Farg`ona Politexnika Instituti Kimyo texnologiya fakulteti

Arifmetik operatorlar

Tayinlash operatorlari

Taqqoslash operatorlari

Mantiqiy operatorlar

Bitwise operatorlar

Arifmetik operatorlar

Operator	Nomi	Haqida	Misol
+	Qo'shimcha	Birgalikda ikkita qiymat qo'shadi	x + y
-	Ajratish	Birgalikda ikkita qiymat qo'shadi	x - y
*	Ko'paytirish	Ikki qiymatni ko'paytiradi	x * y
/	Bo'linish	Bir qiymatni boshqasiga bo'ladi	x / y
%	Modul	Bo'linmaning qolgan qismini qaytaradi	x % y
++	Ko'tarish	O'zgaruvchining qiymatini 1 ga ko'paytiradi	++x
--	Kamaytirish	O'zgaruvchining qiymatini 1 ga kamaytiradi	--x

Tayinlash Operatorlari

Operator	Misol uchun	Bosh usul
=	x = 5	x = 5
+=	x += 3	x = x + 3
-=	x -= 3	x = x - 3
*=	x *= 3	x = x * 3
/=	x /= 3	x = x / 3
%=	x %= 3	x = x % 3
&=	x &= 3	x = x & 3
|=	x |= 3	x = x | 3
^=	x ^= 3	x = x ^ 3
>>=	x >>= 3	x = x >> 3
<<=	x <<= 3	x = x << 3

Taqqoslash operatorlari

Operator__Tarif__Misol'>Operator	Ta'rif	Misol
==	Teng	x == y
!=	Teng emas	x != y
>	Bundan kattaroq	x > y
<	Kamroq	x < y
>=	Undan katta yoki unga teng	x >= y
<=	Undan kichik yoki unga teng	x <= y

Mantiqiy operatorlar

Operator	Nomi	Ta'rif	Misol Uchun
&&	Mantiqiy va	Ikkala qiymat ham to'g'ri bo'lsa, haqiqiyni qaytaradi	x < 5 &&  x < 10
||	Mantiqiy yoki	Agar aytilganlardan biri rost bo'lsa, haqiqiyni qaytaradi	x < 5 || x < 4
!	Mantiqiy inkor	Natija teskari, noto'g'ri bo'lsa, natija noto'g'ri bo'ladi	!(x < 5 && x < 10)

Identifikator foydalanuvchi tomonidan tayinlangan dastur elementidir

C ++  va boshqa dasturlash tillarida identifikator foydalanuvchi tomonidan o'zgartirilgan , turdagi, shablon, sinf, funktsiya yoki nom maydoni kabi dastur elementi uchun berilgan. Odatda harflar, raqamlar va pastki chiziqlar bilan cheklanadi. "Yangi", "int" va "tanaffus" kabi ayrim so'zlar kalit so'zlar bilan himoyalangan va identifikator sifatida ishlatilmaydi. Identifikatorlar koddagi dastur elementini aniqlash uchun ishlatiladi.

Kompyuter tillarida identifikatorda paydo bo'lishi mumkin bo'lgan cheklovlar mavjud. Misol uchun, C va C ++ tillarining dastlabki versiyalarida identifikatorlar bir yoki bir necha ASCII harflari, raqamlar - birinchi belgilar va pastki chizilgan sifatida ko'rinmasligi mumkin bo'lgan ketma-ketlik bilan cheklangan. Ushbu tillarning keyingi versiyalari oq belgi va til operatorlari bundan mustasno, identifikatorda deyarli barcha Unicode belgilarni qo'llab-quvvatlaydi.

Siz identifikatorni kodni erta e'lon qilish orqali belgilashingiz mumkin. Keyinchalik dasturda o'sha identifikatorni identifikatorga tayinlangan qiymatga murojaat qilish uchun ishlatishingiz mumkin.

Identifikator
Programmist tomonidan programma elementlari (funksiya, o’zgaruvchilar, o’zgarmaslar …) uchun ixtiyoriy nom.

Identifikator tanlanganda quyidagilarga ahamiyat berish kerak:

• 
  Iden tifikator lotin harflaridan boshlanishi shart;
  
• 
  Ikkinchi simvoldan boshlab raqamlardan foydalanish mumkin;
  
• 
  C++ da katta kichik harflar farq qiladi. Ya’ni quyidagilarning har biri alohida identifikator hisoblanadi:  KATTA, katta, KaTTa, kAttA, KattA, …
  
• 
  Probel C++ da so’zlarni ajratish uchun ishlatiladi. Shuning uchun identifikatorda probeldan foydalanib bo’lmaydi.
  
