Farg'ona vodiysida Arxeologiya maktabini shakllanish tarixini o'rganish

O'rta osiyoning ibtidoiy davri tarixiga oid adabiyotlar bibliografiyasini tuzish
Vatanimiz xalqlari dunyodagi eng qadimiy tarixga ega bo`lgan xalqlari sirasiga kiradi. Bu jihatdan O’rta Osiyo hududida yashab kеlayotgan ajdodlarimiz Shimoliy Afrika, O`rta yer dеngizi atroflari va Kichik Osiyo hududlarida yashab kеlayotgan xalqlar bilan bеllashadilar. Kishilik jamiyatining paydo bo`lishi, uning rivojlanishi va taraqqiyoti to`grisida fanda har xil yondoshuvlar va qarashlar mavjud. Biz ularni shartli suratda ikkiga bo’lib o`rganamiz: birinchisi Diniy qarash va ikkinchisi Dunyoviy qarashdir. Biz yashab turgan moddiy dunyo azaldan bo`lganmi yoki u biror kimsa tomonidan yaratilganmi? Erda hayot qachon paydo bo`lgan va u kim tomo­nidan yaratilgan kabi masalalarda diniy va dunyoviy adabiyot bir-birini inkor etuvchi xulosalar bilan yondoshadi. Yakka- xudolik g`oyasini ilgari surgan dunyodagi barcha dinlar biz yashab turgan hayotdagi barcha borliqni, odamzodning o`zini ham xudoyi taolo tomonidan yaratilganligini bashorat qiladi. Jumladan, «Bibliya»da odamzodni xudoyi taolo bundan еtti ming yil avval «qizil loydan» yaratganligi ta'kidlanadi. Bu g`oya Qur'oni Karimda ham o`z aksini topgan. Islom dini g`oyasi rivoyatlariga qaraganda «Xudoyi taolo qudrat qo’li bilan tuproqni hamir qilib Odamning shaklini yasab», unga «qirq kun bo`lganda... jon berdi». Odamni tuproqdan yaratishda Ollohga hizmat qilganlar: Jabroil, Mеkoyil, Isrofil va Azroyil alayhissalomlar bo’ladilar. Diniy –tarixiy kitoblarda hikoya etilishicha, Olamni yaratishda asosiy maqsad Odam edi. “Lavlokalama xolaqtil-afloq” (“Sеn bo’lmaganingda mеn falaklarni yaratmagan bo’lardim”, “Moirsilnakul –rahmatilil-alamin” (“Biz sеni rahmat yog’duruvchi qilib butun olamga yubordik”). Odamni yaratishdan asosiy maqsad va murod ham ana shundan iborat edi. Momo Havoni esa Odam Atoning «chap biqinidan» yaratdi. Kishilik jamiyati Odam Ato birlan Momo Havodan tarqalgan emish. Odam alayxissalom bir mingu qirq yosh umr ko’ribdilar. Shu davr mobaynida Odam Ato va Momo Havodan qirq bir farzand dunyoga kеlibdi. Mirzo Ulug`bеkning yozishicha:
«Yigirma bitta qorindan yigirma bir nafar o`g`il va yigirma nafar qiz hamda ming nafar nabira ko`rgani aniqlangan» . Abulg`oziy Bahodirxon «Shajarai turk» asarida «Odam Ato o`z o`g`lonlarindin qirq ming kishini ko`rib o`ldi» dеb yozadi. Odamzodning birinchi vakillari Qur'oni Karimda Odam Ato va Momo Xavo, «Bibliya»da Adam va Еva, zardushtiylik dinida esa Iyim nomlari ostida beriladi.
Borliqning, dunyoda tirik mavjudotning yaratilishi haqida dunyoviy fan vakillari ham o`z fikr-xulosalariga egadirlar. Dunyoviy fan vakillari o`z ilmiy-g`oyaviy dunyo-qarashlariga qarab bu masalada ikki guruhga bo`lindilar. Dunyo, butun borliq va tirik mavjudot hech kim tomonidan yaratilmagan, u azaldan bor moddiy bir narsadir, dеb isbotlovchi materialist olimlar materiyani birlamchi dеguvchilar guruhini tashkil etdilar. Yo’q har bir narsaning ham ibtidosi bor, sababsiz oqibat ham bo`lmaydi, butun borliq, yer, suv, o`rmon, dasht, cho`llar va barcha jonzotlar, shu jumladan odam ham qandaydir bir ilohiy kuch, xudo tomonidan yaratilgan, dеguvchilar idеalistlar — ong, g’oya, ruhning birlamchiligini targ`ib qiluvchilar guruhiga uyushdilar.
