Ғаниев Достон Абдисаттор ўғли

3.2. Ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини бандлигини таъминлашнинг замонавий усуллари сифатида
Аҳолининг энг камбағал қатламларини ижтимоий ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш сиёсати эҳтиёжманд оилаларга бериладиган ёрдам пуллари билан чекланиб қолмайди. Асосий мақсад — аҳолининг иқтисодий фаровонлиги даражасини ошириш учун шароит яратиш, уларни боқимандалик кайфиятидан чиқариш, ўз-ўзига ҳизмат қилиш кўникмаларини шакллантириш, касбга ўқитиш ҳамда тадбиркорликка ўргатиш орқали бандигини таъминлаш.
Одатда камбағалликка тушиб қолишдан кўра, ундан чиқиш анчайин мушкул ҳисобланади. Шу боис давлат томонидан ижтимоий қўллаб-қувватлаш “аввало, “тўр беланчак” эмас, балки “зина” вазифасини ўташи лозим” — бошқача айтганда, одамларни ана шу ҳолатда тутиб туришдан кўра, камбағаллар тоифасидан чиқариш воситаси сифатида кўпроқ ўзини кўрсатиши зарур.
Масалан, Шимолий Европа мамлакатларида (Швеция, Норвегия, Финляндия, Дания) умумий бандликка эришиш ва фуқароларнинг барча тоифалари орасида даромад даражаларини тенглаштириш давлат ижтимоий сиёсатининг устувор вазифаси этиб белгиланган.
Мамлакатимизда меҳнат бозорининг самарали механизмларини жорий қилиш, аҳолининг ишчанлик фаоллигини ошириш, камбағал ва ишсиз фуқароларни замонавий касб-ҳунар ва тадбиркорлик кўникмаларига ўқитиш, шу асосда уларни доимий даромад келтирадиган меҳнат ва тадбиркорлик фаолиятига жалб қилиш орқали бандлигини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 11 августдаги “Камбағал ва ишсиз фуқароларни тадбиркорликка жалб қилиш, уларнинг меҳнат фаоллигини ошириш ва касб-ҳунарга ўқитишга қаратилган ҳамда аҳоли бандлигини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ 4804-сонли Қарори имзоланди. Бу борада Президентимиз томонидан белгиланган мақсад “камбағал оиланинг ҳеч бўлмаганда битта аъзосини иш билан таъминлаш” ҳар қачонгидан ҳам долзарбдир. Бундай ёндашувнинг долзарблиги кўплаб мутахассислар томонидан ҳам тасдиқланган. Шундай қилиб, Ижтимоий сиёсат институти ИОМ иқтисодчиларининг фикрича, “ҳукумат саъй-ҳаракатларни йўналтириши керак бўлган асосий соҳа — бу меҳнат бозоридир, чунки у инқирознинг асосий зарбасини ўзига қабул қилади”. Иш ўринлари яратиш билан бирга, кам таъминланганларга истиқболда узоқ муддатга ва моддий аҳволини ўз кучи билан яхшилашга имкон берадиган шарт-шароитлар яратишга катта эътибор берилмоқда. Бошқача айтганда, бунда эътибор эҳтиёжманд қатламга ёрдам пули беришга эмас, балки ишлаб пул топиш учун шарт-шароит ва имкониятлар яратишга қаратилади. Иқтисодий истиқбол ва камбағалликни бартараф этиш нуқтаи назаридан бундай ёндашув энг оқилона ва ўринли ҳисобланади. Иш ўринлари яратиш билан бир вақтда, фуқароларнинг тадбиркорлик борасидаги фаоллиги ҳам рағбатлантирилади. Мамлакатимизда аҳоли, аввало, меҳнатга лаёқатли кишилар сонини ҳисобга олган ҳолда, тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш фуқаролар фаровонлигини оширишдаги кўплаб масалаларни ҳал этади.
