Fanlar tizimi, unda falsafaning o`rni va ahamiyati. Falsafiy bilimlar tizimi va uning xususiyatlari

Uyg‘onish
 davri falsafasi 
Uyg‘onish
davri ilk burjuaziya inqiloblarining 
g‘oyaviy
va madaniy taraqqiyotining tarixiy jarayoni sifatida ifodalanadi. 
yevropa mamlakatlarida XII-XIII asrlardayoq sanoat, savdo-sotiq, dengizda 
yurish rivoji va harbiy ishning 
o‘sishi
kuzatiladi. 
O‘rta
asrlarning 
ilohiyotchiligi bilan kurashda birinchi 
o‘ringa
insonparvarlik va inson 
maqomini 
ulug‘lash
(antropotsentrizm) 
qo‘yildi
. yerdagi dunyoviy ishlarga 
nafrat bilan qarash 
o‘rniga
insonning ijodiy qobiliyati, aqli, baxt-saodatga 
intilishini tan olish 
qo‘yiladi
. Insonparvarlik 
g‘oyalarini
amalga oshirish 
o‘tmishdagi
yutuqlarni 
o‘zlashtirishni
taqozo etar edi, shuning uchun 
qadimgi davr falsafiy boyligini egallashga intilish boshlandi. 
Uyg‘onish
bu 
eng avvalo qadimgi davrda yaratilgan asarlarni ozodona anglash 
bo‘lib
, 
tayyor va 
o‘zgarmaydigan
haqiqatlardan yuz 
o‘girishdir
. Qadimgi davr 
faylasuflari gap tekizib 
bo‘lmaydigan
obrumand odamlardan 
ko‘ra
, 
ko‘proq
ittifoqdosh shaxslar sifatida qabul qilina boshladilar. Olimlar va faylasuflar 
endi yopiq maktablarning vakillari sifatida emas, balki alohida olingan 
tadqiqotchilar sifatida namoyon 
bo‘la
boshladilar. Voqyeylik 
ko‘proq
hisobga olinadigan 
bo‘lib
, diqqat-e'tibor amaliy ahamiyat va foyda 
keltiradigan masalalarga qaratiladigan 
bo‘ldi
. Aqlni sxolastikadan qutiltirish 
boshlandi va faqat mantiqiy muammolardan 
ko‘ra
dunyo va insonni tabiiy - 
ilmiy tushunishga 
o‘girilindi
. 

---

Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) ta'limotida inson bilimining kuch-qudrati 
ta'kidlandi; insonning 
o‘zi
ijodiy aqliy faoliyatining («inson uning aqlidir») 
vositasida qandaydir xudoga 
o‘xshash
ekanligiga ishora qilindi. 
Kuzanskiyning faoliyatida dialektika unsurlarini ham topish mumkin. Inson 
maqomini yuqori 
ko‘tarish
g‘oyasi
Piko della Mirandola (1463-1494) 
ijodida asosiy 
o‘rin
tutadi. Inson tanlash erkinligiga ega va bu uni koinotga 
bog‘lab
qo‘ymaydi
va ijodiy qobiliyatini 
o‘z
-
o‘zicha
namoyon qila olishligini 
ta'kidlaydi. 
Nikolay Kopernikning (1473-1543) 
«Samoviy doiralarning aylanishi haqida» 
asari astronomiyada inqilob yasadi, 
negaki, quyidagilarni o‘z ichiga olgan 
geliotsentrizm sistemasini ta'kidladi: 1. 
yer Koinot markazida harakatsiz 
ravishda mavjud bo‘lmasdan, balki o‘z 
o‘qi atrofida aylanadi; 2. yer Quyosh 
atrofida aylanadi. 