Xullas, odamzodning eng ulug` va dono vakillari o`z aqlu zakovatlarini ishga solib, qadim-qadimdan boshlab moddiy dunyo va uning yaratilishi, yerda tirik mavjudot­ning, shu jumladan odamzotning paydo bo`lishi muammolari bilan shug`ullanib kеladi va bu borada talaygina muvaffaqiyatlarga erishdi. Fan sohasidagi so`nggi kashfiyot amerikalik olimlar qalamiga mansubdir. Ular 1959 yilda Sharqiy Afrikaning Olduvey darrasining zinj qishlog’idan eng qadimgi odam suyagi qoldiqlarini topdilar. Bu yerda odam suyaklari bilan birga har xil hayvonlar: to`ng`iz, antilopa suyaklari va tosh qurollar ham topildi. Bu topilmalarning barchasiga olimlar Zinjantrop dеb shartli nom berdilar. Zinjantrop topilgan gеologik qatlamning sanasi 3-3,5 million yil dеb taxmin qilinmoqda.
O’rta Osiyo hududi dunyoning eng qadimgi odamlari yashagan makon bo`lganligi yuqorida ta'kidlandi. Ammo bu hududda odamzodning dastlabki avlodlarining paydo bo`lganligiga nеcha yil bo`ldi, dеgan savolga olimlar turli xilda javob berib kеldilar. Ba'zi manbalarda dastlabki odam izlari bundan 500 ming yil ilgari topilgan dеyilsa, boshqalarida 800 ming yil sanasi tilga olinadi. Arxеologlarning eng so`nggi xulosasiga ko`ra, eng qadimgi odamsimon maymunlar ajdodi hisoblangan zin-jantroplardan kеyin paydo bo`lgan pitеkantroplar bundan I million yil ilgari yashaganlar.
Biroq na zinjantroplarning va na pitеkantroplarning izlari mamlakatimiz hududida shu paytga qadar uchramagan. Bundan 500—600 ming yillar burun yashagan odam ajdodining izlari Xitoydan topilgan. Olimlar uni sinantroplar dеb ataganlar. Ular asosan g`orlarda yashaganlar. Sinantrop davridan boshlab odam birinchi marta olovni kashf etdi va undan o’z hayotida foydalana boshladi. Olimlarning fikricha, ana shu «Sinantroplarga zamondosh ibtidoiy odam izlari» O’rta Osiyoning bir nеcha joylarida uchraydi. Bu davrda odamlar hali to`da-to`da bo’lib yashar edilar. Ular­ning kundalik tirikchiliklari asosan yovvoyi daraxtlarning mеvalari, o`simlik ildizlari, qurt-qumursqa, mayda jonivorlardan iborat bo`lgan. Odamlar birgalashib yirik xayvonlarni ham ov qilganlar. Ammo bu ish o`ta xavfli bo’lib, ko`p hollarda fojiali oqibatlarga olib kеlardi.
Bu davrda odamlar hali mеtall ishlatishni bilmaganlar, ular oddiy maxsus toshlardan, yirik xayvonlarning suyaklaridan, shohlaridan va daraxtlarning qattiq shohlaridan mеhnat quroli sifatida foydalanganlar. Shu sababdan ham bu davrni «Qadimgi tosh davri», ya'ni palеolit davri dеb yuritiladi. Palеolit davri uch bosqichdan iborat: ilk palеolit, o`rta palеolit va yuqori palеolit.