Давлатимиз ва ҳомийлар томонидан бериладиган моддий ва ижтимоий ёрдамлар билан жамиятда кам таъминланган ва эҳтиёжманд оилаларнинг муаммоларини тўла ҳал қилиб бўлмайди. Албатта, бундай шароитда ишсизликка қарши курашиш, айниқса, аҳолининг эҳтиёжманд қатлами бандлигини таъминлаш, ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш соҳасини рағбатлантириш зарур. Бунинг учун ижтимоий тадбиркорликни йўлга қўйиш ва бу соҳани ривожлантириш муҳим омил ҳисобланади. Айнан ижтимоий тадбиркорлик аҳолининг заиф, ёрдамга мухтож қатламини қашшоқлик ва боқимандаликдан чиқаришнинг энг замонавий усулларидан ҳисобланади. Ижтимоий тадбиркорлик – юридик шахслар ёхуд якка тартибдаги тадбиркорларнинг аҳолини муайян ижтимоий муаммолари ва уларнинг оқибатларини енгиллаштириш ёки ҳал қилишга қаратилган фаолият тури ҳисобланади. Аниқроқ айтганда, ижтимоий корхонага асосий ишчи кучи сифатида аҳолининг ижтимоий заиф қатлами вакиллари, ногиронлиги бўлган шахслар жалб этилади. Шу сабабли ижтимоий тадбиркорлик катта фойдага йўналтирилган бизнес эмас, балки давлатнинг ижтимоий ҳимоя чораларини давлат-хусусий шерикчилик асосида тадбиркорлик субъектларига йўналтирилганлиги билан аҳамиятлидир. Ижтимоий тадбиркорлик – кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш орқали аҳолини ижтимоий муаммоларини бартараф этишнинг замонавий усули ҳисобланади.
Ижтимоий тадбиркорлик — ижтимоий, маданий ёки екологик муаммолар ечимларини ишлаб чиқиш, молиялаштириш ва амалга ошириш учун стартап ва бошқа тадбиркорлик воситаларидан фойдаланиш. Шу жиҳатдан ижтимоий тадбиркорлик учинчи соҳага яқинлашади⁷⁴[1]. Ижтимоий тадбиркорлик тушунчаси турли хил мақсадларга ега бўлган турли хил ташкилотларга қўлланилиши мумкин. Масалан, Нодавлат нотижорат ташкилотлари фуқароларнинг саломатлигини ҳимоя қилиш, жисмоний маданият ва спортни ривожлантириш, фуқароларнинг маънавий ва бошқа моддий еҳтиёжларини қондириш, фуқаролар ва ташкилотларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, низоларни ва низоларни ҳал қилиш, ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш, шунингдек, бошқа мақсадларга еришиш учун ижтимоий, хайрия, маданий, маърифий, сиёсий, илмий ва бошқарув мақсадларига еришиш учун ташкил етилиши мумкин. Нодавлат нотижорат ташкилотлари тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқига фақат ушбу фаолият ташкилот мақсадларига еришишга қаратилган бўлсагина эга.
Ижтимоий тадбиркорликнинг субъекти ва дирижёри ижтимоий тадбиркордир. Агар анъанавий тадбиркорлар, одатда, фойда, даромад (сотиш ҳажми) ёки Аксиялар қийматига эътибор қаратиб, ўз фаолиятининг муваффақиятини баҳоласа, ижтимоий тадбиркор учун муваффақиятнинг асосий мезони "ижтимоий қайтиш" ҳисобланади ⁷⁵. Фойдани ҳисобга олиш мумкин, лекин ўз-ўзидан якун сифатида емас, балки ижтимоий ёки маданий мақсадларга эришиш йўлидаги кейинги тараққиёт воситаси сифатида. Яъни социал ўзгаришларга эришиш, кишиларнинг айниқса эҳтиёжманд аҳоли қатламининг фаровонлигига эришиш. Ижтимоий бизнеснинг бошқа муҳим хусусиятлари орасида: инновация, ўз-ўзини таъминлаш ва молиявий барқарорлик, кенгайиш ва юксак баҳоланиш аҳамият касб этади. Унинг замонавий шаклида, ижтимоий тадбиркорлик 1980 йилда пайдо бўлди ва ўсиш туфайли ва нодавлат нотижорат ташкилотлари фаоллаштириш, transport ва инфратузилмани ривожлантириш, алоқа янги воситаларини пайдо бўлгани асосий бўлган сабаб ҳисобланади. 1990 йилда жадал ривожланиш босқичига кирди. Ижтимоий тадбиркорлик тушунчаси фаолият соҳасининг ўзи ривожланиши билан бир қаторда бир неча ўн йиллар давомида ривожланиб келмоқда. Ижтимоий ва тадбиркорлик фаолиятини аниқ белгилаш муаммоси ҳал этилмай қолмоқда.
