MAVZU: OKTAN SONI VA ANIKLASh YuLLARI .OKTAN SONI OShIRISh
USULLARI
Reja
.
Tayanch so`z va iboralar: Dvigatellar, oktan soni , detonatsiya , ichki yonuv dvigatellari,
issiqlik energiya, , bug`lash, arzon,
1. Benzinning dvigatel kuvvatiga va yenilgining sarf mikdoriga taьsir kiluvyachi
xossalaridan biri uning oktan soni bulib, oktan sogi-yenilgining detonatsiyaga
turgunligi (bardoshligi) bildtradi. Detonatsiya bu dvigatelning notugri ishlashi
yeki boshkacha kilib aytganda, yenish jarayenining notugri borishidir.Issiklik
energiya ishlatadigan dvigatellar issiklik energiyani mexanik energiyaga
aylantiruvchi dvigatellar. Bu issiklik yonlig`i xomashьyo yonganda xosil
bo`ladi.Karbyuratorli dvigatelda yenish jarayeni meьrida borganda yenilgi
xavo bilan aralashib, yenuvchi aralashma xosil kilgandan sung tsilindrda
uchkun orkali alangalanadi va alangaaning tarkalishi natijasida yenib
tugallanadi.Alanganing tarkalish tezligi 15-30 m/s bulganda dvigatelning
kuvvati yetarli darajada buladi yenilgi tejamli sarf buladi Yenish tezligiga
kup omillar yenilgining tarkibi xavoning mikdori namligi nish kamerasi
ichidagi bosim, xarorat taьsir kiladi. Dvigatel detonatsiyali ishlaganda
alangalanishning tarkalishi boshida bir xil bulsa xam, lekin yenish
jarayenining oxiriga borganda yenish tezligi juda katta bulib 9(1500-2000)m/s
portlanish orkali borradi bosim tekis kutarilmay,tik chuziladi. Benzinning
detonatsiyaga turgunligi unga dvigatelning kuvvati kamayadi, ishlatilgan gazlar
kopkora tutun kurinishida chikadi,dvigatelning detallari issiklik taьsirida
zurikib ishlaydi.Natijada klapenlarning chetlari porshnenlar shamlarning
elektodlari kuyib, ishdan chikadi blok kallagidagi kistirma teshilishi mumkin.
Zarb tulkinlari porshen bilan tsilindr orasidagi moy benzin detonatsiyaga
yetarlicha turgun bulmaganida yuzaga keladi.Dvigatelda ishlatiladigon
benzinning detonatsiyaga turgunlik darajasi xaddan tashkari yukari bulishi
xam yaxshi emas. Bunda benzin alangalanishiga jadal”karshilik kursatkanligi”
sababli sekin yenadi,aralashmaning yenishi uzokka chuziladi, yenish
maxsulotlari kengayib ulgurmaganligidan u foydalinish ish bajarmasdan
sovib koladi. Yenish jarayeni tugamasdan chikarish klapani ochiladi va issik
yenish maxsulotlari klapanga boradi , klapan bunday issiklikka bardosh bera
olmay kuyib ketadi. Benzinlarning detonatsiyaga turgunlik darajasi oktan
soni bilan ifodalanadi. Dvigatelning detonatsiyali ishlashiga yul kuyilmaydi
.Shuning uchun detonatsini kelib chikish sabablarini va uni kamaytirish
yullarini bilishimiz kerak. Yenish kamerasida kurum kup xosil bulishi
natijasida benzinni uz-uzidan xam alangalanib ketishi mumkin. Detonatsion
yenishining asosiy sabablaridan bittasi-yenilgi tarkibidagti uglevodorodlarning
oksidlanishi natijasida organik perekis birikmalarning, yenish jarayenining
oxiriga borib kup xosil bulishi va ularning parchalanishi natijasida kup issiklik
ajralishi natijasida tsilindr ichida bosim va xarorat katta bulishidir. Perekis
birikmalarining kup xosil bulishi kalil yendirish ga boglik. Yenilgining
detonatsiyaga karshilik kursatish kobilьyati oktan soni bilan baxolanadi.Shu
sababli dvigatelning detonatsiyali ishlashini kamaytirish uchun benzinnni
dvigatel konstruktsiyasiga tugri keladigon oktan sonli rusumini tanlab olish
zarur(alangalanishni optimallashtirishni biroz kamaytirish,droselni yepish,
valning xarakat tezligini kupaytirish ,natijasida xam detonatsiyani tuxtatish
mumkun.)