• 
  Xizmatchi (int, float, for, while kabi) so’zlardan identifikator sifatida foydalanib bo’lmaydi;
  

Nitrat kislota ishlab chiqarish.

Toza NHO₃ rangsiz suyuklik; solishtirma ogirligi 1,526 g/sm³ (15°S da); uning katish temperaturasi 41,3°S; u 86°S da kaynaydi; suv bilan xar kanday nisbatda aralashadi. Tarkibida 68% NHO₃ bulgan nitrat kislota eritmasi (dk1,4g/sm³) uz tarkibini uzgartmay 120,5°Sda kaynaydi.

Kontsentrlangan nitrat kislota (ayniksa yoruglik ta`siridan) kisman parchalanadi.

4NHO_{3 }^ 2H₂O+4NO₂+O₂

Xosil buladigan azot (IV) -oksid kislotaga sarik tus beradi. Uzida NO₂ ni eritgan HNO₃ tutovchi nitrat kislota nomi bilan yuritiladi.

XIX asrda XX asrning boshlariga kadar nitrat kislota chili selitrasiga H₂SO₄ ta`sir ettirish yuli bilan olinir edi:

NaNO₃ + H₂SO₄ NaHSO₄ HNO₃

Xozirgi vaktda bu metoddan nixoyatda kam foydalaniladi.

1905 yildan boshlab Norvegiyada sanoatda HNO₃ olishning elektr yoy usuli joriy etildi. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, avval xavo orkali elektr yoyi utkaziladi, bunda azot bilan kislorod uzaro reaktsiyaga kirishib NO ni xosil kiladi. NO xavoda tez soviganda xavo kislorodi va suv bilan birikib nitrat kislotaga aylanadi :

N₂ + O₂  2NO;

2NO + O₂  2NO₂
3NO₂ + H₂O 2HNO₃ + NO

Ortib kolgan NO yana xavo kislorodi bilan birikib NO₂ ga aylanadi, yana suv bilan birikib HNO₃ xosil kiladi.

Agar azot oksidlaridan iborat gazlar aralashmasi kal`tsiy gidroksidga yutdirilsa, kal`tsiy nitrat (Norvegiya selitrasi) xosil buladi. Yoy usulida elektr energiya kup sarf buladi. Masalan, 1 kg kislota tayyorlash uchun 70 kvt energiya ketadi. Shuning uchun bu usul kam kullaniladi. Xozirgi vaktda sanoatda HNO₃ asosan ammiakni katalizator ishtirokida oksidlash yuli bilan olinadi. Ammiak bilan xavo aralashmasi 600-800°S da platinada yasalgan tur (katalizator) orkali utkazilganda NO xosil buladi va bu gaz xavo kislorodi bilan darxol birikib NO₂ ga aylanadi. Azot (IV) - oksid esa suv va xavo kislorodi bilan uzaro ta`sirlanib HNO₃ ni xosil kiladi:

4HN₃ + 5O₂  6H₂O + 4NO +216 kkal

2NO + O₂  2 NO 3 NO₂ + H₂O  2HNO₃ + NO

HNO₃ ishlab chikarishda NO ni mumkin kadar kuprok darajaga HNO₃ ga aylantirish nixoyatda muxim masala xisoblanadi. 2NO +O₂  2NO₂ reaktsiyasining sust borishi va HNO₃ kontsentratsiyasi ortgan sayin NO₂ ruvchanligining kamayishi bu problemani xal kilishni ancha kiyinlashtiradi. HNO₃ zavodlarida NO₂ dan kuprok foydalanish maksadida ketma-ket joylashtirilgan katta xajmli bir necha yutuvchi ustanovkalardan foydalaniladi. Bu ustanovkalarda xosil buladigan HNO₃ ning kontsentratsiyasi 50% ga yakin buladi. Bosimni oshirish yuli bilan 2NO + O₂  2NO₂ reaktsiyaning tezligi va NO₂ ning suvga yutilishi oshiriladi; bosim 10 atmosferaga etganda xosil buladigan nitrat kislotaning

kontsentratsiyasi 65% gacha kutariladi. 50 atmosfera bosimi va 70S da suyuk N₂O₄ kislorod suvda eritilsa, 98% li HNO₃ xosil buladi:

2N₂O₄ + O₂ + 2H₂ O  4HNO₃

Bu usul «nitrat kislotaning bevosita sintezi» nomi bilan yuritiladi. Xosil kilingan HNO₃ alyuminiydan yasalgan tsisternalarda saklanadi.