Ижтимоий корхоналар турли ташкилий-ҳуқуқий шаклларни олиши мумкин: соф нотижорат, соф тижорат, турли гибрид. Ижтимоий тадбиркорликни ривожлантириш бўйича етакчилар-Буюк Британия, Ақш, Италия, Словения, Скандинавия мамлакатлари, Корея Республикаси, Малайзия, Ҳиндистон, Bangladesh ва баъзи Afrika мамлакатлари. Дунёда ижтимоий тадбиркорлар ҳуқуқий ҳолати жуда фарқ қилади: ноёб корпоратив шаклларини яратиш учун тан тўлиқ йўқлигидан, кўпинча ижтимоий тадбиркорлар эҳтиёжлари учун махсус мўлжалланган, баъзи Ғарб мамлакатлари қонунларида назарда тутилган.
Ижтимоий тадбиркорлик ғояси анъанавий тадбиркорлик асосларидан сезиларли фарқ қилади, аммо бу фаолият турлари ўртасида бир қатор умумий хусусиятлар мавжуд. 19-асрнинг бошларида француз классик иқтисодчиси Жан-Baptiste тадбиркорни "иқтисодий ресурсларни қуйи унумдорлик соҳасидан катта унумдорлик ва даромад соҳасига кўчирадиган" киши сифатида таърифлаган⁷⁶. Анъанавий тадбиркор (масалан, Генри Форд, Стивен Жобс) бошқарув назариётчиси Питер Drucker таъкидлаганидек, ижтимоий тадбиркор анъанавий иқтисодий ресурсларнинг унумдорлигини ўзгартиргани каби, бутун жамиятнинг унумдорлигини ўзгартиради⁷⁷.
Ижтимоий тадбиркорлар, одатда, ўткир ижтимоий муаммолар билан бевосита шуғулланадилар ва уларни кенг доирада, турли билим соҳалари, назариялар ва фанлар кесишган жойда кўриб чиқишга мойил бўладилар. Айрим тахминларга кўра, бундай ёндашув ижтимоий муаммолар илдизларини яхшироқ тушунишни таъминлайди, инновацион ечимларни ишлаб чиқиш ва мавжуд ресурсларни жаҳон миқёсида сафарбар этиш имконини беради⁷⁸. Бутун дунёдаги хусусий ва давлат идоралари ҳам эҳтиёжманд қатламлар ва шахсларга йилига миллиардлаб доллар моддий ёрдам беради. Бундай қўллаб-қувватлаш инновацион ғояларнинг шаклланиши ва кенг тарқалишига ёрдам бериши мумкин.
ХХ аср ва йигирма биринчи асрлар ахборот инқилоби туфайли интернет тармоғи жаҳонда ижтимоий тармоқлар ва ижтимоий media яратишга олиб келди, бунда, кўплаб ижтимоий тадбиркорлар муваффақият ва ҳамкорликда асосий рол ўйнади. Internet ресурслари, шу жумладан ихтисослаштирилганлар (crowdfunding ва crowdsourcing) эҳсонларни йиғиш⁷⁹, ижтимоий тадбиркорлик лойиҳаларини молиялаштиришнинг бошқа, мураккаб схемаларини амалга ошириш ҳамда улар устида биргаликда ишлашнинг самарали воситасидир ҳисобланади⁸⁰.
Хайрия ва мехр шавқат орқали нотижорат ташкилотлар билан ишлашга бағишланган катта порталлар бор (GuideStar), ёки ахборот (OneClimate, TakePart), ННТ ва бўш иш ўринлари маълумотлар базалари (Idealist), fundraising учун платформалар ва тармоқ жамоалар (Network for Good) ва мақсадли ва манзилли лойиҳани молиялаштириш (GlobalGiving, Jolkona) ташкилотлари мавҳуд. Бир қатор ресурслар биргаликдаги ижтимоий аҳамиятли фаолиятнинг бир йўналишига, масалан, экологик (Care2) ёки трансформацион инвестицияларга (Kiva, MicroPlace) йўналтирилган. Волонтёрлар ишини мувофиқлаштириш (Hands on Network, Do Something), шунингдек, мутахассисларга бепул ёрдам кўрсатиш, масалан, ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш (LexMundiProBono) бўйича лойиҳалар мавжуд⁸¹.
Ижтимоий тадбиркорлар ўз асосий миссиясини кўрмасдан бозор механизмларига эътибор қаратадиган ва шунинг учун ахлоқий шахслар ва фойда олиш истаги ўртасидаги мувозанатга эришадиган раҳбарлардир ва бу жараён бутун ижтимоий ҳаракатнинг қалби ва руҳидир. Бизнес ва ижтимоий тармоқлар турли хил қарор қабул қилиш жараёнларидан фойдаланадилар ва шунга кўра турли тилларда гапирадилар. Муваффақиятли ижтимоий тадбиркор таржимон, diplomat ва улар ўртасида воситачи каби ҳаракат қилади⁸².
