|
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
ФАННИНГ НОМИ:
МИКРОБИОЛОГИЯ ВА ВИРУСОЛОГИЯ
МАВЗУСИ:
Вирусларни иммунологик усуллар ёрдамида
диагностика қилиш
МАЪРУЗА Ў
Қ
ИТУВЧИСИ:
БИОЛОГИЯ ФАНЛАРИ НОМЗОДИ, ДОЦЕНТ: САТТАРОВ АБДУМУРОД
САТТАРОВИЧ
`
Баъзи системаларда вирус ўз-
ўзидан
бирор
ташқи
таъсирсиз
ҳужайрадан ажралиб кетиши мумкин.
Бу ҳолатга елюция дейилади. Элюция
миксовирусларда
учрайди.
Элюциянинг
механизми
шундан
иборатки бу ҳужайранинг баъзи
компонентларини
вируснинг
нейраминидаза
ферменти
еритиб
юбориши натижасида бўлиши мумкин.
Тахмин қилинишича вирус ҳужайрани
баъзи компонентлари билан бирга ўз-
ўзидан
ажралиб
тушиб
кетиши
мумкин.
Бу
албатта
вируснинг
юқумлилик хусусиятини йўқолишига
олиб келади.
Вирус ва ҳужайра
рецепторлари. Т-жуфт
фагларни ҳужайрага адсорбцияланишини
ўрганишлар шуни кўрсатдики, вирус дум қисми
билан ҳужайрага адсорбцияланади. Худди шу
каби фагларни ДНК сиз пўст қисми ҳам
адсорбцияланади. Бу ҳусусият фагларни дум
қисмига ва фибрилларига ҳам хосдир. Аммо
фагларни ДНК си ва унинг бош қисми
адсорбцияланиш хусусиятига ега емас. Демак
фибриллари йўқотилган фаг ҳужайрага
адсорбцияланмайди. Юқоридагилардан маълум
бўладики фаг фибриллари қандайдир
адсорбцияланишни таъминлайдиган структурага
ега. Фаг фибриллардаги қандайдир структуралар
уларни ҳужайра билан адсорбцияланишни
таъминлайди. Бундай ҳужайра билан биринчи
мулоқатда бўладиган структуралар вирус
рецепторлари номини олди.
Бу тушунчани бошқа вирусларга ҳам татбиқ қилинадиган бўлса масалан, сферик
вирусларда рецептор вазифасини улар сатҳидаги маълум кимѐвий гуруҳлар бажариши
мумкин. Бу рецепторлар ҳужайра сатҳидаги уларга мос гуруҳлар билан муносабатда
бўладилар. Бундай вирус рецепторларининг кимѐвий структуралари ҳали яхши
ўрганилмаган. Аммо, вирус пўсти оқсилидаги маълум гуруҳларни (сулфгидрил)
блокировка қилиб қўйиш, аминкислоталардаги аиногруппаларни дезаминирлаш
адсорцияланиш хусусиятини йўқотишига олиб келади. Баъзан фаг зарраларини мутация
натижасида ҳам адсорбцияланиши йўқолади, бу ўз навбатида вирус юқумлилиги ҳам
йўқолишига олиб келади.
Ҳужайра рецепторлари. Ҳужайранинг
сатҳи ҳам вирусларни боғланишига
жавобгар маълум ҳужайра
рецепторларига ега. Улар ҳужайранинг
баъзи морфологик структураларида
жойлашган. М., Бациллус субтилис нинг
фаглари фақат ҳўжайин-ҳужайранинг
ҳивчинларига, РНК тутувчи фаглар
Э.цоли ни Ф жинсий факторига ега
ҳужайраларига, тўғрироғи Ф-пили ларга
адсорбцияланади. Э.цоли ни
рецепторлари анча чуқурроқ ўрганилган
бўлиб, фагни адсорбция қиладиган
структура ҳужайра деворида жойлашган.
Ҳужайра девори уч қаватдан тузилган -
ташқи – липопротеид ва
липополисахарид ва ички мукопептид
полимери.
Т-3, Т-4 ва Т-7 фаглар фақат лиополисахарид қаватга (уни ҳам махсус Л-гала-Д-
манногептозаси бўлса), Т-2 ва Т-6 фаглар ичак таѐқчасини липопротеид қаватига
ѐпишади. Т-5 фаги эса ҳужайрадан гомоген препарат қилиб ажратиб олинган ўлчами 30
нм лик ҳужайра структурасига ѐпишади. Бу заррачалар марказий липополисахарид ва
липопротеид қаватлардан иборат. Т-1 фаги учун рецепторлар ажратиш имкони бўлгани
йўқ. Аммо бу фаг фақат тирик ҳужайраларгагина ѐпишади.
