Fanning ma‟ruza matni

I.A.Karimov
8-Mavzu 
ISLOMDAGI MAZHABLAR VA G‟OYAVIY-SIYOSIY OQIMLAR 
Dasning maqsadi:

Mazhablarning kelib chiqishi, turlaqi. G‟oyaviy-siyosiy oqimlarning ildizlari 

va salbiy jihatlari, ularning kelib chishi, tarixi, jamiyatga tahdidi haqida tushuntish 
va shu orqali immunitet hosil qilish
 
Tayanch iboralar: 

---

63 
Fiqh; Faqih; Ijtihod; Mujtahid; Ijmo; Qiyos; Istihson; Fatvo; Mazhab; Taqlid; 
Salaf; Ashob; Tobiin; Ray; Tayanch so„zlarFundamentalizm Mutaassiblik; 
Fanatizm; G„ayridin; Terrorizm; Modernizm; Tradisionalizm; Vahhobiylik; 
Panislomizm; Ekstremizm 
Reja 
1.
Fiqh ilmining taraqqiy etishi. 
2.
Fiqh maktablari. 
3.
Movarounnahr fiqh maktabi vakillari. 
4.
Fiqh - tarixiy-ijtimoiy hayotni o„rganishda muhim manba. 
5.
Fundamentalizmning vujudga kelishi. 
6.
Ekstremizmni keltirib chiqaruvchi omillar. 
7.
Terrorizmga qarshi kurashda dinning roli. 
8.
Radikal diniy oqimlar. 
Fiqh - g„arbda Islamic Law, Muslim Law, Muhammadan Jurisprudence, Le 
Droit Musulman, Islamische Gesetz kabi nomlar bilan yuritiladi. Dunyoda 
amaldagi huquq normalaridan farqli o„laroq, fiqh o„z ichiga ibodat masalalarini 
ham qamrab oladi. Buni Tavrot kitobining ibodat masalalarini jamlab olgan 
Talmudga qiyoslash mumkin. Fiqh - qadimdan mavjud huquqiy normalarni ibodat 
va muomala masalalari bilan mushtarak holda ma‟lum tartibga solingan huquqiy 
tizimdir. 
Lug„atda:“al-fiqh” kalimasi -“ anglamoq, tushunmoq” kabi ma‟nolarni 
beradi. 
Istilohda:“al-fiqh” -“Islom huquqi” deb yuritiladi.
Fiqh zamonaviy fanlar asosida hozirgacha chuqur o„rganilmagan bo„lib, 
mutaxassis olimlar oldiga katta muammolarni qo„yib kelmoqda. 
Fiqh - odatda “furu al-fiqh” so„zma-so„z: “fiqh tarmoqlari”) shariatni konkret 
sohalarga tadbiq qilishdan va “usul al-fiqh” so„zma-so„z: “fiqh asoslari”) shariat 
xukm oladigan manbalarni ishlab chiqishdan iborat bo„ladi. Tarixiy tadrijga ko„ra
“al-fiqh” -”usul al-fiqh” dan avval paydo bo„lgan. Fiqh ilmining tadrijiy rivojini 
mutaxassis olimlar tomonidan bir necha davrlarga taqsim etilgan. Masalan:

I - Payg„ambar SAV) davri 610-632). 

Bu davrda Payg„ambar SAV) hali hayot edilar. Vahiy kelishi davom 
etayotgan bir davr edi. Ixtilofli va muammoli masalalarni shaxsan u zotning o„zlari 
orqali hal etilardi. Muhammad ibn Abdulloh SAV) payg„ambar bo„lish bilan birga 
davlat boshlig„i ham edilar. Barcha huquqiy masalalar, sud jarayonlari, ijro 
bevosita u zotning boshchiliklarida bo„lar edi. 
II - Sahobalar davri . 
Payg„ambar SAV) vafotlaridan keyingi davrda Islom xalifaligi tez sur‟atlar 
bilan kengaya bordi. Andalus, Eron, Iroq, Suriya, Movarounnahr, Misr, Shimoliy 
Afrika musulmonlar qo„liga o„tdi. Musulmonlar u yerlarga qozilar va faqihlarni 
yubora boshladilar. Bir-biridan uzoq bo„lgan yerlarda mustaqil fiqh markazlari 
paydo bo„ldi. Bu markazlar bir-biridan ilmiy jihatdan deyarli farq qilmas edi. 
Madina, Makka, Misr, Kufa, Basra va Shom kabi mahalliy markazlarning urf-
odatlari, ehtiyoj va shart-sharoitlari boshqa-boshqa edi. Fiqhni tadbiq etuvchi 
sahobalar yetuk qobiliyatli, ochiq fikrli va keng dunyoqarashga ega edilar. Ular 