Ижтимоий ишбилармонлар ёрдам берадиган кишилар тоифаларига қуйидагилар киради: :
ногиронлар;
етимлар ва Меҳрибонлик уйлари битирувчилари;
етти ёшгача бўлган болалар билан ягона оналар;
катта оилалар;
пенсионерлар;
собиқ маҳбуслар.
Шунингдек, тасодифан қийин ҳаётий вазиятга тушиб қолган инсонлар.
Тадбиркорлар фаолияти соғлиқни сақлаш, жисмоний маданият, туризм, ижтимоий хизматлар, бандлик ва маданий таълим соҳаларига таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, табиий ва инсоний офатлар, қуролли тўқнашувлар ва зўравонлик қурбонларига ёрдам бўлиши мумкин. Юқоридаги фикрлардан кўриниб турибдики, ижтимоий тадбиркорлик том маънода аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш (моддий, маънавий, экологик, ижтимоий, иқтисодий, хуқуқий, психологик) орқали жамиятга мослашувини таъминлайди. Аҳолининг заиф қатламларини иш билан бандлигини таъминлаш орқали жамиятда социал ўзгаришлар содир бўлишини, уларнинг фаровон яшаш имкониятлари кенгайтиради.
Шунингдек аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари бандлигини таъминлашнинг яна бир мухим усули инклюзив бизнес ҳисобланади. Бугунги кунда инклюзив бизнес моделлари (ИБМ), мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши учун муҳимлигидан келиб чиқиб, кўпгина давлатлар, тараққиёт институтлари ва донорларнинг иқтисодий сиёсатининг диққат марказида бўлиб келмоқда. ИБМ дунё аҳолисининг ярмидан кўпини қамраб олиб, 4 млрд.кишига асосий товар ва хизматлардан фойдаланиш имкониятини беради. Аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари, шунингдек, улар учун имкониятларни кенгайтириш ва фаровонлигини таъминлашга хисса қўшади.
2014 БМТ ҳисоботида" барқарор инсон тараққиётини таъминлаш: заифликни камайтириш ва мустаҳкамликни қуриш " 2.2 миллиард кишиқашшоқлик чизиғининг остида ёки яқинида яшайди⁸³. Жаҳон банки 2015-йилдаёқ дунё аҳолисининг 12 фоизи қашшоқликда яшаётганини тахмин қилмоқда; деярли бир миллиард одам кунига $ 1.25 дан кам яшайди, дунёда бир миллиарддан ортиқ одам тоза сувга, 1,6 миллиард (2015 — йилга келиб 1,4) - электр энергиясига ва 5,4-Интернетга кириш имконига эга эмас, 2,5 миллиард одам молия муассасаларида ҳисоб-китоб қилмайди⁸⁴.
"Барча учун имтиёзлар" маърузасида дунё бўйича 50 дан ортиқ аниқ ҳолатлар таҳлил қилинган, тизимлаштирилган ва расмийлаштирилган амалий тажриба, инклюзив бизнес моделини аниқлаш ва тавсифлаш учун асос бўлган⁸⁵.
Натижада камбағаллар билан иш юритишда енг кўп учрайдиган тўсиқларни бартараф етиш учун муваффақиятли фойдаланиладиган бешта бизнес стратегияси аниқланди⁸⁶:
1. маҳсулот ва хизматларни мослаштириш;
2. инфратузилмага инвестициялар ва мавжуд чекловларни ҳал қилиш учун ўқитиш;
3. камбағалларнинг кучли томонларини меҳнат ва бошқарув ходимлари захираси, шунингдек, маҳаллий бозор ҳақида маълумот манбаи сифатида баҳолаш;
4. бизнес тузилмалар, нодавлат ташкилотлар (ННТ) ва давлат идоралари ўртасида ўхшаш кишилар билан ҳамкорлик;
5. сиёсатни ишлаб чиқиш бўйича ҳукумат билан мулоқот.
Умуман олганда инклюзив бизнес жаҳонда жудаям равнақ топган. Мисол учун Хитойнинг Юньнань провинциясининг Куньминь шаҳрида “The Kingdom of the Little People” номли лилипут одамлар бошқарадиган ва ишлайдиган парк мавжуд. Паркда 100 нафар лилипут инсонлар ишлайдилар ва шу ерда яшайдилар.