Ҳайвон ҳужайралари билан олиб
борилган тажрибалар шуни
кўрсатдики, улардан баъзи
рецепторларни ажратиб олиш имкони
бўлди, яъни полиомиелит вирусини
ҳужайра мембранасидаги липопротеид
структураларига, баъзи герпес ва
арбовирусларнинг рецепторлари ҳам
липопротеид структурага ега еканлиги
аниқланди. Гемагглютинация қилувчи
ентеровирусларни одам
еритроцитларидаги рецепторлари
оқсил, липид ва углеводли қисмлардан
тузилган. Миксовирусларни ва
ѐпиштирадиган ҳужайра рецепторлари
анча яхши ўрганилган бўлиб, улар Н –
ацетилнейрамин кислотадир:
Ҳужайра рецепторлари ҳам
вирус рецепторлари каби кимѐвий
таъсир натижасида, мутация
натижасида ўзгириши ва
юқумлилигини йўқотиши мумкин.
Натижада вирусга чидамли
ҳужайралар ҳосил бўлади.
Ўсимликларнинг ҳужайра
рецепторлари жуда кам ўрганилган.
Масалан, тамаки некрози вирусини
ўсимлик баргига юқтириш учун
кутикулани жароҳатлаш керак
бўлади. Жароҳатлаш натижасида
ўсимлик ҳужайрасидаги вирусга
сезгир рецепторлар очилиши
мумкин.
Хулоса қилиб шуни айтиш
мумкинки,
вирус
ва
ҳужайра
орасидаги биринчи муносабат бу
вирус рецепторлари ва ҳужайра
орасидаги реакциядир. Ўсимлик
вируслари рецепторлари ҳам деярли
ўрганилмаган. Кўпинча ҳужайра
кутикуласининг
жароҳатланиши
натижасида махсус сезгир қисмлар
очилиб, вирус билан боғланади ва
вирус
ҳужайрага
ўтади.
Ўша
"сезгир" қисмлар микроорганизм ва
ҳайвон
ҳужайраларидаги
рецепторларга ўхшаса керак, деган
фикрлар
ва
уни
тасдиқловчи
далиллар мавжуд.
Аммо охирги вақтдаги тадқиқодлар ўсимлик вирусларини ҳужайрага
киришида қуйидаги маълумотларни берди. Вирус ѐки унинг РНК си ўсимликнинг
битта ҳужайрасига тушади ва унда кўпаяди. Касалланган ўсимлик ҳужайрасида
янги РНК ва оқсиллар синтезланади; сўнгра оқсиллар РНК билан бирлашадилар.
Ҳосил бўлган комплекс қўшни ҳужайраларга ўтади ва уларни ҳам
касаллантиради. Қўшни ҳужайраларга вирус РНК си икки ҳужайрани
бирлаштирувчи плазмодесмалар орқали ўтади. Вирус РНК сининг қўшни
ҳужайрага ўтиши учун у аввало, махсус оқсил - транспорт оқсили (ТО) билан
комплекс ҳосил қилади.
Вирус активлашиши ва уни биринчи
касалланган ўсимлик ҳужайрасидан соғ
ҳужайрага ўтиши учун вируснинг транспорт
оқсили хўжайин-ўсимлик рецепторига мос
бўлиши керак екан. Бу вирусга яхши хўжайин-
ўсимликга тушгани ҳақида ишонч ҳосил
қилади деган тахмин қилинади. Бу вазиятда
вирусга шароит оптимал бўлади, у бемалол
кўпаяолади.
Хулоса
Ушбу маърузада вируслар диагностикаси,
киритмалар асосида диагностика, аниқлагич
ўсимликлар усули ёрдамида вируслар диагностикаси
ва уларни вирусларни ажратишда қўллаш, вирусларни
иммунодиагностика усули ёрдамида диагностика
қилиш, томчи усули, вирус – бактерия,
иммуноэлектронмикроскоп, иммунофермент,
радиоиммун анализи, иккиёқлама иммунодифузия
усули ва хакозо, вирус касалликларига қарши кураш
чораларини ишлаб чиқишда хар хил омиллардан
фойдаланиш, организмнинг мухофаза реацияси,
вакцинация ва уни қўллаш хақида бир қанча
қизиқарли маълумотлар бери ўтилган.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