---

Yangi zamon yevropa falsafasi 
Uyg‘onish
davri falsafasi falsafiy mushohada 
yuritishning mazmuni va usuliga yangi 
yo‘llar
qidirish bilan belgilanadi. 
Tajribaga asoslangan bilimlar rivoji sxolastik usulni voqyey dunyoga 
qaratilgan yangi tarzdagi usul bilan almashtirishni taqozo qilar edi. Falsafiy 
tafakkurning yangi usulini yangi zamon falsafasi sifatida ifodalash mumkin. 
Taxminan XVI asrning oxiri 
–
XVII asrning birinchi yarmida iqtisodiy 
rivojlanishning markazi asta-sekin Angliya, Niderlandiya va, qisman, 
Fransiyaga 
ko‘cha
boshladi. Eng 
ko‘p
darajada ishlab chiqilgan fanlar 
matematika va mexanika 
bo‘lib
qoldi. Mutafakkirlar aynan mexanikani 
butun dunyoviy borliq sirlarini ochib beradigan kalit deb tushundilar. 
Nyutonning kashfiyotlari dunyoni 
o‘rab
turgan hodisalarning mexanik 
sababiy 
bog‘lanishda
ekanligi haqidagi tasavvurlarni mustahkamladi. 
Nyuton qarashlarida mexanik sababiyat chuqur matematik asoslarga ega 
ekanligini topdi. Shu bilan birga, mexanika harakatni qabul qilsa ham, 
taraqqiyotni rad etadi, shuning uchun ham 
o‘sha
davr olim va 
faylasuflarining fikrlash tarzi 
ko‘proq
metafizik edi. 

---

Yangi zamon moddiyunchiligining otasi ingliz faylasufi F.Bekon (1551-1626) 
edi. Uning fikricha, falsafa avvalo amaliy xususiyatga ega 
bo‘lmog‘i
lozim: 
agar u sxolastikachiligida qolsa, u haqiqiy 
bo‘la
olmaydi. Shuning uchun 
ham yangi fan 
bo‘lgan
tabiatshunoslikning tajribaviy usulini ishlab chiqish 
Bekongagina nasib etdiki, u unda insonning tabiat ustidan kelajakdagi 
kuch-qudrati va hokimiyatining garovini 
ko‘rdi
. Ammo bunday hokimiyatga 
faqat uning qonunlari ketidan boribgina erishish mumkin. Fanlarning 
xulosalari aniq dalillarga tayanishi va undan keng umumlashmalarga 
ko‘tarilishi
lozim. 

---

Tajribaga asoslangan bilimlarga Bekon tomonidan ishlab chiqilgan va 
qo‘llanishga
tavsiya etilgan induksiya, ya'ni kuzatish, tahlil qilish, 
solishtirish va tajriba 
o‘tkazishdan
tarkib topgan usul muvofiq kelar edi. 
Ammo tajriba faqat shundagina haqiqiy bilim berishi mumkinki, qachonki 
ong 
yolg‘on
sanamlar va timsollardan ozod 
bo‘lgan
bo‘lsa
. Nasl timsollari 
–
bu shunday 
adashishdirki, inson tabiat haqida kishilar hayoti kabi muhokama 
yuritishidan kelib chiqqandir; 
g‘orlarning
timsollari ayrim odamlarning didi va hatti-harakatlari 
ko‘nikmasi
tufayli 
ta'lim-tarbiya bilan 
bog‘liq
ravishda kelib chiqqan ayrim kishi xususiyatidan 
paydo 
bo‘lgan
adashishlardir; bozor 
timsollari bu dunyo 
to‘g‘risida
mavjud 
bo‘lgan
tasavvurlar va fikrlarni 
ularga nisbatan tanqidiy munosabatsiz ravishda muhokama yuritish 
odatidir; teatr timsollari obrumand kishilarga 
ko‘r
-
ko‘rona
ishonchga 
tayanadi. Ingliz falsafiy tafakkurining yirik vakillaridan biri Tomas Gobbs 
(1588-1679) dir. «Birinchi falsafa» haqidagi 
o‘z
mulohazalarida Gobbs 
shuni ta'kidladiki, «jismlilik» (ya'ni modda) abadiydir, garchi ayrim jimslar 
vaqtinchalik 
bo‘lsa
ham. Jismliylik xususiyatlari (yoki «aksidensiyalar») 
harakat va sokinlik, rang va boshqalardir. Harakatni u jismlarning 
makondagi 
o‘rin
almashishi sifatida qarab chiqdi, ya'ni mexanik sifatida, 
tabiatdagi barcha jismlarni nafaqat mexanizmga 
o‘xshatib
, balki inson va 
jamiyatni ham unga monand qildi. 