Benzinning oktan soni birtsilindrli dvigatelda ishlatilib kurilib, namunaviy yenilgi bilan
takoslanib ukki xil usulda aniklanadi.1) Motor usuli (kuzgalmas) dvigatel IT9-2
2) Tadkikot (avtomobilda)tekshirish-GOST 8226-66 IT9-2
Ikalla usulda xam dvigatelda sikish darajasini uzgartirish imkoniyati mavjud bulib, benzin
va namunaviy yenilgi ishlatilib kuriladi va dvigatel detonatsiya bergandagi sikish darajasi
solishtiriladi. Yenilgining oktan soni deb,izooktan vageptandan snьiy tayyerlangan
detonatsiya turgunligi sinalayetgan yenilginikiga teng bulgan aralashmada foyzda
berilladigan(xajm )buyicha izooktan mikdoriga aytiladi.
Namunaviy yenilgi sifatida ikkita uglevodorod aralashmasi olinadi:
1.Izooktan izomer tuzilishiga ega bulgan parafin katordagi uglevodorod
bulib.detonatsiya bardoshligi 100 deb kabul kilingan.
2. Izooktan-geptan parafin katoridagi uglevodorod bulib zanjirsimon normal tuzilishiga ega,
uning tuzilish fomulasi kuyidagicha: Geptan kuchli detonatsiyalanadi,uning detonatsiyaga
bardoshligi0ga teng.
Oktan sonini ikki yul bilan oshirish mumkin:
1.prisadkalar-yaьni tarkibidagi uglevodorodlarni uzgartirish yukori oktan sonli uglevodorod
kushish yuli bilan( izoparafinlar. Aromatik uglevodorodlar)
2. Detonatsiyaga karshi birikmalar kushish yuli bilan etil suyukligi tarkibida (S N )R
kurgoshin bulib.bu suyuklik zaxarli buladi.Etil suyukligi kushilgan benzin etillangan deyilad i
va ranglanadi kushilgan benzin etillangan deyiladi va ranglanadi.
Xozirgi zamon avtomobillari dvigatellarida ishlatiladigon va oktan soni katta bulgan
benzinlar kreking va katalitik reforming yuli bilan olingan benzinlarga oktan soni katta
bulgan kushimchalarni va etilli suyuklikni aralashtirib olinadi etilli suyuklik tarkibida
tetraetilkurgoshin aralashtirilib olinadi ,etilli suyuklik tarkibida tetraetilkurgoshtin bilan etil
bromid aralashmasi va boshka moddalar bor.Burok ular juda zaxarli bulganligi tufayli
bunday antidetonatorli benzinning ishlatilishini cheklashni takozo etadi. Benzinga
tetraetilkurgoshin urniga izopentan va alkil benzin(tabiy gazdan olinadi) kushgan maьkul
lekin izopentan 28gradusta kaynay boshlaydi,shu sababli unmng benzindagi mikdori 15-20
% dan oshirilmaydi.Alkilbenzin kaynash xarorati jixatdan avtomobil benzinlariga yakin
bulganligidan uning mikdorini cheklamasa xam bulardi biorok u ancha kimmat turadi.