Nitrat kislotaning sanoatda ishlatilishi uning oksidlash va nitrolash xossalarigaasoslanadi. Bundan tashkari HNO₃ nitratlar, mineral ugitlar, ayniksa ammiakli selitra olishda juda kup ishlatiladi.

HNO₃ tuzlari sanoat va xalk xujaligining turli soxalari uchun nixoyatda katta axamiyatga ega. Masalan kaliy nitrat ugit sifatida ixlatilishidash tashkari kora porox tayyorlash uchun ketadi. Kora porox tarkibida 68% KNO₃ , 15%S va 17% S buladi. Kora porox yonganda:

2KNO₃ + 3C + S  K₂S + 3CO₂ + N₂

reaktsiyasi sodir bulib, kup mikdorda gazlar ajralib chikadi. Ammoniy nitrat NH₄NO₃ parchalanganda katta xajmli gazlar (O₂ va N₂ ) ajralib chikadi, shu sababli bu tuz xam ammonal nomli portlovchi aralashma tarkibiga kiradi. Ammonal tarkibida 72% ammoniy nitrat, 25% alyuminiy kukuni va 3% kumir buladi.

Xozirgi vaktda «Ammoniyli selitra» deb ataluvchi ammoniy nitrat muxim azotli ugit xisoblanadi. Uning tarkibida 34% N bor.

Azotli o`g`it sifatida kalsiy nitrat- kalsiyli selitra Ca₂(NO₃)₂ xam ishlatiladi. Uning tarkibida 17% N bor. Bu ugitga 5% NH₄OH kushish yuli bilan uning sifati ancha yaxshilanadi.

Dasturiy ta`minot.

#include

#include

#include

using namespace std;

int main()

{

float n, a1, a2, b1, b2, c1, c2, d1, d2, e1, e2, f1, f2, f11, f12, f100, f200, g1, g2, h1, h2, i1, i2, j1, j2, k1, k2, jamikh, jamikm, jamichh, jamichm, balansh, balansm;

cout << "Nitrat kislata olish uchun ammiakni oksidlash bo`limini moddiy balansini tuzamiz." << endl;

cout << "Berilgan: ammiakni azot(4) oksidigacha oksidlash darajasi 0.97 ga teng." <<

endl << "Ammiakni azotgacha oksidlash darajasi 0.03 ga teng." <<

endl << "Ammiakni azot(4) oksidgacha oksidlash darajasi 1 ga teng." <<

endl << "Absorbsiya darajasi 0.92 ga teng." <<

endl << "Quruq ammiak havo aralashmasidagi ammiakning nisbiy konsentratsiyasi 7.13 ga teng." <<

endl << "Havoning nisbiy namligi 80% ga teng." <<

endl << "30 gradus harorat va nisbiy namlik 80% dagi suv bug`ining sotsial bisimi 3.38^3 Paskalga teng." << endl << endl;

cout << "Massa kg da, hajm esa m3 da ko`rsatilgan" << endl << endl;

cout << "Qancha nitrat kislota olish kerakligini kiriting (tonnada): " << endl;

cin >> n; cout << endl << endl;

cout << "Kirish:" << endl << endl;

cout << "Nitrat kislota olish uchun ammiak sarfi (hajmda) = ";

a2 = (n * 22.4) / (63 * 0.97 * 0.92) * 1000;

cout << a2 << endl;

cout << "Nitrat kislota olish uchun ammiak sarfi (massada) = ";

a1 = (a2 * 17) / 22.4;

cout << a1 << endl << endl;

// cout << "Nitrat kislota olish uchun havoning sarfini (massada) = ";

b1 = a1 * (100 - 7.13) / 7.13;

// cout << b1 << endl;

// cout << "Nitrat kislota olish uchun havoning sarfini (hajmda) = ";

b2 = b1 * 22.4 / 29;

// cout << b1 << endl << endl;

cout << "Havo tarkibidagi kislorodning miqdori (hajmda) = ";

c1 = b2 * 0.21;

cout << c1 << endl;

cout << "Havo tarkibidagi kislorodning miqdori (massada) = ";

c2 = (c1 * 32) / 22.4;

cout << c2 << endl << endl;

cout << "Havo tarkibidagi azotning miqdori (hajmda) = ";

d1 = b2 * 0.79;

cout << d1 << endl;

cout << "Havo tarkibidagi azotning miqdori (massada) = ";

d2 = (d1 *28) / 22.4;

cout << d2 << endl << endl;

cout << "Gaz bilan kelayotgan suvning miqdori (hajmi) = ";

e1 = (b2 * 3.38) / (101 - 3.38);

cout << e1 << endl;

cout << "Gaz bilan kelayotgan suvning miqdori (massada) = ";

e2 = (e1 * 18) / 22.4;

cout << e2 << endl << endl;

jamikh = a2 + c1 + d1 + e1;

jamikm = a1 + c2 + d2 + e2

cout << "Jami (hajmda) = " << jamikh << endl;

cout << "Jami (massada) = " << jamikm << endl << endl << endl;

cout << "Chiqish:" << endl << endl;

// cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (ammiak hajmi) = ";

f1 = a2 * 0.97;

// cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (ammiak massada) = ";

f2 = (f1 * 17) / 22.4;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (NO hajmi) = ";

f11 = f1;

cout << g1 << endl;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (NO massada) = ";

f12 = (f11 * 30) / 22.4; ;

cout << f1 << endl << endl;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (kislorod hajmi) = ";

g1 = (f1 * 5) / 4;

cout << g1 << endl;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (kislorod massada) = ";

g2 = (g1 * 32) / 22.4;

cout << g2 << endl << endl;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (suv hajmi) = ";

k1 = (f1 * 6) / 4;

cout << k1 << endl;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (suv massada) = ";

k2 = (g1 * 18) / 22.4;

cout << k2 << endl << endl;

f100 = a2 * 0.03;

f200 = (f100 * 28) / 22.4;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (azot hajmi) = ";

h1 = (f100 * 2) /4;

cout << h1 << endl;

cout << "Nitroza gazlarining tarkib hisobi (azot massada) = ";

h2 = (h1 * 28) / 22.4;

cout << h2 << endl << endl;

cout << "Hosil bo`lgan suv (hajmi) = ";

i1 = (f100 * 6) / 4;

cout << i1 << endl;

cout << "Hosil bo`lgan suv (massada) = ";

i2 = (i1 * 18) / 22.4;

cout << i2 << endl << endl;

cout << "Sarflangan kislorod (hajmi) = ";

j1 = (f100 * 3) / 4;

cout << j1 << endl;

cout << "Sarflangan kislorod (massada) = ";

j2 = (j1 * 32) / 22.4;

cout << j2 << endl << endl;

cout << "Chiqayotgan NO (hajmi) = " << f1 << endl;

cout << "Chiqayotgan NO (massada) = " << f2 << endl << endl;

cout << "Chiqayotgan kislorod (hajmi) = " << c1 - (g1 + j1) << endl;

cout << "Chiqayotgan kislorod (massada) = " << c2 - (g2 + j2) << endl << endl;

cout << "Chiqayotgan azot (hajmi) = " << d1 + h1 << endl;

cout << "Chiqayotgan azot (massada) = " << d2 + h2 << endl << endl;

cout << "Chiqayotgan suv (hajmi) = " << e1 + i1 + k1 << endl;

cout << "Chiqayotgan suv (massada) = " << e2 + i2 + k2 << endl << endl;

jamichh = f1 + c1 - (g1 + j1) + d1 + h1 + e1 + i1 + k1;

jamichm = f2 + c2 - (g2 + j2) + d2 + h2 + e2 + i2 + k2;

cout << "Jami (hajmi) = " << jamichh << endl;

cout << "Jami (massada) = " << jamichm << endl << endl;

balansh = (jamichh - jamikh) / jamikh;

// balansm = (jamichm - jamikm) / jamikm;

cout << "Nisbiy xatolik (hajm) = " << balansh << endl;

// cout << "Nisbiy xatolik (massa) = " << balansm << endl;

getch();

return 0;

}

Xulosa.

Dasturchilar dunyoning eng ko`p haq oladigan ishchilaning 5-taligiga kiradi. Dasturchiar har xil dasturlash tillaridan foydalanadilar. Bu dasturlash tillari haqida yuqorida qisqacha suhbatlashib o`tdik. Dasturlash tillari orasida C++ dasturlash tili eng ommabop dasturlash tillari sarasiga kiradi. Biz C++ dasturlash tilining kelib chiqish tarixi, algoritmi va uning xossalari,turlari, berilish usullari, identifikatorlar, oqimlar, kiritish va chiqarih operatorlari kabilar haqida to`liq tushuncha hosil qildik.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR.

1. 
   A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
   
2. 
   Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
   
3. 
   J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
   
4. 
   Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
   
5. 
   Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
   
6. 
   R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
   
7. 
   B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
   
8. 
   www.ziyo.net
   
9. 
   www.aim.com
   
10. 
    www.wikipedia.com kabi saytlardan.
    
11. 
    O.U. Mallayev “C++ tiliga kirish”.