Fanidan yozgan kurs ishi mundarija: Kirish. I. Bob. Xvii-asrda Angliya

2.2 Mustamlakachilik siyosati.

XIX asrning ikkinchi choragidan boshlab Angliya Yer sharining barcha qit'alari va barcha dengizlarida faol bosqinchilik siyosatini olib bordi. Hindistonda o`zining mustamlakachilik faoliyatini kengaytirib, 1843 yili Sind vodiysini, 1846 yili Kashmirni bosib oldi. Shu yillari ingliz mustamlakachilari Afgonistonga qarshi bosqinchilik urushini olib bordilar, ammo afgon xalkining mardonavor qarshiligiga uchrab, 1842 yili Afgoniston amiri bilan sulx tuzishga va vaqtincha bu

mamlakatni bosib olishdan voz kechishga majbur bo`ldilar. Xitoyda
birinchi afyun urushlari (1839-1842) natijasida inglizlar Gonkongni bosib oldilar va Xitoydagi Sin xukumatini chet el, avvalo Angliya savdosi uchun (jumladan, afyun olib kirish uchun) qator portlarni ochishga majbur qildi. Dunyoning boshka joylarida ham Angliyaga qarashli hududlar kengayib bordi: 1840 yili Yangi Zellandiya, 1842 yili Borneo orolining shimoliy qismi, 1843 yili
Janubiy Afrikadagi bir kator xududlar bosib olindi. XIX asr o`rtalariga kelib Angliya dunyoning eng katta mustamlakachi imperiyasiga aylandi. Uning mustamlakalari xududi 2 mln kv km dan ziyod, aholisi esa 100 mln kishini tashkil qilardi.
Britaniya imperiyasi tarkibidagi mustamlakalarni uch turga ajratish mumkin.
Birinchisiga Kanada, Avstraliya va Yangi Zellandiya kiradi. Bularning axolisi asosan Angliyadan ko`chib kelganlardan iborat. Dastlab boshdanok bu yerlar boshqa mustamlakalarga nisbatan ancha qulay sharoitda bulib, boshkalardan oldin avval ma'muriy, keyin esa siyosiy avtonomiya rejimi o`rnatildi. Bu tipdagi mustamlakalar ichida Kanada birinchi bo`lib o`zini o`zi boshqarish xuquqini oldi.
Ikkinchi tip mustamlakalar ichida Hindiston uzining qadimiy
madaniyati, dini, urf-odatlariga va ko`pmillionli xalqiga ega bo`lgan mamlakat bo`lsa-da, uning xolati boshqacha edi. Bu yerda OstIndiya kompaniyasi to`la xokimiyatga ega bulib, undan mamlakatni, hind xalqini talashda keng foydalandi. 1857-yildagi sipoxilar quzgoloni va xind xalkining mardonavor kurashi natijasida
Angliya xukumati Hindistonni boshqarish tizimini o`zgartirishga
majbur buldi. Ost-Indiya kompaniyasi tugatildi. Hindistondagi ma'muriyatning yagona boshligi Hindiston ishlari buyicha vazirlik tomonidan tayinlanadigan general-gubernator deb e'lon kilindi.
Aslida deyarli xech narsa uzgarmadi. Aksincha, Angliya qirolichasi
Viktoriyaning «Hindiston imperatori» deb e'lon qilinishi
(1877) kadimiy xind xalki uchun xakoratli buldi.
Janubiy Afrikadagi ingliz mustamlakalari xam o`ziga xos ravishda rivojlanardi. Inglizlar XIX asr boshlarida fransuzlar bilan urush jarayonida bu yerlardagi Gollandiyaga karashli xududlarni egallagan edi. Usha paytdagi nomi Ezgu Umid burni bulgan bu mustamlaka uzlarini burlar deb atovchi (bur-gollandchasiga «dexkon» degani) gollandiyaliklar tomonidan uzlashtirilgan edi. Burlar mahalliy qora tanli axolining yerlarini zabt etib, uzlarini
qullarga aylantirishgandi va asosan chorvachilik bilan shugullanuvchi fermalarda ishlashga majbur qilishgandi. Bulrar dastlab inglizlar xukmronligini karshiliksiz qabul qildi, ammo burlarning yerlari ustidan nazorat o`rnatishga va bu yerda Angliya konunlarini joriy kilishga bulgan urinishlar burlarning kuchli noroziligiga sabab buldi. Ular 1836 yili yoppasiga shimolga, Oranj daryosi ortiga ko`chib o`tib, u yerda Oranj respublikasini, keyin esa Vaal daryosidan o`tib, Transval respublikasini tashkil qildilar. 1838 yil 16 dekabrda burlar maxalliy zulu
qabilasini qirgin qildi («Konli daryo ortidagi jang» deb nomlanadi tarixda). Burlarning ko`chishidan inglizlar yangi yerlarni egallashda foydalandilar. Ular Hind okeani qirgoqlarida burlar tomonidan tuzilgan Natal respublikasini 1843 yili anneksiya kildi. Oranj respublika burlari jiddiy qarshilik kursatganliklari tufayli 1852 yili Angliya uning mustaqilligini tan olishga majbur buldi.
Angliya mustamlakalarining uchinchi tipiga Irlandiya kiradi.