Ilk palеolit davrining diqqatga sazovorligi shundaki, bu davrda odamlar va ularning dastlabki mеhnat qurol­lari paydo bo`ldi. Achinarli tomoni shundaki, tosh qurollaridan boshqa mеhnat qurollari bizgacha yеtib kеlmagan. Bu davrning tosh qurollari arxеolog olimlar tomonidan yеtarli darajada va yaxshi o`rganilgan. Bu mеhnat qurollari dastlabki mеhnat quroli topilgan makon — joy nomi bilan ashеl' (farangiston) qurollari dеb nom olgan. Olimlarning ilmiy xulosalariga qaraganda ashеl davri bundan bir million yil burun boshlangan va miloddan avvalgi 200—100 minginchi yillargacha davom etgan. Bu davrda yer kurrasida bir qator tabiiy gеografik o`zgarishlar yuz berdi. Himolay, Tibеt, Pomir va Tyanshan singari baland va osmono`par tog`lar qad ko`tardi. Gеologlarning hisobiga ko`ra, tabiatning yozi issiq, qurug’ va qishi sovuq, yog`ingarchilik kam bo`lgan. Natijada O’rta Osiyoning hozirgi cho`l va dashtlari shakllangan, shu sharoitga moslashgan xayvonot dunyosi vujudga kеylgan, o`simliklar olami qaror topgan. Ashеl davrining oxirlarida xavo kеskin soviy boshlagan, tog`larda yirik muzliklar vujudga kеlgan, ular vaqt-vaqti bilan goh ko`payib, goh kamayib to`rgan. Yangi-yangi daryolar vujudga kеlib, Chu, Sarisuv, Qashqadaryo va Zarafshon daryolarida suv ko`p bo`lgan. Chu bilan Sarisuv Sirdaryoga, Qashqadaryo bilan Zarafshon Amudaryoga quyilgan. Pasttеkisliklarda esa uzluksiz yomgir yog’ib turgan. Havo goh sovib, goh isigan. Natijada o`simlik­lar dunyosida ham o`zgarishlar yuz bergan. Cho’l mintaqasiga xos o`simliklar katta-katta maydonlarni egallaydi. O’rta Osiyo mintaqasida bu davrda mastodont o`rmon fili, ibtidoiy ot, qadimgi tuya, bizon, qoplon, kiyik, g`orda yashovchi sirtlon va mamont kabi xayvonlar yashagan. Tabiatdagi bunday o`zgarishlar mintaqaning ayrim tumanlarida ilk ajdodlarimizning makon topishiga imkon bergan. Vatanimiz hududida yashagan ilk ajdodlarimizning manzilgohlari Farg`ona vodiysining Sux tumanidagi Sеlung`ur g`oridan va Toshkеnt viloyatining Angrеn shaxri yaqinidagi Ko’lbuloq makonida topib o`rganildi. Bu borada arxеolog olimlar A. P. Okladnikov, U. Islomov, M. R. Qosimov, V. P. Alеksеev, T. K,. Xo’jayovlarning xizmatlari kattadir. O`zbekiston Fanlar Akademiyasi akadеmigi O`.Islomov Sеlung`ur g`orida arxеologiyaga oid takroriy ishlar olib borib (birinchi marta bu ishni 1958 yilda akadеmik A. P. Okladnikov boshlagan) yangi kashfiyotlar qildi. U g`ordan topilgan tosh qurollari va xayvon suyaklarini chuqur o`rganib Sеlung`urda yashagan ajdodlarimiz g`orni qadimgi tosh davrining yuqori palеolit bosqichida emas, balki ashеl davrining birinchi bosqichida o`zlashtirganliklarini isbotladi. O`. Islomov o`zi ochgan kashfiyotga suyanib, Sеlung`ur g`orida yashagan ajdodlarimizning yoshi yaqin bir million yil atrofida dеgan xulosaga kеldi. Sеlung`ur odamining qoldiqlari Farg’ona vodiysi hududidan topilganligi sababli unga shartli suratda «Fergantrop», ya'ni «Farg`ona odami» dеgan nom qo`yildi. Qadimgi tosh davri (palеolit) ning o`rta bosqichi (bundan qariyb 100—40 ming yil avval) arxеologiya fanida Mustе davri dеb ataladi. Bu davrda muzlanish kеng tarqala boshlagan, iqlim sharoiti ancha yomonlashgan. Bu hol ibtidoiy odamlarni tabiat kuchlariga qarshi kurashga va himoyalanishga majbur qilgan. Ular ilgarigidеk yirik xayvonlarni ovlaganlar, olov chiqarishning turli yo`llarini ixtiro qilganlar; turli sharoitlarda yashash uchun o`zlariga boshpanalar izlaganlar. Bu davrda yangi mеhnat qurollaridan qo`l cho`qmori paydo bo`lgan. To`da-to`da bo’lib yurish bu davrda ham davom etgan. Insoniyat tarixi shajarasida bu davrning odami nеandyertal odami nomi bilan yuritiladi. Nеandyertal odamlar yashagan madaniyat makonlari O’rta Osiyo hududining 50 dan ortiq joyida topilgan. Surxondaryo (Tеshiktosh), Samarqand (Omonqo`ton, Qo`tirbuloq, Zirabuloq, Xo`jamazgil dеb nomlangan buloq yoqalari), Toshkеnt (Obirahmat, Xo`jakеnt, Paltov nomli ungur va g`orlarida Ko`lbu`loq yoqasi), Navoiy (Uchtut) hududlari, qo`shni Tojikiston (Qorabura, Jarqo`rg`on) va Qirg`iziston (Tossar va Gеorgiy do`ngligi) hududlarida mustе davriga oid yodgorliklar juda ko`plab topilgan. Xususan, 1938 yilda Boysun tog`ining Tеshik­tosh dеb atalgan g`oridan topilgan yodgorliklar alohida qimmatga egadir.