Shunday kilib yukori sifatli etilsiz AI-93 markali yenilgi olish uchun uning tarkibiy kismlari
katoriga yangi va murakkab texnologik jarayenlar natijasida xosil bulgan benzin kiritilishi
va yenilgiga alkilbenzin bilan izopentan kushilishi zarur.Etillangan benzin kurumining60-
70%ni kurgoshirn birikmalari tashkil etadi: detallarni bunday kurkmdan tozalash juda kiyin.
Kurum bosishi natijasida yenish kamerasining xajmi kichrayshi, termoizolyatsiya xossalari
va yenish
maxsulotlarini xarorati ortishi talab kilinadigan oktan sonining 5-8 birlikka ortishiga
sabab bulishi mumkin .Buning ustiga kurgoshin ut oldirish shamlari elektorodlariga xam
tarkalib, ularning urtacha yul bosish resursini 80 ming km dan 255-35 ming km ga
kamaytiradi.Benzinga aralashgan oltingugurt dvigatel detallarining yeyilishini tezlashtiradi,
masalan benzin tarkibidagi oltingugurt mikdori 0,003dan 0,1ga yetsa detallarni yeyilishi 2,7
barovar oltingugurt mikdori 0,2%nii tashkil etganda esa deyarli turt baravar ortadi
shuningdek ularni kurum bosishi xam zurayadi, esa benzindagii smolali moddalar
mikdoriga boglik.Davlat sifat belgisi Ai-98 markali benzinda oltingugurt va smolali
moddalar mikdori 0,05%, ni tashkil etadi .Boshka markali benziglarning xammasida
oltingugurt 0,1%
oshmaydi.Avtomobil benzinini tarkibida oksidlanishga moyil bulgan tuyigmagan
uglevodorodlar xam bor. Shu sababli benzin saklab kuyilganida va ishlatilayetganida
smolali maxsullarxosil bulib,karbyuratorning ichki yuzasini vaklapanlarni kora kurum
bosadi.Benzin tarkibidagi xakikiy smola mikdori0,1dan 1,0g/lga yetsa, ut oldirish shamlari
kiska tutashishi,porshen xalkalarini kurum bosishi. Klapanlar “salkib” kolishi
mumkin.Okibatda dvigatelining foydali koeffitsiyenti kamayadi.
5 MAЬRUZA
DVIGATELLARDA SMOLA VA KURUM XOSIL BULIShI.
Benzin va dizelь yenilgisi tarkibida deyarli xar doim erigan xolda smolali va smola xosil
kiluvchi birikmalar buladi . Yenilgi tarkibidagi smola yenilgi baklariga va trubalar
devorlariga utiradi karbyuratorli dvigatellarining jiklerlarini berkitib kuyadi.Smolali
birikmalar karbyuratorli dvigatellar chikarish kollektorlarining issik devorlarida dizelь
forsunkalarining soplolarida klapanlarida va porshenlar tubida yenish kamerasida porshen
arikchalarida va boshka joylarda xam tuplanadi.Ulorning kuyishi natijasida xosil bulgan
kurumlar kup tuplanganda dvigatelning yeyilishi ortadi yenilgtining yenish jarayeni
yemonlashadti, sarfi ortadi baьzida dvigatel butunlay ishdan chikadi.
Smola xosil kiluvchi moddalar jumlasiga,,tuyinmagan uglevodorodlar xam kiradi.Chunki ular
xam vakt utishi bilan yukori xarorat xavodagi kislorod va boshka omillar taьsiri ostida
smolalarga aylanadi. Standartlarda xakikiy smolalarning mikdori meьyerlangan.Ularning
yenilgi tarkibidagi mikdorini aniklash uchun maьlum mikdordagi yenilgi issik xavo bilan
yukori xaroratda(benzin 150gradusda,dizelь yenilgi 250gradusda) kizdiriladi,natijada yenilgi
buglanib xakikiy smolalar koladi.Ularning mikdori yenilgi tarkibidagi smolalar mikdorini
bildiradi.U 100ml yenilgi xisobiga milligramda ulchanadi. Benzinning turli markalari uchun
bu mikdor 7-15mg/100ml, dizelь yenilgisi uchun 30-50 mg/100ml ga teng.Benzinning smolali
moddalar
tuplanishiga moyilligi induktsion davr bilan baxolanadi.Etilangan benzin kurumining 60-70
% ini kurgoshin birikmalari tashkil etadi: detallarni bunday kurumdan tozalash juda kiyin.