XII asrda zabt etilgan va Kromvel qo`shinlari tomonidan ikkinchi bor zabt etilish jarayonida ommaviy qirg`inning daxshatlarini boshdan kechirgan bu mamlakat 1800 yildan buyon «Buyuk Britaniya
Birlashgan Qirolligining» ajralmas qismi hisoblanadi.
XIX asr 70-yillaridan Angliya jaxon sanoat ishlab chiqarishidagi monopol o`rinni yo`qota bordi. Dunyo ustaxonasi makomini yo`qotayotgan bo`lsa-da,
Angliya hali juda katta mustamlakalarga ega, dengizda xukmronlikni, jaxon savdosida vositachilikni, sug`urta va bank ishlarida yetakchilikni egallab kelayotgan edi. Bu hol mamlakatni avvalgidek katta foyda bilan ta'minlab turardi. Jaxon iqtisodiyotida Angliya maqomining o`zgarishi, u o`zining sanoatdagi gegemonligini yo`qotishidan ancha oldin boshlangan edi. Bu yerda iqtisodiy
taraqqiyotning surati susaydi; 70-yillardan boshlab Angliya kapitalidan mamlakat ichkarisida kam foydalanildi, eng foydali soxa kapitalni chetga joylashtirish bo`lib koldi.
Ayni paytda bir kator Yevropa mamlakatlari va AQShda sanoat to`ntarishi yakunlandi. Ushbu mamlakatlardagi sanoat to`ntarishi Angliyadagidan ancha kech bo`lganligi sababli yuqori texnik asosda amalga oshirildi. XIX asrning o`rtalarida ko`plab Yevropa davlatlarida olib borilgan fritreder siyosat proteksionizmning
yangi to`lqini bilan almashdi va bu xol ushbu mamlakatlarda sanoat ishlab chiqarishini oshirdi, natijada ingliz tovarlariga talab pasayib ketdi. Chet el tadbirkorlari uz mamlakatlarida sanoatni yaratish uchun Angliya uskunalarini inglizlarning o`zidan olgan qarzlar evaziga sotib olishar edi. 70-80-yillarda hali ishlab chiqarishning umumiy xajmi va maxsulotning mutloq o`sishi buyicha
Angliya ustunlikni saqlab turgan bulsada, rivojlanish sur'atlari buyicha AQSH va Germaniya undan oldinlab ketgan edi.
Buning asosiy sabablaridan biri Angliyaning zavod va fabrikalaridagi uskunalar ancha eski, ilgari katta mablag` sarflanganligi uchun tadbirkorlar ularni yangilash extiyojini hali sezmayotgan edi. Boshqa mamlakatlarda esa yirik sanoat yangi va shunga yarasha eng so`nggi rusumli uskunalar bilan ta'minlangandi. Texnikadagi qoloqlik tez orada ishlab chiqarishning xajmida xam aks etdi.
AQSH po`lat eritish, cho`yan ishlab chiqarish va ko`mir qazib olish bo`yicha Angliyadan oldinlab keta boshladi, Germaniya savdo soxasida katta raqobatni vujudga keltirdi. 90-yillarga kelib nemislarning arzon tovarlari Angliya va uning mustamlakalari bozorlariga kirib keldi.
1878-1879 yillardagi inqiroz uzining miqyosi va davomiyligi bilan Angliya boshdan kechirgan inqirozlar ichida eng og`iri bo`ldi. Bu inqirozdan keyin hali odatdagi ko`tarilish yuz bermasdan turib, 1882 yil oxiridan Angliya iqtisodi navbatdagi inqirozga tortildi va u 1883-yili umumiy inqirozga aylandi. 1888 va 1889-yillar iqtisodning ko`tarilishi va jonlanishi ta'siri ostida o`tdi, ammo 1890-yili jaxon moliya inqirozi boshlanib, ortidan Angliyada yangi iqtisodiy inqiroz boshlandi va 1892-1893 yillari eng og`ir tus oldi; 1894 yili depressiyaga aylandi. Hatto iqtisod yaxshilana boshlagan 1889 yili fakat London shaxrida rasmiy ro`yxatga olingan 1 mln 300 ming ishsiz bor edi.
Yigirma yil (1875-1895) davom etgan agrar inqiroz davrida Angliyada qishlok xujalik maxsulotlarining narxi ikki barobar tushib ketdi. Bu ko`plab mayda va o`rta hol fermerlarning xonavayron bo`lishiga, qishloq aholisi daromadlarining keskin kamayib ketishiga olib keldi. Ishsizlarning yangi oqimi shaxarlarga kelib,
u yerdagi xarobalarni to`ldirdi. Agrar inqiroz 90-yillarning ikkinchi yarmida, lendlorlar renta xaqini 25% ga qisqartirgandan, g`allachilik esa intensiv rivojlanayotgan chorvachilik va parrandachilik uchun yem-xashak bazasiga aylantirilgandan so`ng yengib o`tildi.
Angliya sanoat ishlab chiqarishida ortda qolgan sari chetga kapital chiqarish katta axamiyat kasb etib, foyda olishning muhim manbalaridan biriga aylanib bordi. Angliyaning chet ellarga qilgan investisiyasi 70-yillari yillik urtacha 22 mln f.st. bulsa, 80-yillarning oxiriga kelib 103 mln f.st. ga yetdi. Bu hol Angliyada kapitalizmning sudxurlik tendensiyalari rivojlanib, texnik taraqqiyot va ishlab chiqarishni tashkil qilishning ortda qolishiga olib keldi.