salamatlıqtı investitsiyalash”ga sezilerli dárejede
qaratildi. Jarlılıq hám ashlıqtı joytıw BMTning jańa mıń jıllıqtaǵı
tiykarǵı maqseti retinde tán alıw etiledi. Barlıq mámleketlerde jarlılıq
joqarı dárejedegi balalar hám analardıńlar ólimi, infektsion keselliklerdiń
tarqalıwı menen baylanıslı halda aytinadi. Bul sorawlardı sheshiwde
oraylıq orın túrli mámleketlerdiń húkimetlerine ajıratılıp, olar
xalıqtıń jarlı qatlamına medicinalıq -sanitar xızmetlerdiń xammabopligini
kóteretuǵın hám usınıń menen birge den sawlıqtı saqlaw salasında olar ushın múmkinshiligi
bolmaǵan ǵárejetlerdi tólew arqalı jáne de jarlılashishini aldın alıwshı
hár qıylı daǵı social qorǵaw programmalardı usınıs etisleri zárúr.
Jarlılıqqa qarsı gúresishdan tısqarı, bunday programmalar tiykarǵı medicinalıq -
social xızmetler menen xalıq qamrovini keńeytiw hám insanlar
sawlıgın saqlaw huqıqın támiyinlew ushın múmkinshilik jaratadı.
Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyası (1948 jıl 10 dekabrde
BMT Bas assambleyasınıń 217 A (III) rezolyutsiyasida qabıl etilgen)

3-element.

Xar bir insan jasaw, erkinlik hám jeke qol qatılmaslıg huqıqına iye.
25-element.

1. 
   Xar bir insan, awqatlanıw, kiyinish, kerek dárejedegi medicinalıq hám
   

Social xızmet kórsetiliwikabi ózin hám shańaraq aǵzaların den sawlıǵın hám
Párawanlıǵın támiyinlew ushın zárúr bolǵan ómir dárejesinde jasaw huqıqına
Hám jumıssızlıq, kesellik, mayıplıq, jesirlik, ǵarrılıq yamasa basqa oǵan baylanıslı
Bolmaǵan, jasaw ushın qurallardı joǵalıp ketiwine alıp kelgen, jaǵdaylarda
Támiyinleniw huqıqına iye.

2. 
   Analıq hám gódeklik bólek kútim hám járdem alıw huqıqın
   

Beredi. Nekede yamasa nekeden sırtda tuwılishidan qaramastan, barlıq
Balalar birdey social qorǵawdan paydalanıwı zárúr.
Ekonomikalıq, social hám materiallıq huqıqlar tuwrısında xalıq aralıq
Pakt (1966 jıl 16 dekabrde Bas assambleyaning2200 A
(XXI) rezolyutsiyasida qabıl etilgen)
12-element.

1. 
   Usı Paktda qatnasıw etiwshi mámleketlikler xar bir insannıń
   

Fizikalıq hám ruxiy den sawlıqtıń erisiw múmkin bolǵan eń joqarı dárejesine
Bolǵan huqıqın tán aladılar.

2. 
   Bul huqıqtı tolıqqonli ámelge asırıw ushın usı Paktda
   

Qatnasıw etiwshi mámleketlikler tárepinen qabıl etiliwi zárúr bolǵan sharalar,
Tómendegi zárúr ilajlardı óz ishine aladı :

1. 
   Ólik tuwılıw hám balalar ólimin kemeytiwdi hám de balanıń
   

Saw rawajlanıwın támiyinlew;

