Farg‘ona, 2021-2022 “ Muhandislik kommunikatsiya qurilishi ” kafedrasi

Suvni xlorlash
Suv tarkibidagi bakteriyalar xlor ta’sirida nobud buladi. Xlorlar, anorganik moddalar suvni oksidlaydi, shuning uchun xlorlash suv tarkibidagi mayda suv organizmlariga qarshi kurashda katta foyda beradi. Xlorlash samarali bulishi uchun va suvni iste’molchiga etkazishdan oldin, xlor suv bilan 30 min (xlorlash va amalizatsiyalash birgalikda bulganda 60 min.) davomida aralashtirilishi lozim. Xlor me’yori iste’molga yuboriladigan 1 litr suvda 0.3 mg dan kam bulmasligi va 0.5 mg dan yukrri bulmagan mikdori reaksiyaga kirmagan xlor (xlor qoldigi) bulishi inobatga olingan xrlda anikdanadi. Bu xolatda filtrlangan suvga solinadigan xlor me’yori suvning xlorlash qobiliyatiga ko‘ra, 2-3 mg/l tashkil kiladi. Filtrlangan daryo suvlarini xlorlashda uning me’yori 5-6 mg/l va undan yuqori bo‘lishi mumkin. Suvni xlorlash gaz holidagi (suyuq) xlorlar orkali amalga oshiriladi. Suv tozalash bekatlarining quvvati kuniga 3 ming m³ gacha bo‘lganda, suvni oxak orqali xlorlash mumkin. Suvni gaz xolidagi xlor bilan xlorlashda gidrolizlanish xosil buladi.
S1 ₂ + N₂O-NOS1+S1
NOS1 - dissotsiyalanish gipoxlorid ioni OS1
Suvni xlorlash xloratorlar yordamida amalga oshiriladi, xloratorlar kurilmasiga bir necha asboblar joylashtiriladi. Xloratorlar bosimli va vakuumli bulishi mumkin. Vakuumli xloratorlar LONII-100, LK-10 (raem) LK-11, XV-11 bosimli reduksionli klapanlar ork.ali gaz 0.1-0.2 atmosferada pasaytiriladi. Injektorlar yordamida vakuum xreil kilinadi, natijada gaz xloratorlarining bino ichiga o‘tmasligining oldi olinadi. Gaz xolatidagi xlor bosim oshishi yoki xaroratning pasayishi natijasida suyuq xolatga o‘tadi va shu xolatda ular po‘lat balonlar yoki idishlarga olib kelinadi va saqlanadi (bosimi 6-10 atm.)
Xlorator xonalarida ishlaydigan xloratorlar soni ikkita bo‘lsa, zaxiradagi bittasi, agar ishlaydigan xloratorlar soni ikkitadan ko‘p bo‘lsa, zaxiradagi ikkitasi o‘rnatilishi lozim. Bitta balondan 0.5-0.7 kg/soat xlor olish mumkin. Agar balonlar isitilsa (isitilgan suv yoki isitilgan xavo), u holda bitta balondan xlor olish mikdori 3 kg/soatgacha oshadi. Bochkadagi xlorlarni olish qiymati bochka yon yuzasining xar bir m² dan soatiga 3 kg gacha xlor olinadi.
Ifloslanish darajasi yuqori bo‘lgan suv tarkibida juda turgun bakteriyalar bo‘lsa, xlor kup me’yorda beriladi, ya’ni suv o‘ta xlorlanadi. Suv tarkibiga ko‘p mikdorda xlor quyilsa, shu bilan birga suvga qo‘shilgan xlor suv bilan belgilangan vaqt davomida aralashmasa, suvda
yokimsiz xlor xidi koladi. Bunday xidni suvni dixlorlash orkali yo‘qotish mumkin, ya’ni suvga qo‘shimcha moddalar - sulfat, bisulfat yoki tiosulfatnatriy qo‘shilib, boshqa xildagi xlor qayta xosil qilinadi.
Suvni ozonlash
Ozon suvda parchalanib, atom xolidagi kislorod xosil qiladi, bu esa bakteriyalarni oksidlaydi.
Ozon bakteriya, spora, viruslarni yo‘qotadi, u suvda erigan va zarra xolidagi organik moddalarni oksidlaydi. SHuning uchun ozon suvni bakteriyalardan tozalashda, rangsizlantirish xamda ta’mini yaxshilashda qo‘llaniladi. Ozon oz yoki ko‘p bo‘lishidan kat’iy nazar suvning tabiiy tarkibi va ta’mini buzmaydi.
Ozon ozonator qurilmasi yordamida suv tozalash inshootining o‘zida olinadi. Buning uchun o‘zgarmas elektr razryadi orqali quruq xavo yuboriladi. Ozon xosil qiluvchi qurilmada orasi 2-3 mm xavo bushligidan iborat bulgan ikkita elektrod bo‘ladi. Bir elektrod erga ulanadi, ikkinchisi orkali kuchlanishi 1000 v bo‘lgan o‘zgaruvchan tok yuboriladi. Elektr toki o‘tgan vaqtda elektrodlar o‘rtasida chaqmoqsiz razryad xosil bo‘ladi. CHaqmoq chiqmasligi uchun ikki elektrod o‘rtasiga plastinkalar joylashtiriladi.