---

 Nasl timsollari 
–
bu shunday adashishdirki, inson tabiat haqida kishilar 
hayoti kabi muhokama yuritishidan kelib chiqqandir; 
g‘orlarning
timsollari ayrim odamlarning didi va hatti-harakatlari 
ko‘nikmasi
tufayli 
ta'lim-tarbiya bilan 
bog‘liq
ravishda kelib chiqqan ayrim kishi xususiyatidan 
paydo 
bo‘lgan
adashishlardir; bozor 
timsollari bu dunyo 
to‘g‘risida
mavjud 
bo‘lgan
tasavvurlar va fikrlarni 
ularga nisbatan tanqidiy munosabatsiz ravishda muhokama yuritish 
odatidir; teatr timsollari obrumand kishilarga 
ko‘r
-
ko‘rona
ishonchga 
tayanadi. Ingliz falsafiy tafakkurining yirik vakillaridan biri Tomas Gobbs 
(1588-1679) dir. «Birinchi falsafa» haqidagi 
o‘z
mulohazalarida Gobbs 
shuni ta'kidladiki, «jismlilik» (ya'ni modda) abadiydir, garchi ayrim jimslar 
vaqtinchalik 
bo‘lsa
ham. Jismliylik xususiyatlari (yoki «aksidensiyalar») 
harakat va sokinlik, rang va boshqalardir. Harakatni u jismlarning 
makondagi 
o‘rin
almashishi sifatida qarab chiqdi, ya'ni mexanik sifatida, 
tabiatdagi barcha jismlarni nafaqat mexanizmga 
o‘xshatib
, balki inson va 
jamiyatni ham unga monand qildi.

---

Gobbs falsafiy ta'limotining mexanistik ekanligi yana shu bilan 
ifodalanadiki, u 
o‘zining
talqinida harakatni ikki jismning 
to‘qnashuvi
natijasi sifatida 
ko‘rsatib
, uni ilohiy birinchi 
turtki nazariyasiga (deizm) havola qildi. Gobbsning ta'kidlashicha, barcha 
bilimlarga 
histuyg‘u
yordamida erishib 
bo‘ladi
, shu bilan birgalikda u 
o‘zining
bilish nazariyasida aqlning muhim ahamiyatini, ayniqsa uning 
matematik amallarini 
ko‘rsatib
o‘tdi
. Agar F.Bekon Yangi zamonning 
xususiyati sifatida tabiatni 
o‘rganishining
tajribaga asoslangan tajribaviy 
usulini ishlab chiqishni boshlab berganligi bilan, Gobbs esa tajribaga 
asoslanganlikni chuqurlashtirganligi bilan belgilab bergan 
bo‘lsa
, fransuz 
olimi va faylasufi 
Rene Dekart (1596-1650) aksincha, tajribaga aql bergan ma'lumotlarning 
oddiy amaliy tekshirish 
o‘rnini
ajratib, afzallikni aqlga qaratdi. 