2. 
   Átirap -ortalıq gigenasi hám óndiristegi miynet gigienasınıń
   

Barlıq iskerlik tarawıların jaqsılaw ;
v) epidemiyalıq, endemik, kásip hám basqa kesellikler aldın alıw hám
emlew hám de olarǵa qarsı gúresiw;
g) kesellikke shalınǵan jaǵdayda barlıqtı medicinalıq járdem hám medicinalıq
kútim menen támiyinlew imkaniyatın beretuǵın sharayatlar jaratıw ;
Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi qaǵıydası (Konstitusiyası ) (1946
Jıl 19 iyunnan 22 iyulgacha N'yu-York shaxrida bolıp ótken Den sawlıqtı
Saqlaw xalıq aralıq konfrenciyaında qabıl etilgen)
Salamatlıq insanda tekǵana kesellikler hám fizikalıq kemshiliklerdiń
Bolmawi, bálki onıń tolıq fizikalıq, ruxiy jáne social biymálellik
Jaǵdayı esaplanadı.
Den sawlıqtıń erisiw múmkin bolǵan eń joqarı dárejesine ıyelew,
Irqı, dini, siyasiy qarawları, ekonomikalıq yamasa social poziciyasinen qatań
Názer qálegen insannıń tiykarǵı huqıqlarınan biri esaplanadı.
Barlıq xalıqlardıń salamatlıǵı tınıshlıqqa hám qawipsizlikke
Erisiwdiń tiykarǵı faktorı esaplanadı hám bólek shaxslar hám mámleketlerdiń
Tolıqqonli sherikligine baylanıslı.
Qálegen mámlekettiń den sawlıqtı saqlaw hám jaqsılaw salasındaǵı jetiskenlikleri
Barlıq ushın salawatqa iye.
Den sawlıqtı saqlaw hám keselliklerge, ásirese juqpalı keselliklerge
Qarsı gúresiw ilajlarınıń túrli mámleketlerde tegis emes bólistirilgen
Halda rawajlanǵanlıǵı ulıwma qáwip esaplanadı.
Balanıń saw rawajlanıwı birinshi dárejedegi áhmiyetke iye faktor
Esaplanadı. Ortalıqtıń ózgeriwshen jaǵdaylarına uyqas halda yashay alıw
Qábileti bunday rawajlanıwdıń tiykarǵı shárti esaplanadı.
Den sawlıqtıń eń joqarı dárejesine erisiwdiń zárúr shárti, barlıq
Xalıqlarǵa medicina, psixologiya hám olarǵa turdosh bolǵan pánler jetiskenliklerinen
Paydalanıw ushın múmkinshilik beriw esaplanadı.
Jámiettiiń bilimli pikiri hám ondan aktiv sheriklik xalıq
Sawlıgın jaqsılaw ushın júdá zárúrli.
Húkimetler óz xalıqları den sawlıǵın ushın juwapkerligi ámeldegi jáne bul
Juwapkerlik den sawlıqtı saqlaw salasında social xarakter degi múnásip
Ilajlar qabıl etiliwin talap etedi.
Alma -Áke deklaratsiyası (1978 jıl 12 sentyabrde Baslanǵısh medicinalıq –
Sanitar járdem boyınsha xalıq aralıq konfrenciyada qabıl etilgen)
5-element.
Tek ǵana múnásip medicinalıq -sanitar jáne social ilajlardı
Ámelge asırıw jolı menen húkimetlerdiń óz xalıqları den sawlıǵın ushın
Juwapkerligi támiyinleniwi múmkin. Kiyatırǵan on jıllıqta húkimetler,
Xalıq aralıq shólkemler hám barlıq jáhán jámiyetshiliginiń tiykarǵı social
Wazıypalarınan biri – dúnyadaǵı barlıq xalıqlar tárepinen 2000 jılǵa kelip,
Social hám ekonomikalıq tárepten jemisdor ómir tárizin aparıwǵa
Múmkinshilik beretuǵın sawlıq dárejesine erisiw bolıp tabıladı. Baslanǵısh medicinalıq -sanitar
Járdem bul wazıypanı sheshiwde tiykarǵı instrument esaplanıp, social
Ádalat ruwxında rawajlanıwdıń bir bólegi bolıp tabıladı.
7-element. Baslanǵısh medicinalıq -sanitar járdem:

1. 
   Mámleket jáne onıń jámáátleriniń ekonomikalıq sharayatları hám
   

Social -materiallıq hám siyasiy xarakter degi qırların sáwlelendiredi hám
Olarǵa muwapıq túrde rawajlanadı, jámiyet sawlıgın saqlaw ilmiy tájriybesi hám
Medicinalıq -sanitar xızmetlerdiń social, medicinalıq -biologiyalıq hám shólkemlestirilgen
Ilimiy izertlewleri múnásip nátiyjelerine tiykarlanadı hám olardı ámeldegi
Etiliwi arqalı rawajlanadı ;

2. 
   Jámáát degi tiykarǵı medicinalıq -sanitar máselelerin sheshiwge
   

Mólsherlengen hám salamatlandırıw, aldın alıw, emlew hám
Reabilitatsiyalash bazasında ámelge asıriladı ;