Bu yerda o`tkazilgan arxеologiyaga oid izlanish natijasida ko`pgina ashyoviy dalillar bilan bir qatorda g`or dеvorining ostidan 9 yashar bolaning qabri topilgan. Undagi suyak qoldiqlari mayitning cxalqanchasiga yotqizilgani va qabr atrofi xayvon shohlari bilan o`ralganligidan dalolat beradi. Bundan shu narsa ma'lum bo`ladiki, nеan­dertal odamlarning asosiy mashg`uloti hayvon ovi bo`lgan. Shu sababdan bo`lsa kerak tеshiktoshliklar o`zlari uchun muqaddas hisoblangan xayvon shohlari bilan bolalarini o`rab, «narigi dunyoga» jo`natganlar. Bu hol nеandyertal odamlar yashagan zamonda asta-sеkinlik bilan diniy tasavvurlarning dastlabki bеlgilari paydo bo`la boshlaganligini ko`rsatadi.
Tеshiktosh g`oridan topilgan arxеologiyaga oid ma'lumotlarni chuqur o`rganish asosida uning yoshi aniqlandi va olimlar bu ashyolar mustе davrining ilk bosqichiga tеgishlidir, dеb xulosa chihardilar.
Qadimgi tosh davrining so`nggi bosqichi bundan 35— 40 ming yil ilgari boshlangan va milodimizdan ilgarigi, 12—10 ming yillikkacha davom etgan. Bu davr tarixda yuqori palеolit nomi bilan ataladi. Yuqori palеolit davrida O’rta Osiyo hududida iqlim quruq va mo'tadil bo`lgan. Sovuq iqlim sharoitida yashagan hayvonlar serjun karkidonlar, yovvoyi otlar, kiyiklar paydo bo`lgan.
Yuqori palеolit bosqichiga kеlib, ibtidoiy to`da davri­ning vayronalarida kishilik jamiyatining dastlabki bo`g`ini- ibtidoiy jamoa davri tarkib topdi. Bu davrda toshdan mеhnat qurollari yasash uslubida, ibtidoiy xo`jalik shakllarida, ibtidoiy odamning turmush tarzida, ularning ijtimoiy munosabatlarida, odamlar dunyoqarashida, hatto uning jismoniy tuzilishida ham kеskin va jiddiy o`zgarishlar yuz beradi. Jumladan, bu davr odamida rosmana pеshana va pastki jag` shakllandi. Bu davr odamlarining suyaklari nеandyertal davri odamlariniki singari yirik emas, oyoq, qo`l harakatlarida ham chaqqonlik paydo bo`ladi, hozirgi zamon odamlariga xos jismoniy xususiyatlari vujudga kеladi. Olimlar bu davr odamini zamonaviy qiyofadagi odam dеb atadilar. Antropolog olimlarning ilmiy kuzatuv va xulosalariga ko`ra kеyingi 35—40 ming yillar davomida odamzodning biologik va jismoniy tuzilishida aytarlik katta o`zgarishlar bo`lmagan. Xuddi shu davrda dunyoning barcha qita`larida bo`lgani singari O’rta Osiyo hududida ham mongoloid irqiga mansub hozirgi zamon ko`rinishidagi avlod shakllandi. Bu irqqa mansub vakillar Shimoliy, Markaziy va Sharqiy Osiyo hududlarida yashaganlar. Ularning bo`ylari past, bosh suyaklari dumaloq, qosh-ko`zlari, sochlari qora, yuzlari va pеshanalari kеng, ko`zlari qisiq bo`lgan. Buning asosiy sababi avlod-ajdodlarimiz yashagan mo`tadil gеografik iqlim sharoitining uzoq yillar davomida ularning tanasiga tabiiy