АҚШ нинг Феникс ва Торонто шаҳарларида “The Institute of Blind Yoga” номли кўзи ожиз ва заиф кўрувчи инсонлар учун йога курслари ўқитилади. Бу йога мураббийларини "қайта тайёрлаш ва малака ошириш" билан шуғулланадиган таълим муассасасидир. The Institute of Blind Yoga да олинган таълимдан сўнг, йога мураббийи энди кўзи ожиз ва заиф кўрувчи, ногиронлиги бўлган инсонларга йога ўргатиши мумкин бўлади. Шунингдек, соғломлар учун ҳам. Бундай мисолларни жудаям кўп келтиришимиз мумкин.
Бугунги кунда Ўзбекистонда ҳам оилавий бизнес ташаббусларини қўллаб-қувватлаш тадбиркорликка бўлган қизиқишни оширишнинг энг оммавий воситаларидан бирига айланди. Бу мақсадлар учун жуда салмоқли миқдордаги маблағлар ўналтирилган. Биргина “Ҳар бир оила — тадбиркор” дастурини амалга ошириш учун қўшимча 2 трлн. сўм ажратилган. Умуман, жорий йилда оилавий бизнес дастурлари учун 4 трлн. сўмдан зиёд маблағ ёʻналтирилмоқда.
Ушбу ёндашувга талаб мавжудлиги ва унинг ишлашидан манфаатдорликни тадбиркорлик фаолияти учун 5 мингдан ортиқ кишининг қарийб 6 млрд. сўм субсидия олгани ҳам далолат беради. Йил охирига қадар бундай субсидияларни олувчилар сони 13 минг кишига етиши, ажратилган маблағ эса 11,5 млрд. сўмни ташкил этиши кутилмоқда.
Кам таъминланган оилаларни иш ва даромад манбаи билан таъминлаш нафақат уларни инқироз даврида ушлаб туришга, балки юз минглаб одамларнинг мустаҳкам оёққа туриб олишига имкон беради. Барқарор даромадга ва оиласини таъминлай олиш имконига эга бўлиши натижасида, инсонлар қандай ва қанақа воситалар ҳисобига яшаш ҳақида бош қотирмай қўяди. Эл қатори яшай бошлайдилар, келажакка ишонч билан боқадилар ва фарзандларини тарбиялаш, илмли қилиш борасида фикрлайдилар. Бундай кўринишдаги турмуш тарзида одатда “ҳар бир кейинги авлод олдингисидан муваффақиятлироқ ва бойроқ” қоидаси ишлаб кетади.
Шундай қилиб, таъкидлаш мумкинки, эҳтиёжманд фуқароларнинг бандлигини таъминлаш имкониятларини яратиш билан бирга, мақсадли ва тўғридан-тўғри моддий қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари мажмуининг бирлаштирилиши танланган стратегиянинг халқ турмуш даражасини яхшилаш ва фаровонлигини ошириш борасидаги самарадорлигини бир неча бараварга оширади.
Ана шу ёндашув туфайли “қашшоқлик тузоғига” тушиб қолган минглаб умидсиз фуқаролар ўзини ўнглаш ва аҳволини яхшилаш учун самарали иқтисодий рағбатга эга бўлдилар.
Камбағаллик муаммосини бутунлай ва қисқа вақт ичида бартараф этиб бўлмаслиги табиий. Бошқа мамлакатларнинг тажрибаси шуни кўрсатадики, бу жуда узоқ вақт ва машаққатли меҳнатни талаб этадиган жараён. Бироқ айнан ўша халқаро тажриба бу муаммога ҳар томонлама ва изчил ёндашилса, тўғри амалга оширилса, кутилган натижани беришини тасдиқлайди.
Буни “Темир дафтар” амалиёти ҳам тасдиқлайди. Биргина тўрт ой ичида доимий даромад билан таʼминланиши туфайли эҳтиёжманд оилаларнинг 159 мингтаси ёки 40 фоиздан ортиғи “темир дафтар” рўйхатидан чиқарилди.