3. 
   Eń keminde óz ishine aladı : den sawlıqtı saqlawdıń eń zárúrli
   

Máseleleri boyınsha bilimlendiriw jumısların aparıw, aqılǵa say awqatlanıwǵa,
Sapalı suw menen támiyinlewge kómeklesiw hám tiykarǵı sanitariya
Ilajların ótkeriw; ana hám bala sawlıgın saqlaw, atap aytqanda shańaraqtı
Joybarlaw, tiykarǵı infektsion keselliklerge qarsı immunizatsiya, usı
Aymaq ushın endemik kesellikler aldın alıw hám olarǵa qarsı gúresiw;
Keń tarqalǵan kesellikler hám jaralardı múnásip emlew; hám tiykarǵı
Dári ónimleri menen támiyinlew.
8-element.
Barlıq húkimetler, hámmesin qamtıp alǵan den sawlıqtı saqlaw milliy
Sistemasınıń bir bólegi retinde hám basqa sektorlar menen óz-ara
Muwapıqlastırıw ushın, baslanǵısh medicinalıq -sanitar járdemdi
Rawajlandırıwdı shólkemlestiriw boyınsha milliy siyasatti, strategiyanı hám
Háreketler rejesin islep shıǵıwları zárúr.
Birlesken milletler shólkemi (BMT) (United Nations, UN)
1945 jılda shólkemlesken. Házirde dúnyanıń 200 den artıq
Mámleketliklerdi birlestiradi. BMTning tiykarǵı maqseti mámleketlikler ortasındaǵı
Baxslarni tınıshlıq jolı menen sheshiw hám kollektiv sharalardı qabıllaw
Jolı menen xalıq aralıq tınıshlıq hám qawipsizlikti támiyinlewden ibarat.
Shólkemdiń maqsetlerine taǵı ekonomikalıq, social, materiallıq hám gumanitar
Xarakter degi mashqalalardi sheshiwde xalıq aralıq xamkorlikni ámelge asırıw da
Kiredi. BMT, aǵza mámleketlikler tárepinen qabıllaw hám ámelge asırıw ushın
Usınıs etiletuǵın, usınıslar, konventsiyalar hám ilajlar islep shıǵadı.
Bas assambleya BTMning máslahátlashuvchi, direktiv hám wákillikbosh organı
Esaplanadı. BMTning den sawlıqtı saqlaw salasındaǵı siyasatı Ekonomikalıq hám
Social keńesi, sonıń menen birge bir qatar qánigelestirilgen shólkemleri
Hám fondlari, birinshi náwbette Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi (JSST),
Arqalı ámelge asıriladı.
Evropa Keńesi
1949 jılda shólkemlesken, Evropanıń (sonday-aq YeI mámleketleri)
50 ge jaqın mámleketlerin birlestiruvchi xalıq aralıq shólkem. Evropa Keńesi
Iskerligi mámleketlikler arasında huqıq standartları, insan huqıqların
Támiyinlew hám nızamlılıǵı, demokatik rawajlanıw, materiallıq óz-ara baylanıslar
Tarawlarında xalıq aralıq sheriklikke jóneltirilgen.
Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi (JSST) (World Health
Organization, WHO)
Húkimetleraro kelisimler tiykarında islengen BMTning
Qánigelestirilgen shólkemi. JSST 1946 jılda BMT Bas assambleyası
Sheshimine qaray islengen. 2014 jıl yarımı jaǵdayına kóre JSST
Quramına 194 mámleket kirgen. JSTning bas organı Pútkil dunya den sawlıqtı
50
Saqlaw assambleyası esaplanıp, onıń rezolyutsiyalari menen JSSTning
Tiykarǵı hújjetleri qabıl etiledi. Házirgi kunga kelip, JSSTning
Wazıypalarına tómendegiler kiredi: salamatlıq ushın favqulotda áhmiyetke iye
Bolǵan máselelerde shólkemdiń jetekshiligin támiyinlew hám olardı sheshiw
Ushın mámleketlikleraro seriklik munasábetlerin jolǵa qoyıw ; ilimiy
Izertlewler salasında kún rejimin islep shıǵıw, qımbatlı bilimler alıw
Hám tarqatıwdı xoshametlew; den sawlıqtı saqlaw salasında normalar hám
Standartlardı ornatıw hám olarǵa ámel etiliwine kómeklesiw hám qadaǵalaw
Qılıw ; den sawlıqtı saqlaw salasında siyasatti ámelge asırıwǵa bolǵan
Jantasıwlardı anıq sharayatlardan kelip shıqqan halda analiz qılıw,
Atap aytqanda etika máselelerin sheshiw; texnikalıq kómekti támiyinlew, unamlı
Ózgerislerdi aktivlestiriw hám usı ózgerisler alıp keliwshi tiyisli
Programmalardı ámelge asırıw ; den sawlıqtı saqlaw salasında jaǵdaynı qadaǵalaw
Qılıw jáne onıń ózgeris dinamikasın bahalaw.

