Fаrg‘оnа dаvlаt universiteti Mаgistrаturа bо‘limi Tа’lim tаrbiyа nаzаriyаsi va metоdikаsi

Akang kiribdi, Rahmat.
Vaqt topib yozib yubor
Yana ikki enlik xat.
Sog’inibman chamasi,
3 ayapti ko’zim ham.
Buvim salom aytdi deb
Qo’shib qo’y, xo’pmi, bolam?
She’r armiyada yigitlik burchini o’tayotgan nevarasini sog’inish hissi ko’ngliga tinchlik bermayotgan, ”ko’zlari ham uchayotgan” buvining topshirig’i bilan akasiga maktub bitayotgan Rahmatjon degan bolaning shu haqdagi ”axborot”i bilan boshlanadi. Bola bola-da, hatto ana shu jiddiy holatda ham uning o’ynab-kulgisi keladi, o’zicha so’zlar orasidan raqamlar, sonlar qidirib topadi. ”Qisqagina” ma’nosidagi ”ikki enlik” iborasidagi ”ikki” so’zini raqam bilan yozib ko’radi. Qarasaki, o’zgacha bir ifoda, g’ayritabiiy bir shakl paydo bo’ldi. Ana shu g’ayritabiiylikdan bola o’ziga xos zavq tuyadi va boshqa so’zlardan ham harf va raqamdan tashkil topgan yangicha ifodalar ”yarata” boshlaydi:
”Aka, qanday yuribsiz.
Soz ketyaptimi xizmat?
Askarlikka k10nikib
Ketgandirsiz batamom.
Buvim, q10i-qo’shnilar
Sizga yo’llashdi salom.
Q3oq-q3oq ch3moma
Terib qaytsak adirdan.
Ko’chamizni nomlashib
Ketishibdi yangidan.
”ul. Zarechnaya” emas,
Bilib qo’ying, aka siz.
Endi bizning uy-hovli
1lik ko’cha, 18!
”Paxtakor” ham ketma-ket
Q3ib turibdi zafar.
1mas, 3ta to’p urdi
Ilhom kechagi safar.
Ha, aytmoqchi, sal bo’lsa,
Unutay debman, qarang,
Ra’no opamlar bilan
Ishlar bo’ldi vadavang.
Tunov kun 4.30 da
Chiqib turib yo’liga.
Xatingizni tutqazdim
Shaxsan o’zim qo’liga.
”shunaqa... akam sizni...”
E, gapniyam d10dirdim.
Xullasi, xat yozishga
”Yangam”larni ko`ndirdim.
Bir qarashda, askarlik burchini o’tayotgan nevarasini sog’ingan buvining topshirig’i bilan akasiga yozgan odatdagi salom xati. Maktubda qishloq hayotidagi barcha o’zgarish va yangiliklarni akasiga yetkazish uchun to’lib-toshib, sevinchi ichiga sig’mayotgan yosh bola timsoli bor bo’yi bilan aks etadi. Sinchkov bolaning tiyrak nigohi bahorda tabiatning gul ochib, yangilanishi, adirlardan bolalarning zavq bilan quchoq chuchmomalar terib kelishlari bormi, Istiqlol sharofati bilan ko’chalarimiz nomlari ham milliylashib borayotgani (”Zarechnaya” emas – ”Birlik”) bormi, ”Paxtakor”ning ketma-ket zafar quchyotgani bormi, bo’lg’usi ”yanga” - Ra’no opasiga akasining maktubini shaxsan topshirgani bormi (Ishlar bo’ldi vadavang!!!) – xullas, barcha-barchasini maktubida erinmasdan, ba’zan go’yoki parishonxotirlik qilganday (Ha, aytmoqchi, sal bo’lsa, Unutay debman, qarang!!!), aslida ataylab, akasiga birinchi navbatda yetkazilishi kerak bo’lgan xushxabarni shunchaki gap aytganday bitadiki, bu ham aslida yosh bola qiyofasiga musavvir shoirning g’aroyib mo’yqalami chizayotgan turfa chizgilardir. She’rda yosh bolaning samimiy nigohi, qiyofasi tabiiy, ishonarli chizilgan. Yosh kitobxon bu asarni shakliy jimjimalarsiz ham maza qilib o’qishi shubhasiz. Yosh shoir ana shu samimiyatga g’aroyib ”to’n” kiygiza olgani esa nur ustiga nur, bu shakliy topilma she’rning yanada qiziqarli bo’lishiga olib kelgan.