Меҳнат бозоридаги вазиятни холисона баҳолаш, меҳнатга лаёқатли аҳоли сонини халқаро стандартларга мувофиқ аниқлаш ҳамда меҳнат ресурслари балансини ишлаб чиқиш тартибини шакллантиришда Давлат статистика қўмитаси маълумотлари ҳамда Меҳнат вазирлигининг иш билан таъминлаш масалаларини ўрганиш натижаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Меҳнат ресурслари баланси маълумотларига кўра, 2015 йилда республиканинг жами меҳнат ресурслари 18,3 млн кишини ташкил этиб, шундан 99,4 фоизи меҳнатга лаёқатли аҳолини, қолган қисми эса ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерларни ташкил қилади. Бундан ташқари алоҳида кўрсатиб ўтиш жоизки, меҳнат ресурсларининг 75,3 фоиз қисми ёки 13,8 млн нафари иқтисодий фаол аҳоли тоифасига, шундан 13,1 млн нафари иш билан банд аҳоли тоифасига киради. Бундан кўринадики, иқтисодий фаол бўлган аҳолининг иш билан бандлик даражаси 94,8 фоизни ташкил этмоқда. Меҳнат ресурслари таркибидаги қолган 4,5 млн нафари иқтисодий нофаол аҳоли бўлиб, улар жами меҳнат ресурсларининг 24,7 фоиз қисмини ташкил қилади. Юқорида келтирганимиздек, 2015 йил якунига кўра аҳолининг иш билан бандлик даражаси иқтисодий фаол аҳолига нисабатан 94,8 фоизни, меҳнат ресурсларига нисбатан эса 71,4 фоизни ташкил этди. Мамлакатда кичик бизнес ривожи учун яратилаётган шарт-шароитлар ва қўллаб-қувватлаш механизмлари самарали ишлаётганлиги туфайли, аҳолининг ишбилармонлик қоби-лияти кенгайиши, ёшларда тадбиркорлик ташаббуси ортиши кузатилмоқда. Бу жиҳатлар ўз навбатида, истиқболли таклиф ва ташаббусларни ўз вақтида рағбатлантиришга катта йўл очиб бермоқда. Натижада, иш билан банд аҳолининг аксарият қисми айнан кичик бизнес соҳасида меҳнат қилмоқда, тармоқнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши эса ортмоқда. КБХТ ривожига кенг йўл очиб берилганлиги аҳоли бандлигининг ошиши ва даромадлари ўсишида муҳим омил бўлиш билан бирга, иқтисодиётни изчил ривожлантирувчи, жамият барқарорлигини таъминловчи кафолат воситаларидан бирига айланди.
Шунингдек, вилоятда минтақа ҳусусиятларидан келиб чиқиб, аҳолининг жумладан аёллар ва имконияти чекланган инсонларнинг бандлигини таъминлашнинг ўзига хос механизми яратилган. ТМЭК хизматлари томонидан Бандликка кўмаклашиш марказларига йўлланма берилган ногиронлиги бўлган инсонлар сони 2020 йил декабр холатига жами 2359 та, бандликка кўмаклашиш марказларига мурожаат қилган ногиронлар сони 161та, ишга жойлаштирилганлар 137та, жамғармадан кредит олган ногиронлар, кўзи ожизлар карлар жамиятларининг корхоналаридаги иш ўринларига 1та, квоталанган иш ўринларига 126 та, ҳақ тўланадиган жамоат ишларига 1та, касбга тайёрлашга юборилган ногиронлар 7 та, Мустақил равишда ишга жойлашганлар 26 та, ишга жойлашишни ҳоҳламаганлар 1966 та, ўз ишини очганлар 38 та, таълим муассасаларида (касб-хунар коллежлари, академик лицейлар ва олий ўқув юртларида ўқиётган ногиронлар 48 та⁸⁷ ни ташкил қилади. Кўриниб турибдики, ногиронлиги бўлган инсонларнинг кўпчилиги ўзларининг имконияти чекланганлигидан азият чекади ва мамлакатда яратилган ижтимоий сиёсат баъзи ногиронлиги бўлган инсонларни боқимандалик кайфиятига солиб қўйиши холатлари ҳам учраб турибди. Шу сабабли биз таклиф қилаётган ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес аҳолининг эҳтиёжманд қатламларига хайрия ишларини таклиф қилишдан кўра, уларни ижтимоий фаол қилиш орқали бандлигини таъминлашни ва ижтимоий ўзгаришларга эришишни назарда тутади.
Тадқиқот жараёнида вилоят тадбиркорлар палатаси аъзоларидан онлайн сўровнома ўтказилди. Маълумотлар статистик тахлил қилинди. Унга кўра, тадбиркорларнинг аксарияти 85%и аҳолининг эҳтиёжманд қатламларига кўмак беришни хайрия тарзида амалга оширишини айтган. Шунингдек тадбиркорларнинг 95% и ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес тушунчаларини эшитмаганлигини айтиб ўтган. Тадбиркорларнинг 90%и аҳолининг эҳтиёжманд қатламларига кўмак беришни уларни иш билан бандлигини таъминлаш эмас, моддий қўллаб-қувватлаш деб тушунишади ва фаолиятларини шунга йўналтиришади. Шундай экан аҳоли ўртасида хайрия эмас айнан инклюзив бизнес фаолиятини ривожлантириш зарур.