3. 
   2. Dári ónimleri támiynatın shólkemlestiriwdiń tiykarǵı
   

Qaǵıydaları : JSST usınısları.
Dári-dárman quralları menen támiyinlew boyınsha JSST
Strategiyasınıń baslanǵısh noqatı 1975 jılda Jáhán den sawlıqtı saqlaw
Shólkeminiń 28-jıynalısı bolıp, ol JSSTga aǵza mámleketliklerge tómendegi
Wazıypalardı orınlawda járdem beriwge shaqırdı :
- milliy den sawlıqtı saqlaw sisteması ushın ústin turatuǵın wazıypa bolǵan tiykarǵı
(turmıslıq mahim) dári-dármanlar dizimin anıqlaw ;
- milliy dári siyasatın islep shıǵıw ;
- xalıqtı joqarı sapalı dári-dármanlar menen támiyinlew;
- dári ónimleri támiynatı hám olardan paydalanıwdıń túrli
Tárepleri boyınsha qánigelerdi oqıtıw hám tayarlaw.
1977 jılda Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi qánigeleri
Tárepinen tiykarǵı dárilerdiń birinshi shamalıq dizimi tayarlandi.
51
1978 jılda Almaota qalasında ótkerilgen Pútkil dunya Den sawlıqtı Saqlaw
Konferenciyasında tiykarǵı dári ónimleri menen támiyinlew baslanǵısh
Medicinalıq -sanitar járdem quramına kirgizildi.
1988 jılda JSSTning Milliy dári siyasatı boyınsha qánigeler
Komiteti tárepinen islep shıǵılǵan “Milliy dári siyasatın islep shıǵıw
Boyınsha qóllanba” aǵza mámleketlikler ushın daǵaza etildi. 2001 jılda bul
Qóllanbanıń ekinshi keńeytirilgen hám jańalanǵan basılıwı payda boldı
(Howtodevelop…, 1988).
JSSTta'kidlashicha, milliy dári siyasatın islep shıǵıw zárúrli
Húkimet hújjeti bolıp tabıladı hám dári ónimleri menen támiyinlew máselelerin hal
Qılıw natiyjeliligin asırıw imkaniyatın beredi. Bul, ásirese, dári
Qurallarınıń jetiwmasligi, olardıń tómen sapası hám nátiyjesiz
Qollanılıwı hám de bul tarawǵa jóneltiriletuǵın resurslarınıń
Sheklengenligikabi jaǵdaylarǵa dus keletuǵın rawajlanıp atırǵan mámleketler
Ushın aktual bolıp tabıladı.
Milliy dári siyasatı (sonıń menen birge, strategiya yamasa programma dep atalıwı
Múmkin), rásmiy húkimet protokolı (deklaratsiyası ) esaplanadı. Ol dári
Quralları menen támiyinlew salasında qarama-qarsılıqlardı jónge salıw
Etiwge, orın alǵan mashqalalardı sistemalıhal etiwge qaratılǵan mámleket
Maqsetlerin belgilep beriwge hám de olardıń orta hám uzaq múddetli
Keleshektegi ústin turatuǵınlıqlarinianiqlashga járdem beredi.
Sonısı dıqqatqa iyeki, Milliy dári siyasatı sheńberinde mámleket óz
Juwapkerligi sheńberin hám farmacevtika sanaatınıń jeke sektorı menen
Sheriklik qılıw shegaraların belgileydi. Bul den sawlıqtı saqlaw salasındaǵı
Siyasattiń eń zárúrli strukturalıq bólegi bolıp, ol menen tolıq muwapıq bolıwı
Kerek.
Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkeminiń prezentaciyalarına muwapıq,
Milliy dári siyasatı dári ónimlerin jetkiziw salasındaǵı
Ádalatlılıq hám turaqlılıqtı támiyinlewge qaratılǵan bolıp, ush tiykarǵı
Wazıypanı sheshedi:
52
- barlıq xalıq ushın tiykarǵı dárilerdiń hámmege tuwri keletuǵınlıǵı hám olardıń
Bar ekenligi;
- qollanılatuǵın barlıq dárilerdiń sapası, qawipsizligi hám
Natiyjeliligi;
- terapevtikalıq tásir hám ǵárejetlerdi tejewge erisiw ushınsog'liqni
Saqlaw qánigeleri hám jámiyetshilik tárepinen dári ónimlerin
Aqılǵa say tutınıw qılıw.
Hár bir mámleket milliy dári siyasatınıń maqsetleri hám wazıypaları
Mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwı, ámeldegi resursları, materiallıq
Qásiyetleri, siyasiy sisteması hám húkimet maqsetlerinen kelip shıqqan halda
Anıq belgileniwi kerek. Joqarıda aytıp ótilgenlerden tısqarı, mámleket
Ekonomikasın rawajlandırıw, birinshi náwbette, import ornın basıw hám
Jergiliklidori quralların islep shıǵarıwdı rawajlandırıw menen baylanıslı
Bolǵan wazıypalar da dári siyasatınıń elementlerinen biri bolıwı
Múmkin.
“Tiykarǵı dári ónimleri” kontseptsiyası Milliy dári siyasatın islep
Shıǵıwda oǵada zárúrli áhmiyetke iye bolıp, ol den sawlıqtı saqlaw salasındaǵı
Ústin turatuǵın jónelislerdi anıqlaw, atap aytqandakam ǵárejetler hám kem sandaǵı
Dári preparatlaridan paydalanǵan halda emlenishning kutilgan
Nátiyjelerine erisiw imkaniyatın beredi.