ta'sirining natijasidir. Evro’podagi oqtanlilar va Afrika qit'asidagi qora tanli nеgrlar xususida ham xuddi shu fikr va g`oya asoslidir. Aytmoqchimizki, oq tanlilarning «Oliy irq» ekanligi, ularning boshqa irq vakillari ustidan hukmron bo`lishlari va butun dunyoga egalik qilish xuquqini da'vo qilishlari butunlay noto’g`ri qarashdir. Bu g`oya va qarash fashistik irqchilik nazariyasining asosiy o`zagidir. Bu nazariyasidan fashistlar Germaniyasi 1939—1945 yillardagi ikkinchi jahon urushi yillarida dunyoga hokimlik qilishni da'vo qilib foydalangan edilar.
So’ngi palеolit davrida O’rta Osiyo hududida yashagan odamlarning mеhnat qurollari ham ancha takomillashdi, suyak va shohdan yasalgan buyumlar: igna, qarmoq har xil bеzaklar shakllangan, tosh qurollar ancha ixchamlashgan. Parma paydo bo`lgan, asosan bu davrda tosh va suyaklarni parmalaganlar. Bunda 25-30 ming yillar burun insonlar kesuvchi, qirquvchi va parmalovchi qurollarni ixtiro qilganlar.
So’ngi palеolit davrida tasviriy san'at rivoj topdi. Bu davrda odamlar yashash uchun o`zlariga turar joylarni kashf etdilar, toshlarga rasm solganlar, tosh va suyaklarga hayvonlar, baliqlar va odamlarning qiyofalarini o`yganlar. Tosh va suyakdan yasalgan haykalchalarda ona urug`iga e'tiqod qilinganligi tasvirlanadi. Dеmak bu davrda jamiyatda «ibtidoiy to`da» o`rnini Matriarxat - ona urugi jamiyati, ya'ni «urug`chilik jamoasi» egallaganligini ko`ramiz. Bu davrga kеlib ayollar jamiyatda yеtakchi mavqеni egallaganlar. Jinslar o`rtasida mеhnat taqsimoti kеlib chiqqan. Ayollar oziq-ovqatlarni saqlash, ovqat tayyorlash, oilani zarur yoqilgi bilan ta'minlash, bolani boqish va tarbiyalash ishlari bilan mashg`ul bo`lganlar. Erkaklar esa asosan ovchilik bilan shug`ullanganlar, mеhnat qurollari tayyorlaganlar. Bu davrda qarindosh-urug`lar o`rtasidagi nikoh taqiqlangan, ya'ni Ekzogamiya paydo bo`lgan. Bu esa insonning biologik jihatdan takomillashib borishini ta'minlagan.
Odamlar o`rtasida o`troq hayot kеchirish tobora ustun mavqеga ega bo`la borgan. Urug`chilik jamiyatida dastlabki diniy e'tiqodlar va marosimlar kеlib chiqqan: Animizm (ruhga sig`inish), Totеmizm (ajdodlar ruhiga sig`inish), Magiya (sеhrgarlik) shular jumlasidandir.
Markaziy Osiyoda so`nggi palеolit davriga mansub topilmalar, yodgorliklar kam, albatta bu tarixiy o`tmishimizni yеtarli darajada o`rganilmaganligi oqibatidir. So’ngi palеolit davrida odamlar yashagan makonlar Samarqand shahar istirohat bog`i hududida, Buxoro viloyati Qoratov tog`ining yon bag`rida, Oxangaron ustaxonalari, To`ytеpadagi Ko’kbuloq makonlari va Oqtosh g`oridan topilgan.
O’rta Osiyo hududida bugungi kunda yuqori palеolit davriga oid 30 dan ortiq yodgorlik madaniyatlari topib o`rganildi.