Тадқиқот натижаларидан кўриниб турибдики, Фарғона вилоятида аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини иш билан таъмнлашда ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес фаолиятини кенг тарғиб қилиш зарур. Бу эса аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини бандлигини таъминлашнинг энг замонавий йўналишлари бўлиб, бу орқали аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари бандлиги таъминланади, ҳамда уларнинг ижтимоий иқтисодий фаоллигига эришиш орқали жамиятга инклюзив интеграцияси таъминланади.

ХУЛОСА
Кучли ижтимоий сиёсат таълим ва соғликни сақлаш сохаларини янада ривожлантириш, нафака билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш, аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини иш билан бандлигини таъминлаш орқали фаровонлигини ошириш, ишсизликни камайтириш, камбағалликка барҳам бериш ва кишиларни турмуш даражасини яхшилаш имкониятларини кенгайтиради. Бугунги кунда Ўзбекистон Республикасида аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини ижтимоий ҳимоялаш давлатимиз сиёсатининг устувор йўналиши ҳисобланади. Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламини, эҳтиёжманд қатламларини бандлигини таъминлаш, муносиб ҳаёт тарзи яратиш масалалари хамон долзарб ва муаммоли жараён бўлиб қолмоқда. Юқоридаги фикрлардан келиб чиққан ҳолда қуйидаги хулосаларни келтирамиз:
1. Иш билан бандликнинг ижтимоий хусусиятини ҳисобга олиш тадқиқотнинг назарий ва методологик асосларига эришиш имконини берди. Бандлик тадқиқотларининг асосий категорияси сифатида фаолият категориясини танлашга ишонамиз. Бизнингча, бандлик муносабатлари муайян фаолият натижасидир. Иш билан бандлик шу маънода кишиларнинг бир-бири билан ижтимоий фойдали ишда иштирок этиш ҳақидаги муносабатига киради. Меҳнат муносабатлари барча меҳнатга лаёқатли кишилар, синфлар ва ижтимоий гуруҳлар ижтимоий фойдали ишларда иштирок этадими ва уларнинг иштирок этиш даражаси қандай эканлигини кўрсатади. Кенг маънода бандлик - меҳнатга лаёқатли аҳолини меҳнатга жалб этиш билан боғлиқ ижтимоий ўзаро таъсирларнинг самарали тизимини шакллантириш билан боғлиқ фаолият бўлиб, унинг натижаси шахс ва жамият эҳтиёжларини қондиришдир.
2. Ўзбекистон Республикаси “Аҳоли бандлиги тўғрисида”ги Қонунида “аҳолининг ижтимоий эҳтиёжманд тоифалари — ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган ва иш топишда қийналаётган ҳамда меҳнат бозорида тенг шароитларда рақобатлаша олмайдиган шахслар”⁸⁸ деб таърифланган. Демак жамиятда ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган аҳоли қатламларини эҳтиёжманд қатлам тоифасига киритишимиз мумкин бўлади. Мамлакатнмизда ижтимоий ҳимояга ва ёрдамга муҳтож тоифаларга кам таъминланганлар, кўп болали оналар, ногиронлиги бўлган инсонлар, ёлғиз қариялар, меҳрибонлик, мурувват уйи тарбияланувчилари, ижтимоий етимлар, ишсиз ёшлар, ёлғиз она ёки ота ва бошқалар киради.
3. Ижтимоий иш тизими – инсонларга шахсий ва ижтимоий қийинчиликларини бартараф этишда қўллаб-қувватлаш, ҳимоя қилиш, тузатиш, реалибитация орқали ёрдам беришга қаратилган касбий фаолият ҳисобланади. Ижтимоий ҳимоя қилиш тизимининг самарадорлигини таъминлаш учун ягона мувофиқлаштирувчи орган фаолияти керак бўлиб, у ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий ишни самарали амалга ошириш учун туман тизимидан бошлаб, барча давлат тузилмалари ҳамда нодавлат ташкилотлари билан ҳамкорликда иш олиб бориши лозим. Ушбу орган турли меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар базасини ишлаб чиқиш, турли ташкилотлар томонидан уларнинг вазифаларидан келиб чиққан ҳолда ижтимоий таъминот дастурининг амалга оширилиши ва бошқарилишини мониторинг қилиш учун масъул бўлиши лозим.
4. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш сиёсати конституциявий тамойилларга асосланган ҳолда боқимандалик ва давлатнинг ялписига ижтимоий таъминлашидан аҳолининг ижтимоий ёрдамга ҳақиқатан ҳам муҳтож бўлган реал заиф қатламларини (пенсионерлар, ногиронлар, етим-есирлар, кўп болали оилалар ва б.) аниқ йўналтирилган (манзилли) тарзда қўллаб-қувватлашга ўтишга асосланган ҳолда янада ривожлантирилиши зарур.
5. Ижтимоий иш ҳодимлари аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари билан ишлашда ижтимоий хизматлар ўртасида боғловчи, ижтимоий-мослашув кўникмалар ўқитувчиси, маслаҳатчи, кейс-менеджер, команда менеджери, маъмуриятчи, ижтимоий ўзгаришлар агенти ҳамда ўз иши профессионали каби социал ролларни бажаради ва жамиятда ижтимоий ўзгаришлар содир қилади.
6. Мамлакатимизда эҳтиёжманд аҳолини тўғри аниқлаш ва шу асосда улар билан манзилли ишлашни ташкил этиш, уларнинг ижтимоий муаммоларини тез ва адолатли ҳал қилиш мақсадида “Темир дафтар”, “Аёллар дафтари” ҳамда “Ёшлар дафтари” ташкил қилинди ва улар аҳолини эҳтиёжманд қатламини бандлигини таъминлаш механизмини такомиллаштиришнинг муҳим омили ҳисобланади.
7. Тадқиқот жараёнида контент анализ методи орқали вилоятнинг “Темир дафтар”и, “Аёллар дафтари”, “Ёшлар дафтари” тахлил қилинди ва ўрганилди. Унга кўра, Фарғона вилоятида 66 минг 845 та эҳтиёжманд оилалар “темир дафтар”ларга киритилган бўлиб, уларда 274 минг 819 нафар аҳоли истиқомат қилади. Ҳозирда мазкур оилаларнинг 40 минг 415 таси ёки 60 фоизи ҳудудлардаги туман ва шаҳар халқ депутатлари Кенгашлари қарорлари асосида эҳтиёжманд оилалар рўйхатидан чиқарилди. Бугунги кунгача 47 минг 625 та оилалардаги 50 минг 799 нафар (97%) фуқаро ишга жойлаштирилган.
8. Айнан ижтимоий тадбиркорлик аҳолининг заиф, ёрдамга мухтож қатламини қашшоқлик ва боқимандаликдан чиқаришнинг энг замонавий усулларидан ҳисобланади. Ижтимоий тадбиркорлик – юридик шахслар ёхуд якка тартибдаги тадбиркорларнинг аҳолини муайян ижтимоий муаммолари ва уларнинг оқибатларини енгиллаштириш ёки ҳал қилишга қаратилган фаолият тури ҳисобланади.
9. Ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари бандлигини таъминлашнинг энг мухим усуллари ҳисобланиб, аҳолининг этиёжманд қатламларини иш билан бандлигини таъминлаш орқали жамиятда социал ўзгаришлар содир бўлишини таъминлайди, уларнинг фаровон яшаш имкониятлари кенгайтиради, бандлик муаммоларини хал этиш воситаси, аҳолининг заиф қатламларини камбағалликдан чиқариш омили, ногиронлиги бўлган шахсларни мехнат бозорида очиқ харакатланишини таъминловчи восита ҳисобланади. Ҳукумат эса, ўз навбатида, ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес учун ишбилармонлик муҳитини яхшилаш соҳасида ислоҳотларни амалга ошириши зарур.
10. Фарғона вилоятида аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини иш билан таъмнлашда ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес фаолиятини кенг тарғиб қилиш зарур. Бу эса аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини бандлигини таъминлашнинг энг замонавий йўналишлари бўлиб, бу орқали аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари бандлиги таъминланади, ҳамда уларнинг ижтимоий иқтисодий фаоллигига эришиш орқали жамиятга инклюзив интеграцияси таъминланади.
Юқоридаги хулосаларга асосланиб қуйидаги тавсияларни бериб ўтамиз.
1. Аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари аниқлаш омилларини доимий илмий тахлил қилиш зарур;
2. Аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари бандлигини таъминлашда тадбиркорлик ва кичик бизнес фаолиятини мунтазам такомиллаштириб бориш;
3. Тадбиркорлар ўртасида ижтимоий тадбиркорлик ва инклюзив бизнес фаолиятини кенг оммалаштириш учун мунтазам семинар тренинглар ўтказиш;
4. “Аҳолининг эҳтиёжманд қатламларига сифатли ижтимоий хизматлар кўрсатиш бўйича мобил илова” яратиш шулар жумласидандир.