Kontseptsiyanıń mánisi dálillerge tiykarlanǵan klinikalıq maǵlıwmatlar
Tiykarında dıqqat penen saylanǵan hám sheklengen sandaǵı dári ónimleri
Dizimin birinshi orında isletiw bolıp tabıladı. Bul mámleket kóleminde dári
Qurallarından aqılǵa say paydalanıw hám qóllaw, xalıqtı dári-dármanlar
Menen támiyinlengenlik dárejesin asırıw, medicinalıq járdem sapasın
Asırıw hám dári ónimleri menen támiyinlew ǵárejetleri natiyjeliligin
Kóteriw imkaniyatın beredi.
Qollanılatuǵın dári ónimleri muǵdarınıń azayıwı menen
Olardıń sapasın baqlaw ańsatlashadi, támiynat jaqsılanadı hám
53
Tarqatıw shınjırı ashıqlıǵı asadı hám satıw kólemin asıwı esabına
Baxalar pasayadi.
Medicinalıq qánigeler hám jámiyetshilikke dári ónimlerin tutınıw
Qılıw qawipsizligin nátiyjeli baqlaw hám olardıń óz-ara tásirin
Baqlaw múmkinshiligi payda boladı. Sonıń menen birge, eń zárúrli dári
Quralları tuwrısında maǵlıwmatlardıngishonchliligi hám hámmege tuwri keletuǵınlıǵın
Asırıw múmkinshiligi payda boladı.
Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi tariypiga kóre, tiykarǵı dári
Quralları (essential medicines) tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:
- xalıqtıń den sawlıqtı saqlawǵa bolǵan ústin turatuǵın mútajliklerin
Qandırıwı ;
- mámleket degi keselliklerdiń tarqalıwın, dári ónimleriniń
Natiyjeliligi hám qawipsizligin tastıyıqlaytuǵın ámeliy maǵlıwmatlardı hám
Salıstırıwiy ekonomikalıq natiyjeliligin esapqa alǵan halda tańlanıwı ;
- den sawlıqtı saqlaw sistemasınıń mútajliklerin inabatqa alǵan halda,
Turaqlı túrde, jetkilikli muǵdarda, jetkilikli sapada, tiyisli doza formaları hám
Dozalarida, kerekli maǵlıwmatlar menen birgelikte bolıwı hám da jalǵız
Shaxslar, da pútkil jámiyet ushın maqul túsetuǵın baxalarda usınıs etiliwi kerek.
JSST tárepinen aytılǵan tiykarǵı dári ónimleri túsinigi
Mayısqaq hám túrli jaǵdaylarǵa ańsatǵana iykemlese alatuǵın bolıp, qaysı dári
Quralların milliy dárejede ústin qoyıw boyınsha qarar qabıllaw hár
Bir mámlekettiń ihtiyorida bolıp tabıladı.
Tiykarǵı dári ónimleriro'yxatidan paydalanıw kólemi
Tómendegilerden ibarat :
- dári ónimlerine mútajliklerdi individual medicinalıq mákemeler, xalıq
Gruppaları hám nawqaslar taypaları, milliy den sawlıqtı saqlaw sisteması
Dárejeslarida analiz qılıw ;
- dári ónimlerin satıp alıw hám tarqatıwdı aqılǵa say tártipke salıw ;
- dári ónimleri bar ekenligi hám baxaların normalastırıwtırıw hám
Monıtoringi;
54
- dári ónimlerin jetkiziw boyınsha programmalardı, sonday-aq
Medicinalıq qamsızlandırıwdı joybarlawdı ámelge asırıw ;
- den sawlıqtı saqlaw xızmetkerleri dári ónimlerinen aqılǵa say paydalanıwǵa
Úyretiw;
- jergilikli farmacevtika kárxanaları tárepinen zárúr preparatlarni
Islep shıǵarıwdı xoshametlew;
- gumanitar járdem kórsetiwde dári ónimleri dizimin dúziw;
Hám basqa maqsetler.
JSST Tiykarǵı dári ónimleriniń úlgili dizimi (WHO Modal
List of Essential Medicines) hár eki jılda qayta kórip shıǵıladı hám aǵza
Mámleketlerdiń milliy dizimlerin dúziw ushın baslanǵısh noqat bolıp
Xızmet etedi.
1977 jılda dúzilgen birinshi dizim 208 preparatni óz ishine alǵan.
Házirgi kúnde onıń quramına dúnya kóleminde qáwipli kesellikler (bezgek,
OIV / OITS, tuberkulyoz keselligi, reproduktivlik kesellik kesellikleri, sozılmalı
Kesellikler – onkologik, diabet hám basqalar ) nidavolash ushın 340 ta dári
Qurallarıkiritilgan.
Úlgili dizimge qosımsha túrde, JSST 2002 jıldan beri
JSSTning úlgili formulyarini (WHO Model Formulary) daǵaza etedi hám
Ol jaǵdayda tiykarǵı dári ónimleri boyınsha zárúr bolǵan isenimli maǵlıwmatlar
Bar. Formulyardahar bir dári preparati ushın kórsetpeler, qóllaw usılı
Hám dozalari, orınsız tásiri, qarsı kórsetpeler hám eskertiwler haqqında
Maǵlıwmat bar. Bunnan tısqarı, formulyarda keselliktiń salmaqlıq
Dárejesi hám tábiyaatına qaray dári quralın tańlaw boyınsha usınıslar da
Bar.
Házirgi kúnde JSSTning tiykarǵı dáriler dizimi tiykarǵı bólim
(CoreList) hám qosımsha bólimlerge (ComplementaryList) bólingen. Bunnan