Bunday she’riy usul o’zbek bolalar adabiyoti uchun yangilik. Bu she’rlarning o’ziga xosligi haqida fikr yuritilganda dastavval, shakliy izlanish mahsuli sifatida baholash joiz. Aslida bunday usul ham bola sifatida baholash joiz. Aslida bunday usul ham bolalar adabiyotining o’ziga xosliklaridan biri. Zero, yosh kitobxon she’r o’qir ekan, hatto uning g’ayritabiiy shaklidan ham zavq topadi. Harflar raqamlar bilan uyqashib ketgan bunday she’riy usul yosh kitobxon (boshlang’ich sinf o’quvchisi yoki bog’cha tarbiyalanuvchisi) bunday she’rni ”mehnat” qilib, boshqotirma (krossvord) yechganday o’qiy olganidan zavqqa to’ladi. A.Akbar ijodidagi raqamli she’rlarning mazmun jihatidan mukammalligi esa o’z-o’zidan, shakl va mazmun jihatidan mukammalligi esa o’z-o’zidan, shakl va mazmun uyg’unligini ta’minlaydi.
80-yillar bolalar adabiyotimiz she’riyatidagi shakliy izlanishlar haqida so’z ketar ekan, iste’dodli yosh shoir Dilshod Rajabov she’rlari ham e’tiborni o’ziga tortadi. Uning ”Otamning bog’i” (”Cho’lpon”, 1996) to’plamiga ”Tanbeh”, ”Sport maydonida”, ”Minnatdorlik”, ”Guvoh”, ”Topishmoq she’r”, ”Chivinga talangan bola”, ”Futbol” she’rlarida o’ziga xos shakliy izlanish samaralari ko’zga tashlanadi. ”Tanbeh” she’riga ko’z tashlaylik:
To’plaganing bor-yo’g’i
Ikki uyum xas-xashak,
Darrov cho’zilib olib
Yotganing ne, xasxashak?
Shuncha yerni ag’darib,
O’tirmasdan yana, ko’r ;
Ishlayman, deb,
Yosh shoir shakliy o’xshashlik asosida yosh kitobxon ko’z o’ngida o’ziga xos manzara yaratishga erishgan. Zero, xas-xashak to’plashda ishlatiladigan Xaskashni birov ushlab turmasa, yerga yiqilib tushadi. Ijodkor ana shu tabiiy holatdan jonli manzara yaratgan (Darrov cho’zilib olib Yotganing ne, Xasxashak?). Belkurakni esa yerga sanchib qo’ysangiz, xohlagancha tikka turaveradi (shoir aytmoqchi, charchash nimaligini bilmaydi). Ushbu tashqi ko’rinish – holat ijodkorning o’ziga xos manzara yaratishga sabab bo’lgan: zero, she’rning oxirgi satri tikka turgan belkurakning harflardan yasalgan suvratidir. Yosh kitobxon ko’z oldida bu manzara darrov jonlanadi, uning qiziqishini orttiradi.
”Sport maydonida” she’rida shu usuldan ”oyog’ini kerib turgan turnik”ning, ”Guvoh” she’rida ”oppoq yuzida qat-qat chang”i bor Oynaning, ”Topishmoq” she’rida ”Oq, oppoq qalpoq”ning, ”Chivinga talangan bola” she’rida ”Og’zi ochiq bola”ning ochiq og’zining suvratlari harflar vositasida mahorat bilan chizilganki, bu shakliy vositani Dilshod Rajabning shakliy va mazmuniy uyg’unlikdan o’zida jamlagan maqtashga arzugulik izlanishi sifatida e’tirof etish joiz. Bular singari shaklan g’aroyib, mazmunan izchil, ma’nodor she’rlar kichik yoshdagi bolalarga mo’ljallangan she’riyatimiz izlanish-intilishda, kamolot sari ko’tarilishda ekanidan dalolat beradi, kelajagidan umidbaxsh qiladi.
Shuni ham qayd etish kerakki, aslida mumtoz she’riyatimizda shakliy va ma’naviy san’atlarning yuzlab go’zal namunalari, rang-barang usulu shakllari qadimul ayyomdan mashxur edi. ”Muvashshah” san’atiga asoslangan so’zlarning dastlabki harflari yoki ma’lum qismlaridan kishi nomlarining yasalishi, ”Ta’rix” san’atiga asoslangan ma’lum harflar yoki so’zlar vositasida ma’lum harflar yoki so’zlar vositasida ma’lum bir voqeaning ro’y bergan vaqti aks ettirilishi va hokazo san’atlar fikrimiz dalilidir. Ustoz shoir Abdulla Oripovning: ”Harf o’yin aylay desam, o’zga erur imlo bu kun” – satrlari esa mumtoz adabiyotmizdagi turli san’atlarning yo’qolib ketayotganidan afsuslanish ramzi sifatida yangraydi. Binobarin, bugungi o’zbek bolalar adabiyoti she’riyatida yaratilayotgan yuqoridagilar singari kichik yoshdagi bolalarga mo’ljallangan shakliy izlanishlar mahsuli bo’lmish yangicha she’rlar she’riy san’arlarning shakl va turlari doimo behisobligidan, tinimsiz izlanish, hamma narsadan yangilik axtaradigan yosh bolaning o’zi yanglig’ olamga yangidan tanish, kashf qilish nigohi bilan qarash ular uchun yaratilajak she’riy asarlarda ham yangidan-yangi shakliy topilmalar yaratish imkoniyati hamma vaqt mavjudligidan dalolat beradi.