---

 Yangi zamon ratsionalizmining asoschisi 
bo‘lgan
Dekart barcha fanlar 
uchun umumiy 
bo‘lgan
usulni ishlab chiqish vazifasini 
qo‘ydiki
, u 
ko‘p
hollarda bilimlar natijasini belgilab beruvchi inson aqlida borligi taxmin 
qilingan «
tug‘ma
g‘oyalar
» yoki aksiomalar deb atalgan narsalarni taqozo 
etar edi. 
Tug‘ma
aksiomalar qatoriga u matematika va mantiqning 
ko‘pchilik
qoidalarini 
qo‘ydi
, masalan, «
to‘g‘ri
to‘rt
burchak 
to‘rtdan
ko‘proq
tomonlarga ega emas». Dekartning tabiatga qarashlari mexanistik 
xususiyatga ega. Xudo dunyoning mavjud 
bo‘lishlik
va taraqqiyotiga 
birinchi turtkini beradi, ammo keyinchalik uning rivoji moddaning mustaqil 
ijodiy energiyasi orqali 
rag‘batlantiriladi
. 

---

 Dekart evolyusiya 
g‘oyasini
ishlab chiqqanlarning birinchilaridan biridir 
(garchi mexanistik asosda 
bo‘lsa
ham). U bu 
g‘oyani
tabiat haqidagi barcha 
soha ta'limotlariga 
–
yulduzlar va sayyoralarning tashkil topishidan tortib 
o‘simliklar
, hayvonlar va insonlarning paydo 
bo‘lishlarigacha
tatbiq etdi. 
Dekart fikricha, yulduz va sayyoralarning tizimlari moddaning quyunsimon 
harakati natijasida tashkil topadilar. Dunyoviy modda cheksiz, bir xil 
bo‘lib
, 
bo‘shliqqa
ega emas va cheksiz ravishda 
bo‘linishi
mumkin. U mexanik 
qonunlar tomonidan belgilangan 
to‘xtovsiz
ravishda miqdoriy va sifatiy 
jihatdan 
o‘zgarib
turadigan holatdadir. Tirik mavjudotlar dunyosi ham 
ushbu qonunlarga 
bo‘ysunadi
: hayvonlar 
–
bular murakkab mashinalardir. 
Inson esa, hayvonlardan farqli 
o‘laroq
, aqlga ega, shuning uchun u 
mexanika qonunlari doirasidan tashqariga chiqadi. Dekart moddiy javhar 
bilan bir qatorda (uning tomonidan uzunlik sifatida tushuniladigan) 
Xudoning va uning tomonidan yaratilgan ruhiy, fikrlovchi javhar jonning 
mavjudiligini tan olishga majbur 
bo‘ldi
. Shunday qilib, Dekart falsafasining 
alohida xususiyati dualizm edi. Dekart uchun muhim muammo haqiqat 
bilimlarni hosil qilish va usul muammosi ediki, uning vositasida ana 
shunday bilim olish imkoniyati vujudga kelsin. 

---

. Bilim mohiyati shunda ediki, har qanday bilimga yoyiladigan keskin 
shubhaning taqozosi haqiqiy bilim olish imkoniyatini tasdiqlashga olib 
kelishi mumkin. Men barcha narsaga shubha qilishga boshlayman, - deb 
mulohaza yuritadi Dekart, negaki, shuni tushunamanki, meni yovuz va 
xiylagar shayton yoki qandaydir boshqa bir aldamchi aldayapti. Ammo shu 
bilan birga men shunga shubha qilmaymanki, mening shubham mavjuddir, 
ya'ni fikr bordir. Shu yerdan Dekartning mashhur xulosasi sarchashma 
oladi: «Men fikrlayapman, demak, men mavjudman!». Fikr haqiqiyligi va 
fikrlovchi mohiyati borligidan, u ashyolar 
borlig‘ining
haqiqiyligiga yetib 
boradi. Dekartning bilish usulini tahliliy yoki aqliy sifatida ta'riflash 
mumkin. Aqliy (ratsionalizm) - aql yoki fikrni bilish manbai va uning 
haqiqiyligi me'yori deb tan oluvchi falsafiy qarashdir.