Farg’ona davlat universiteti matematika –informatik fakulteti amaliy matematika ta’lim yo’nalishi 20. 09A-guruh talabasi axmadjonova dilzodaning umumiy fizika fanidan mustaqil ishi mavzu

Olam xronologiyasi

Olam xronologiyasi — bu Katta Portlash nazariyasiga ko`ra olamni qanday tuzulishi haqida tarixi va kelajagidir. Bu nazariya tasviri Olamning Planck davridan boʻshlab rivojlanishidan va hozirgi vaqtda qandayligini tasvirlaydi, hozirdaeng ommalashgan modellardan biridir. Olamning model nazariyasi Katta Portlashdeb ommalashgan. 2015-yilda rivojlanish 13.799 ± 0.021 milliard yil oldin boshlangani haqida qabul qilndi[1]. Olamning rivojlanishini 3-davriga boʻlish maqul.

Olam (lotincha: universus) atamasi ostida fizik mavjud boʻlmish jamiki narsalar: fazo, vaqt, materiya, energiya, inersiya, fizik qonunlar va konstantalar majmui tushuniladi. Kundalik hayotda „olam“ soʻzi Yer sayyorasini anglatishi mumkin.

Astronomik kuzatuvlarga koʻra, olam 13.73 ± 0.12 milliard yoshda[1] va kamida 93 milliard yorugʻlik yili uzunligida kesimga egadir. Joriy nazariyalarga koʻra, olamni Katta Portlash, deb nomlangan hodisa boshlagan. Shu hodisagacha kuzatiluvchi olamdagi barcha materiya va energiya cheksiz zichlikka ega bitta nuqtada toʻplangandi. Katta Portlashdan soʻng olam oʻzining hozirgi holatigacha kengayishni boshlagan. Xususiy nisbiylik nazariyasi materiyaning yorugʻlik tezligidan katta tezlikka erishishi mumkin emasligini taʼkidlagani tufayli olam kengligi 13 milliard yilda 93 milliard yorugʻlik yiliga yetgani paradoks oʻlaroq tuyulishi mumkin; bunday masofa fazoning kengayish tezligi chegaralanmaganligi (umumiy nisbiylik nazariyasi) bilan izohlanishi mumkin.

Katta portlashning grafik silsilasi

Asosiy maqola: Katta portlashning grafik silsilasi

Katta portlash nazariyasiga binoan vaqt boshlanishidan Qorongʻu davrigacha voqealar xronologiyasini koʻrsatadi.
Bu yerda logarfmik shkala ishlatilib, unda soniya oʻrniga {\displaystyle 10\cdot \log _{10}}  soniya berilgan. Masalan, bir mikrosoniya — {\displaystyle 10\cdot \log _{10}0.000001=10\cdot (-6)=-60}Shkaladagi -30 belgisini oʻgirish uchun {\displaystyle 10^{-{\frac {30}{10}}}=10^{-3}=0.001} soniya = bir millisoniya deb hisoblash kerak. Logarifmik shkalada har bir qadam avvalgisidan oʻn marta uzunroqdir.

Materiya massaga ega va fazoda joy oluvchi obyektdir. Materiya tushunchasining aniq taʼrifi yoʻq. Baʼzi taʼriflarga koʻra, materiya elementar fermionlardan iborat har qanday narsadir (biroq bunda bir qator muammolar tugʻiladi: elementar fermion boʻlmagan, biroq massaga ega bozonlar mavjud; fermiondan iborat neytrinolarning ayrim tiplari massasiz boʻlishi mumkin). Yorugʻlik (fotonlar) va baʼzi bozonlar materiya, deb qaralmaydi.