Tısqarı, balalar ushın dári ónimleriniń bólek dizimi ámeldegi bolıp,
Olar da óz gezeginde ekige bólinedi.
55
Tiykarǵı bólekke den sawlıqtı saqlaw sistemasınıń tiykarǵı mútajliklerin
Qandırıw ushın zárúr bolǵan nátiyjeli hám qawipsiz dáriler kiritilgen.
Qosımsha bólekte diagnostika hám monıtorıń ushın arnawlı úskenelerden hám
Arnawlı oqıtılǵan xızmetkerlerdi tartıwdı talap etetuǵın
Qánigelestirilgen medicinalıq járdem kórsetiwde qollanılatuǵın preparatlar
Kiritlgan. Qosımsha bólekte sonıń menen birge, ekonomikalıq nátiyjelililik analizleri
Nátiyjelerine kóre salıstırǵanda joqarı baxalarda hám salıstırǵanda tómen
Kórsetkishlerge iye dári ónimleri bar.
Tiykarǵı dári ónimleriniń milliy dizimin dúziw: mámleket degi
Keselliklerdiń dúzilisine, medicinalıq járdemdiń rawajlanıw dárejesine,
Qánigelerdi tayarlıq dárejesine hám den sawlıqtı saqlawdı
Finanslıq támiynlewge baylanıslı. JSST tiykarǵı dári ónimleri boyınsha turaqlı
Komissiya dúziwdi, dári ónimlerin milliy dizimlerge kirgiziw ushın
Ashıq standartlastırılgan tańlaw tártiplerin islep shıǵıwdı,
Dizimlerdi islep shıǵılǵan klinikalıq protokollar menen bólewdi usınıs
Etedi.
Milliy dizimlerge kirgiziw procesi ilimiy maǵlıwmatlarǵa
Tiykarlanǵan bolıwı kerek. Tańlawdıń tiykarǵı kriteryaları :natiyjeliligi hám
Qawipsizligi boyınsha klinikalıq izertlewler maǵlıwmatları, hár qıylı klinikalıq
Jaǵdaylarda paydalanıw múmkinshilikleri, zárúr biologiyalıq kiriwimlilik
(biodostupnost') nita'minlaydigan doza formasında bar ekenligi, kutilagan
Sharayatlarda saqlaw hám qóllawda turaqlılıǵın, emlewdiń ulıwma
Ma`nisi. Dári ónimlerin tańlap alıw dálillerge tiykarlanǵan medicina hám
Salıstırıwiy farmakoekonomikalıq izertlewler talapların inabatqa alǵan halda
Ámelge asıriladı.
JSST usınıslarına kóre, tiykarǵı dárilerdiń mólsherlew formaları bir
Aktiv elementtı óz ishine alıwı kerek. Monopreparatlarning birgelikte
Isletiliwine salıstırǵanda terapevtikalıq tásiri, qawipsizligi, dári quralı
Tásirine turaqlılıq rawajlanıwına tosqınlıq jasawı, nawqaslardıń dári
Quralları qabıllaw rejimine ámel etiwi sıyaqlı kórsetkishler boyınsha
56
Abzallıǵı tastıyıqlanganda bir neshe aktiv elementlardan ibarat kombinatsiya daǵı
Dári ónimlerinen paydalanıw múmkin boladı.
JSST atap ótiwishe, tiykarǵı dári ónimlerin tabıslı
Isletiw shárti olar mámilesiniń barlıq basqıshlarında sapasın
Támiyinlew bolıp tabıladı. Barlıq preparatlar jaqsı islep shıǵarıw ámeliyatı (GMP)
Sharayatında islep shıǵarılıwı shárt. Orınsız tásirinlerdi anıqlaw, bahalaw
Hám aldın alıw maqsetinde preparatlarni qóllaw boyınsha farmatsevtik
Qadaǵalaw ámelge asırılıwı kerek. Dári ónimlerinen aqılǵa say paydalanıw
Boyınsha qánigeler kásiplik iskerligi dawamında turaqlı túrde oqıtılıwı
Kerek. Onıń ushın mámleket, den sawlıqtı saqlaw shólkemleri, joqarı tálim
Mákemeleri hám jámiyetlik shólkemleriniń óz-ara baylanısı zárúrli orın tutadı.
Daslep, tiykarǵı dári ónimleriniń milliy dizimleri birinshi
Náwbette den sawlıqtı saqlaw resurslarini tejew quralı edi. Házirgi waqıtta
Dári ónimlerin aqılǵa say tańlaw hám qóllaw wazıypası birinshi orınǵa
Shıqtı. Ol ǵárejetlerdi optimallastıradı, tastıyıqlanbaǵan klinikalıq
Nátiyjelililikke iye, qóllaw qawipsizligi tómen hám uǵımsız tásir mexanizmine
Iye bolǵan dári ónimlerin tutınıwdı azaytadı. Házirgi
Waqıtta JSSTa'zo mámleketleriniń 80% ten aslamı milliy dizimlerge iye.
Usı dizim Ózbekstan Respublikasında “Tiykarǵı dári ónimleri
Dizimi” dep ataladı.
JSST maǵlıwmatlarına kóre, milliy dári siyasatınıń strukturalıq
Bólimlerine (tiykarǵı dári ónimlerin tańlawdan tısqarı ) dári ónimleri
Baxasınıń maqul túsetuǵınlıǵı, olar támiynatın finanslıq támiynlew, satıp alıw hám
Támiynat sistemaları, sapanı tártipke salıw hám támiyinlew, izertlewler
Ótkeriw, kadrlar resursları, milliy dári siyasatina ámel qılıwdı bahalaw
Hám monıtorıń qılıw kiredi. Usınıń menen birge, milliy dári siyasatınıń
Túrli elementleri maqsetlerge erisiwde túrlishe qatnasadı (1. 1-
Keste).