Ozon olish vaqtida sarflangan elektr quvvatining 10-15% foydalaniladi qolgan kismi issiklikka aylanadi. 1 kg ozon olish uchun soatiga 28.5-87 kvt elektr energiyasi sarflanadi.
Filtrdan o‘tgan suvga beriladigan ozon miqdori bir litrga 1-2 mgr dir. Suvni rangsizlantirishda har litrga 3-5 mgr ozon olinadi.
Ozon suvga ijektor yoki maxsus kontaktli rezervuar yordamida aralashtiriladi. Suvga aralashish vaqti 5-7 minut bo‘lishi lozim. Xozirgi paytda quvvati soatiga 0.9 kg bulgan PO-2, quvvati 1.7 kg buo‘lgan PO-3 hamda quvvati 2.3 kg bo‘lgan OP-4, VP-5, OP-6 markali ozonatorlar ishlab chiqarilmoqda.
10,4,5-120 kg bo‘lgan LK-11, 0.08-82 kg bo‘lgan LONII -100 ,3.5-25 kg bo‘lgan XV-11 Vecherskiy sistemasidagi xillari mavjud.
LONII-100 xloratorida xlor bosimli reduktor orqali hosil qilinadi, shuning uchun xlor gazi bu qurilmadan xonaga tarkalmaydi.
Ishlab turgan xloratorlar soni to‘rttagacha bo‘lsa, bitta qo‘shimcha xlorator, oltitagacha bo‘lsa, ikkita qo‘shimcha xlorator olinishi shart.
Odatda bitta balondan soatiga 0.5-0.7 kg xlor olish mumkin. Ballon issiq suv yoki issiq havo bilan isitilsa, bitta ballondan olinadigan xlor miqdori 5 kg gacha oshadi.
Bochkalardan esa bochka yon devorining har kvadrat metr yuzasidan soatiga 3 kg gacha xlor olinadi.
Xlorator kurilmasi joylashgan xona boshqa xonalardan ajralgan va unda ichidagi havoni 12 marta almashtira oladigan ventilyasiya qurilmasi bo‘lishi lozim.
Xlorli oxak ishlatilganda, u suvda parchalanib kalsiy gipoxlorid SA (S1O)₂ va kalsiy xlorid SaS1₂ • 6N₂O hosil qiladi. Kalsiy gipoxlorid gidrolizlanib, gipoxlorid kislota va qisman ogipoxlorid ionlarini xosil qiladi.
Xlorli oxak 1-15% li eritma xolida aralashtiriladi. Suvdan kogulyantni eritish va suvga aralashtirshpda ishlatiladi. Xlorli oxak zanglatash xususiyatiga ega bulgani uchun baklar plastmassa, yogoch, temir-betondan quriladi,
Suvni bakteriyasarit nurlantirish
Tozalanadigan suv ultrabinafsha nurlar ta’sirida zararsizlantiriladi.
To‘lkin uzunligi 200-295 N (nanometr) bo‘lgan nurlar bakteriyani o‘ldirish xususiyatiga ega, ular ichida to‘lkin uzunligi 260 N bo‘lgani bakteriyani eng ko‘p o‘ldirish xususiyatiga ega.
Nur berish ma’nbai sifatida BUV tipidagi kam bosimli argosimob lampalar, PRK va RKS tipidagi yukori bosimli simob-kvars lampalardan foydalaniladi.
BUV-15, BUV-ZOP, BUV-60P lampalari OV-ZN, OV-SH kurilmalarda ishlatilganda, ular soatiga 30 m³ suvni zararsizlantirishi mumkin.
OV-AKX-1 kurilmasida soatiga 150 m³ mikdordagi suvni zararsizlantirishda PRK-7 lampasi, OV-SH-KKS, OV-ZP-RKS va OV-PK-RKS kurilmasida soatiga 3000 m³ mikdordagi suvni zararsizlantirshda RKS-2.5 lampasi ishlatiladi.
Kommunal-xo‘jalik akademiyasi tomonidan suvni nur ta’sirida zararsizlantiruvchi kurilmalarning bosimli va bosimsiz turlari ishlab chiqilgan. Bunday lampalar suv ichiga va suv tashqarisiga o‘rnatiladi.
Lampalar suv ichiga o‘rnatilsa, undan chiqqan nurdan to‘liq foydalaniladi.
Nur suv tashqarisiga o‘rnatilgan lampalardan berilsa, nurning
qismidan yaxshi foydalanilmaydi. Suvni nur ta’sirida
zararsizlantiradigan qurilmaning afzalligi shundaki, u suv ta’mi va
kimyoviy tarkibini buzmaydi, bakteriyalarni xlorga nisbatan tez
uldiradi, ammo loyqa va tarkibida temir me’yordan ortiq bo‘lgan suvni
zararsizlantiraolmaydi.