Materiya (lot. materia — modda) — borliqning moddiy shaklini ifodalovchi umumiy tushuncha. Olamda "umuman odam" boʻlmaganidek "umuman Materiya" ham boʻlmaydi, balki Materiyaning aniq, koʻrinishlari uchraydi. Shu tarzda fikr yuritgan faylasuflar barcha moddiy obʼyektlarga xos xususiyatlarni umumlashtirib ifodalash uchun Materiya tushunchasini qoʻllashgan. Materiya tushunchasini moddiy olamning substrati (asosi) sifatida Platon va Aristotel ishlab chiqqan, shu bilan birga Materiya sof potensiya (yashirin imkoniyat) deb tushunilgan. Materiyani R. Dekart fazoviy koʻlam va boʻlinadigan moddiy substansiya deb taʼriflagan va u 17— 18-asr materializ-mning asosi boʻlgan. Materiya dialektik materiayaizmyaint asosiy tushunchasidir. Materialist faylasuflar Materiya tushunchasini bir yoklama boʻrttirib, borliq tushunchasi bilan aynanlashtirib talqin etishadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining asosida yotuvchi va ularni umumlashtiruvchi tushuncha substansiya (mohiyat) deb ataladi. Olamning asosida bitta substansiya yotadi deb hisoblovchi oqim monizm, ikkita substansiya yotadi deb hisoblovchi oqim dualizm, koʻp substansiyalar yotadi deb hisoblovchi oqim plyuralizm deb atalgan.

Olamning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi uzoq, oʻtmishga borib taqaladi. Qad. Hindiston va Xitoyda, Misr va Bobilda, qad. Oʻrta Osiyo va Yunonistonda faylasuflar olamning asosida qandaydir modda yoki unsur yotadi deb hisoblashgan. Ularning baʼzilari bu unsurni olov, boshqalari — suv yoki havo, ayrimlari — tuproq deb bilishgan. Baʼzi falsafiy taʼlimotlarda esa olamning asosida 4 unsur — olov, havo, suv va tuproq yotadi, barcha narsalar shu 4 ta unsurning birikishidan hosil boʻlgan, deb taʼkidlanadi. Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit olamning asosida eng kichik boʻlinmas unsurlar — atomlar yotadi, ular oʻzlarining shakli, harakatlanishi va vaznlari bilan birbiridan farq qiladi, deb hisoblashgan. Shunday qilib, moddiy olamning asosida dastlabki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, yaʼni ilk, azaliy Materiyani, Materiyaning "bobokaloni"ni axtarish vujudga keldi.

20-asr boshlarida markschi faylasuflar Materiyaga sezgi aʼzolarimizga taʼsir etib, sezgi uygʻotuvchi obʼyektiv reallikdir deb taʼrif berishgan. Bu taʼrif aytilgan davrda Materiya tuzilishining murakkab shakllari haqidagi tasavvurlar u kadar rivojlanmagan edi. 20-asrning oʻrtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik nazariyasi va re-lyativistik kosmologiya sohalaridagi ilmiy yutuklar kishilarning obʼyektiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan oʻzgartirib yubordi. Natijada tabiat-shunos olimlar sezgilarimizga bevosita taʼsir etishning imkoni boʻlmaydigan realliklar haqida ham tadqiqot olib bora boshladilar.

Materiya — dunyodagi cheksiz barcha obʼyekt va sistemalar boʻlib, har qanday xususi-yat, aloqa, munosabat va harakat shakllarining substrati (asosi)dir. Materiya tabiatda bevosita koʻz bilan koʻriladigan obʼyektlar va jismlarnigina emas, balki kuzatish vositalari va eksperi-mentning takomillashishi asosida kelgusida bilinishi mumkin boʻlgan narsalarni ham oʻz ichiga oladi. Materiya oʻzining xossalari, xususiyatlari orkali namoyon boʻladi. Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga koʻra, har qanday jism molekulalardan, molekulalar atomlardan, atomlar proton va neytronlardan tashkil topgan va h.k. Sifat jihatdan Materiya ikki: moddasimon va nomodda koʻrinishida uchraydi. Moddasimon koʻrinishi modda va antimoddaga ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan boʻlib, ular toʻqnashganda keskin sifat oʻzgarishi roʻy beradi, yaʼni modda nomoddiy koʻrinishga, nomodda esa moddiy koʻrinishga aylanadi. Materiyaning nomoddiy koʻrinishi ham ikki: maydon va nurlanish shaklida uchraydi. Muayyan maydondagi nurlanishlar fizik vakuumda moddiy zarralarning hosil boʻlishiga imkon beradi. Materiyaning yuqorida qayd etilgan koʻrinishlaridan boshqacha koʻrinishdagi turlari ham boʻlishi mumkin. Ularning tabiati hali fanga maʼlum emas. Materiya tuzilish darajalariga koʻra, mikrodunyo, makrodunyo va megadunyoga boʻlinadi. Mikrodunyo — molekuladan kichik zarralar (mas, atom, yadro, elementar zarra va boshqalar). Makrodunyo — molekuladan katta jismlar (mas, qum, tosh, Yer, planeta, Quyosh, hayvon, odam va boshqalar). Megadu-nyo — Yerdan to Koinot miqyosigacha boʻlgan oʻlchovdagi dunyo. Bu uchala dunyo bir-biri bilan bogʻliq, shuningdek, ular bir-biriga almashinishi mumkin.