Túsindirme: X — tikkeley baylanıs ; (X) — tikkeley bolmaǵan baylanıs.

Derek: (Howtodevelop…, 1988).
Mısalı, dári ónimleriniń hámmege tuwri keletuǵınlıǵına tiykarǵı dári
Quralların aqılǵa say tańlaw, arzan baxalardı belgilew, turaqlı
Finanslıq támiynlew, dári ónimlerin jetkiziwdiń isenimli sistemasın
Jaratıw hám basqalar nátiyjesinde eriwiladi. Dári ónimlerinen aqılǵa say
Paydalanıw, óz gezeginde, tiykarǵı dári ónimlerin tańlawǵa, tártipke
Salıw ilajlarına baylanıslı ; dári ónimleri sapası – tártipke salıw hám
Sapanı támiyinlew ilajlarına baylanıslı. Barlıq maqsetlerge erisiw,
Tayarlanǵan kadrlar resurslarına tayanish, izertlewler ótkeriw, dári
Siyasatın monıtorıń qılıw hám bahalawdı óz ishine aladı.
Tiykarǵı dárilerdi tańlaw dári ónimleriniń bar ekenligi hám olardan
Aqılǵa say paydalanıwdı támiyinlewde zárúrli qádem esaplanadı. Hesh bir
Den sawlıqtı saqlaw sisteması yamasa den sawlıqtı saqlaw qamsızlandırıwı sisteması
Qollanılatuǵın barlıq dári ónimlerin satıp alıw yamasa tólewge ılayıq emes.
Sol munasábet menen, milliy siyasatda tiykarǵı dári ónimleri
58
Kontseptsiyasın qabıllaw zárúrli qádem esaplanıp, ol ekonomikanıń
Farmacevtika sektorında mámleket qatnasıwınıń, ásirese, qamsızlandırıwlanatuǵın
(yaǵnıy, mámleket dáreklerinen tolıqnatuǵın ) dári ónimlerin jetkiziw
Programmaların ámelge asırıwda, ústin turatuǵın baǵdarların belgilep beredi.
Tiykarǵı dári ónimleriniń milliy dizimlerin dúziw hám jańalaw
Rejimin tastıyıqlaw xam sol jóneliste qabıl etiletuǵın zárúrli
Qararlardan biri esaplanadı.
Milliy dári siyasatı baxalardıń maqul túsetuǵınlıǵı menen baylanıslı bir qatar
Sharalardı qóllawdı óz ishine aladı :
- salıq hám bojlarni kemeytiw;
- óndiriwshiler baxaların hám sawda ústemelerin tártipke salıw ;
- generiklardan paydalanıwdı keńeytiw arqalı básekin
Xoshametlew;
- patent qorǵanıwına iye dári ónimleri óndiriwshiler menen baxa
Shártnamaların dúziw;
- iskerlikti májburiy litsenziyalawdan paydalanıw ;
- parallel importtan paydalanıw.
Dári siyasatınıń zárúrli strukturalıq bólegi retinde:
- social áhmiyetke iye kesellikler hám xalıqtıń social qorǵawǵa
Mútáj qatlamların emlewde dári ónimlerin tutınıwdı
Finanslıq támiynlew ushın mámleket minnetlemein belgilew;
- mámleket hám jeke medicinalıq qamsızlandırıw sistemaları sheńberinde dári ónimleri
Támiynatı programmaların islep shıǵıw ;
- xalıq tárepinen birgeliktegi tólewlerdi ornatıw ;
- qayırqomlıq ushın aqsha ajıratıwdan paydalanıw.
Jetkiziw sistemasına salıstırǵanda, dári siyasatınıń maqsetleri:
- mámleket hám jeke sektor serikchiligidagi jetkiziw sistemasınan
Paydalanıw ;
- mámleket sektorında nátiyjeli satıp alıw tártip-qaǵıydaların ámeldegi
Qılıw ;
59
- substantsiyalarga hám tayın ónimler baxaların járiyalaw ;
- jaramlılıq múddeti tawsılǵan dári ónimlerin mámileden alıp qoyıw.
Farmacevtika salasın tártipke salıw hám baqlaw dári
Siyasatınıń ajıralmaytuǵın bólegi esaplanadı. Bul jerde qollanılatuǵın dári
Qurallarınıń sapası, qawipsizligi hám natiyjeliligin támiyinlewge
Juwapker bolǵan kepillikli mámleket organimarkaziy orında boladı, sonıń menen birge
Dári ónimleri tuwrısında tarqatılǵan maǵlıwmatlardıń anıqlıǵı hám
Tolıqlıǵı xam esapqa alınadı. Mámlekettiń bul tarawdaǵı
Minnetlemelerime'yoriy-huqıqıy bazanı qáliplestiriw hám tártipke salıw