Kurum bosishi natijasida yenish kamerasining xajmi kichrayishi, termoizolyatsiya xossalari
va yenish maxsullarining xarorati ortishi talab kilinnadigan oktan sonining 5-8 birlikka
ortishiga sabab bulishi mumkin.Buning ustiga kurgoshin ut oldirish shamlari
elkektrodlariga xam tarkalib ularning urtacha yul bosish resursini 80 ming km dan 23-35
ming km ga kamaytiradi. Benzinga aralashgan oltingugurt dvigatel detallarining yeyilishini
tezlashtiradi. Masalan benzin tarkibidagi oltingugurt mikdori 0,003 dan 0,1 % ga yetsa
detallarning yeyilishi 2,7 barovar oltingugurt mikdori 02% ni tashkil etganda esa deyarli
turt barovar ortadi shuningdek ularni kurum bosishi xam zurayadi, bu esa benzindagi
smolali moddalar mikdoriga boglik.Davlat sifat belgisi kuyilgan Ai-98 markali benzinda
oltinngugurt va smolali moddalar mikdori 0,05% ni Ai-81 markali benzinda oltingugurt
mikdori 0,15% ni , Ai-91 markali benzinda esa 0,12% ni tashkil etadi. Boshka markali
benzinlarning xammasida oltingugurt 0,1% dan oshmaydi.Avtomobil benzinini tarkibida
oksidlanishiga moyil bulgan tuyimagan uglevodorodlar xam bor. Shu sababli benzin saklab
kuyiilganida va ishlatilayetganida smolali maxsulotlar xosil bulib, karbyuratorning ichki
yuzasini va klapanlarni kora kurum bosadi. Benzin tarkibidagi xakikiy smola mikdori 0,1
dan 1,0g/l ga yetsa, ut oldirish shamlari kiska tutashishi, porshen xalkalarini kurum
bosishi, klapanlar” salkib “kolishi mumkin. Okibatda dvigatelning foydali ish koeffitsiyenti
kamayadi .
6. MAЬRUZA
YeNILGI SAKLASh USULLARI. .BENZIN MARKALANIShI. XORIJDA
IShLATILADIGON BNENZIN MARKALARI.
Xorijiy mamlakatlarda ishlatiladigon benzinlar
Mamlakatning nomi benzinlar nomi oktan soni
AVSTRIYa Super ,doimiy 97-98;82-92.
BRAZILIYa Super,doimiy 90 ,73-80
ANGLIYa Besh yulduz,turt yulduz, uch yulduz 100,97,94.86.
ITALIYa Super,doimiy 98,85,
AKSh Super,doimiy 102,90
FRANTSIYa Super, doimiy 98,89.
GERMANIYa Super,doimiy 99,91.
Novosti rыnka
Nazvaniya odnix i tex je sortov benzina i dizelya v raznыx stranax mira mogut
suщyestvenno otlichatьsya. Boleye togo, v nekotorыx regionax Vы ne naydete
topliva, kotoroye zapravlyayete na nashix AZS.
Istoriya poyavleniya marok topliva v mire nerazrыvno svyazana s istoriyey
injenernыx razrabotok v dvigatelestroyenii. Izvestno, chto v pervoy chetverti
proshlogo veka mnogiye avtomobili rabotali ne stolьko na benzine, skolьko na smesi
yego s etanolom. V 1920-ыx godax v SShA i mnogix stranax Yevropы
Do'stlaringiz bilan baham: |