---

64 
biror fiqhiy qonun-qoidani joriy etishda albatta o„sha yer aholisining urf-odati va 
shart-sharoitlarini hisobga olar edilar. Shu sababdan fiqh ilmi tezlik bilan xalq 
ziyolilari orasiga singib ketdi. 
Sahobalar davrida quyidagi fiqh markazlari shakllandi : 
A) Madina maktabi; 
B) Makka maktabi; 
V) Kufa maktabi; 
G) Misr maktabi; 
D) Shom maktabi; 
Yuqorida nomlari zikr etilgan ilm markazlarida ta‟lim berish uslubi o„sha 
o„lkaning mavjud madaniyati va urf-odatlaridan kelib chiqqan holda bir-biridan bir 
oz bo„lsada farq qilar edi. Shuningdek, ibodat va muomala masalalaridagi 
ijtihodlar 
ijtihod – 
faqihning biror masala yuzasidan chiqargan fatvosi) ham turli 
shakllarda edi. Bu holat ma‟lum o„lkalarda turli mazhablarning paydo bo„lishiga 
asos bo„lib xizmat qildi. 
III - Tobiinlar davri. 
Sahobalar davri haqida mavjud ma‟lumotlarga ko„ra, ular orasida ko„plab 
shogirdlarga ega bo„lgan faqihlar mavjud edi. Keyinchalik ularning bu shogirdlari 
ilm sohasida, xususan fiqh ilmida katta xizmat qildilar. Ular biror muammoni hal 
etishda faqatgina og„zaki fatvo berish bilan cheklanmay, balki yozma asarlar ham 
qoldirganlar. Mana shunday yozma asar qoldirgan olimlarning birinchilaridan Urva 
ibn Zubayr vaf. 94/712 y.) bo„lgan. Biroq, manbalarning ma‟lumot berishicha, 
uning barcha yozgan kitoblari yonib ketganligi sababli keyingi avlodga yetib 
bormagan. 
Fiqh ilmiga doir asarlarni boblar va fasllarga bo„lib sistemalashtirish ilk 
asrdayoq boshlangan edi. 
Tobiinlar davri keyinchalik muazzam asarlar yozilishi va minglab kishilar 
qabul qilgan mazhablarning buyuk mujtahidlari yetishib chiqishi uchun poydevor 
vazifasini o„tagan. 
IV - Buyuk mujtahidlar tabaa tobiinlar) davri. 
Bu davrda Abu Hanifa, Molik, Shofiiy, Ahmad ibn Hanbal, al-Avzoiy, Dovud 
az-Zohiriy kabi buyuk faqihlar yetishib chiqqanlar. Ularning hayoti, faoliyati, ijodi 
xususida ko„plab ilmiy ishlar olib borilganiga qaramasdan, yetarli emas. 
Bu davrda ikki: “ashob ar-ra‟y” fikr tarafdorlari) va “ashob al-hadis” hadisga 
ergashuvchilar) oqimlari vujudga keldi. 
“Ashob ar-ray” oqimiga Iroqda Kufa maktabi vakillari tomonidan asos 
solindi. Bunga avvalo ahli sunna va-l-jamoaning buyuk imomi Abu Hanifa 80-
150/699-767) poydevor qo„ydi. Muhim fiqh ilmiy akademiyasini shakllantira 
olgan Abu Hanifa ilmiy masalalarda ko„pincha “ra‟y”ga suyanar edi. Shunga 
ko„ra “ra‟y” hanafiy mazhabining shakllanishi va harakatlanishining asosiy 
xususiyatini tashkil etadi. Hadis to„plashda, qiyos va istihsonni keng yoyishda, 
Islom dini aqidalarini ma‟lum bir tartibga solishda va shu bilan birga shariat 
hukmlari va qonunlarini ustuvor dalillar asosida ilmiy tarzda ta‟lim berish uslubini 
ishlab chiqishda Abu Hanifa katta xizmat qilgan. Hanifiy mazhabining asosiy 
manbalari quyidagichadir: 

---

65 
Al-Qur‟on; As-Sunna; Al-Ijmo; Al-Qiyos; Al-Istihson;