Har qanday obʼyektning oʻziga xos boʻlgan, uning shunday obʼyekt ekanligini ifodalovchi ajralmas xususiyat (atribut)lari boʻladi. Materiyaning ham bir qancha atributlari mavjud: harakat, fazo, vaqt, inʼikos, ong va h.k. Bu atributlar birbiri bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, moddiy olamdagi eng umumiy va universal aloqadorliklarni ifodalaydi, Materiyani jonlantiradi, namoyon qiladi, shakl beradi, oʻzgartiradi, rivojlantiradi.
Asosiy konstantalar koinotda tirik uglerod tizimlarining mavjudligi mumkin bo'lgan qiymatlarga ega. 1974 yilda Karter: Zaif antropik printsip insonning koinotda paydo bo'lish imkoniyatini ko'rsatadi: biz kuzatishni taklif qilayotgan narsa inson koinot rivojlanishining kuzatuvchisi sifatida ishtirok etishi uchun zarur bo'lgan shartlarni qondirishi kerak, chunki agar dunyo boshqacha bo'lganida edi. , odam paydo bo'lmaydi. Kuchli antropik tamoyil zaruriyatni ta'kidlaydi: olam shunday bo'lishi kerakki, evolyutsiyaning qaysidir bosqichida odam, albatta, kuzatuvchi sifatida, ya'ni olamning kelib chiqishida paydo bo'ladi. Antropik printsip hech narsani bashorat qilmaydi, u shunchaki tushuntiradi: Fizik qonunlar va fundamental konstantalarning qo'llanilishi chegaralari hali ham yaqin galaktikalar bilan cheklangan va fan ularning keng miqyosda bajarilishini bilmaydi. Jismoniy konstantalarga ega bo'lgan ushbu fizik qonunlarga ko'ra, erituvchi sifatida suv bilan faqat uglerod hayoti qabul qilinadi.O'qituvchi yangi materialni tushuntiradi:

Astronomiya [yunon. astron - yulduz, nomos - qonun] - Olam haqidagi fan (tabiat haqida) = osmon jismlari va ularning tizimlarining tuzilishi, kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi fan, muse - Uraniya.

Tizimlar:- Koinotdagi barcha jismlar turli xil murakkablikdagi tizimlarni hosil qiladi.

Astronomiya tarixi - eng qiziqarli va qadimiy fanlardan biri (siz "Astronomiya" filmidan parcha ko'rsatishingiz mumkin (1-qism, fr. 2 Eng qadimgi fan). Astronomiya bilimlariga bo'lgan ehtiyoj hayotiy zarurat bilan ta'kidlangan:

Vaqtni hisoblash (taqvim).

Yulduzlar, ayniqsa dengizchilar tomonidan yo'lingizni toping

Qiziqish - nima bo'layotganini tushunish va ularni sizning xizmatingizga qo'yish.

Astrologiyani tug'dirgan taqdiringizga g'amxo'rlik qilish

Astronomiyaning rivojlanish bosqichlari
1 Qadimgi dunyo(miloddan avvalgi)
II-chi Oldindan teleskopik(bizning eramiz 1610 yilgacha)
III-rd Teleskopik(1610-1814 g)
IV Spektroskopiya(1814-1900 gr)

Vth Zamonaviy(1900 yildan hozirgi kungacha)

Boshqa ob'ektlar bilan aloqa.

Katta miqyosli tuzilma B selen

Galaktikalar, xuddi yulduzlar kabi, kamdan-kam hollarda yolg'iz. Ular birlashishga moyil. 90% galaktikalar oʻnlab minglab galaktikalar klasterlarida joylashgan. Klasterning o'rtacha diametri 5 Mpc, ulardagi galaktikalarning o'rtacha soni 130 tadan kam emas. Tuzilishi koinotga turli darajadagi: atom yadrolaridan tortib galaktikalarning ulkan superklasterlarigacha xosdir. Koinotning yoshi: (13,7 ± 0,2) x109 yil;