Salasın zárúr resurslar menen támiyinlew bolıp tabıladı.
Tártipke salıw tarawı óz ishine tómendegilerdi alıwı zárúr:
- izertlewler aparıw hám dári ónimlerin dizimnen ótkeriw;
- jaqsı islep shıǵarıw ámeliyatı (Good Manufacturing Practice, GMP)
Talaplarına muwapıq islep shıǵarıwdı sertifikatlaw hám qadaǵalaw
Qılıw ;
- dári ónimlerin satılıwın qollap quwatlaw hám reklama
Qılıwtizimini rejimin tártipke salıw ;
- orınsız tásirinlerine tiyisli maǵlıwmatlardı toplaw sistemasın jaratıw ;
- dástúriy medicina quralları hám fitopreparatlar qóllaw tarawların
Tártipke salıw ;
- xalıq aralıq informaciya sheriklik.
Dári siyasatında, Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkeminiń usınıslarına
Kóre, kepillikli organdıń, sonday-aq, Den sawlıqtı saqlaw ministrligine hám
Basqa keńselerge salıstırǵanda, ǵárezsizligi hám ashıqlıǵın támiyinleniwi
Kerek.
Dári ónimlerilaridan aqılǵa say paydalanıw – bul, dári siyasatınıń
Elementi retinde, dári ónimleri klinikalıq kórsetkishlerge muwapıq, jetkilikli
Dozalarda, kerekli emlew stul boyınsha, eń tómen baxalarda qóllaw
Kerekligini ańlatadı. Bul mashqalanı sheshiw ushın dálillerge
60
Tiykarlanǵan medicina principlerıge arqalı ilimiy tiykarlanǵan klinikalıq
Usınıslardı islep shıǵıw kerek.
JSST sonıń menen birge, arnawlı komitetlerdi shólkemlestiriw hám iskerligin
Qollap-quwatlawdı usınıs etedi. Olar qánigelerdi tayarlaw hám qayta
Tayarlawda tiykarǵı dári ónimleritu'sinikleri, ratsional farmakoterapiya
Hám generiklarga almastırıw boyınsha bilimlerden xabarlı qılıw, dári
Qurallarından aqılǵa say paydalanıw strategiyasın islep shıǵıw hám ámelge
Asırıw, onıń ushın ekonomikalıq xoshametlewlerdi jaratıw, xalıq
Ortasında bilimlendiriw hám tálim joybarların ámelge asırıw sıyaqlı xızmetlerdi
Ámelge asıradı.
Dári siyasatı birinshi náwbette, yuritilayotgan siyasattiń jáne onıń
Strukturalıq bólimlerin natiyjeliligin, atap aytqanda, dári ónimleri
Hámmege tuwri keletuǵınlıǵı, olardıń sapası hám olardan aqılǵa say paydalanıwǵa
Baylanıslılıǵın bahalawǵa qaratılǵan izertlewler kompleksin óz ishine aladı.
JSST jollamalarına kóre, xızmetkerlerdi tayarlaw boyınsha milliy
Dári siyasatında belgilengen wazıypalardı sheshiwge ılayıq jetkilikli muǵdardaǵı
Qánigelerdi tayarlaw hám xoshametlew ushın mámlekettiń juwapkerligi
Belgileniwi kerek. Bul wazıypalardıń hal etiliwi hám monıtoringi
Farmacevtika sanaatı jaǵdayın jáne onıń ekonomikanıń basqa
Tarmaqlarına tásirin bahalaw boyınsha esabatlardı úzliksiz tayarlawdı,
Sonıń menen birge ǵárezsiz xalıq aralıq bahalawdı óz ishine aladı.
JSSTning farmacevtika salasındaǵı strategiyasın ámelge asırıw
Nátiyjelerin zamanagóy analiz qılıw (Continuity and Shańe…, 2010 ) tiykarǵı
Dári ónimleri kontseptsiyası JSST tariyxındaǵı den sawlıqtı saqlaw salasınıń
Tiykarǵı jetiskenliklerinen biri ekenin kórsetdi. Bul kontseptsiya búgingi kúnde
Xam aktual bolıp qalıp atır, sebebi kóplegen rawajlanıp atırǵan mámleketlerde hám
Ótiw dáwiri ekonomikasına iye mámleketlerde dári ónimleriniń kóp bólegi
Xalıq qarjları menen satıp alınadı. Bul mámleketlikler hususiy sektorında
Mámleket sektorına salıstırǵanda original hám siyrek ushırasatuǵın generik dári ónimleri
baxaları bir neshe ese qımbat bolıp tabıladı. Bul mámleketlerde tiykarǵı dári