Fanidan yakuniy nazorat variantlari pul va banklar
Download 94,32 Kb.
|
PUL VA BANKLAR
|
PUL VA BANKLAR” FANIDAN YAKUNIY NAZORAT VARIANTLARI PUL VA BANKLAR” FANIDAN YAKUNIY NAZORAT VARIANTLARI 1- Variant 1. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi. PUL VA BANKLAR” FANIDAN YAKUNIY NAZORAT VARIANTLARI 1- Variant 1. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi. Pul tizimi–bu mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan tasdiqlangan pul muomalasini tashkil qilish shaklidir. Pul tizimlari XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarish kapi-talistik usulining yuzaga kelishi va qaror topishi munosabati bilan shakllangan, biroq shunday bo‘lsa ham, uning ayrim element-lari bundan ancha oldin paydo bo‘lgan. Tovar-pul munosabatlari va ishlab chiqarishning kapitalistik usuli rivojlanishi bilan pul tizimida sezilarli o‘zgarishlar yuz beradi.Ma’lumki, har bir davlat o‘zining pul tizimiga ega bo‘ladi. O‘zbe-kistonning mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo‘lishini taqozo qildi. Mustaqil pul tizimi joriy qilinishining I bosqichi 1993 yildan boshlab «so‘m-kupon»larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi. O‘zbekiston pul tizimini qurish-ning ikkinchi bosqichi – 1994 yil iyuldan boshlab milliy valyuta–«so‘m »ning muomalaga chiqarilishi bo‘lib, u O‘zbekiston tarixida juda katta ahamiyatga ega. Har bir davlatning pul tizimi ma’lum elementlardan tashkil topadi va qonun asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib boriladi. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari quyidagilar hisoblanadi: – pul birligining nomi; – pul birligining turlari - qog‘oz va metall pullar; – ularni muomalaga chiqarish qoidalari; – pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari; – naqd pulsiz to‘lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar; – milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoi-dalari; – xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari; – milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan o‘rnatilgan valyuta kursi. Alohida olingan davlatning pul tizimi o‘z xususiyatlariga ega bo‘lib, uning elementlari u yoki bu tomonga o‘zgarishi mumkin.Pul tizimi ijtimoiy hayotning ko‘zgusi hisoblanadi, desak xato bo‘lmasa kerak. Shuning uchun ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni pul tizimini ob’ektiv talablar, ya’ni pul tizimining yagona bo‘li-shi, pul birligi qiymatining doimiyligi va pul muomalasining talabga qarab o‘zgarib turishi kerakligini qo‘yadi.O‘zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo‘lmish so‘m jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan ibo-rat. Bu juda mas’uliyatli va oson bo‘lmagan vazifa. O‘zbekistonning o‘z iqtisodiyotini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qara-tishi, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda mamlakatimizning o‘ziga xos xusu-siyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo‘lishini taqozo qiladi.«Milliy valyuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir» Har bir jamiyatda pulga yuklatilgan vazifalarning samarali bajarilishi iqtisodiy va ijtimoiy o‘sishni rag‘batlantiradi, pul qadrining tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat rivojlanishida bosh-qa to‘qinliklar bo‘lishiga olib kelishi mumkin.Pulning barqarorligi deganda, pulning sotib olish qiymati-ning o‘zgarmasligi va valyuta doimiyligi tushuniladi.Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to‘g‘ri keluv-chi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pul-ning sotib olish qobiliyatini ifodalovchi «ko‘rsatkich» tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Agar tovar va xizmatlar bahosi bar-qaror bo‘lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror bo‘ladi. Agar pul o‘zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan bo‘lsa, bu hol pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko‘rsatadi va aksincha, tovar va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini oshganligidan dalolat beradi.Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari proportsional – narx pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pul-ning qadri tushadi.Pul tovar bo‘lganligi uchun ham unga talab va taklif ta’sir qiladi. Pul taklifi muomalaga chiqarilgan turli shakldagi pullar-ning yig‘indisi bo‘lib, u talabdan ortiq yoki kam bo‘lishi mumkin. Muomalaga chiqarilgan pul miqdori pulning aylanish tezligiga qarab ham o‘zgarib turishi mumkin.Milliy valyutani mustahkamlashning yana bir sharti – inflyatsiya-ga qarshi puxta o‘ylangan siyosat yuritishdir. Muomalaga chiqarilgan har bir so‘m muayyan miqdordagi tovar va xizmatlar bilan ta’min-langan bo‘lishi zarur. Ichki bozorimizni tovarlar bilan to‘ldirish, aholiga xizmat ko‘rsatishning sifati va turlarini oshirish ham mil-liy valyutaning barqarorligini ta’minlashning asosi hisoblanadi. 2. Tijorat banklarida kredit foiz stavkalari va ularning qo'llanilishi 3. Masala. Bankga 30000 so‘m miqdordagi mablag‘ 6 oy muddatga qo‘yilgan. Agar foiz stavkasi 5% ni tashkil qilsa, shu davr ichidagi foiz to‘lov miqdori qancha bo‘ladi? 2- Variant 1. Tijorat banklari va ularning funksiyalari Tijorat banklari mamlakat bank tizimining ikkinchi bo‘g‘inidagi moliyaviy muassasa hisoblanadi.Tijorat banklari jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilib, ushbu mablag‘larni tegishli shartlar (to‘lovlilik, qaytarishlik, muddatlilik, ta’minlanganlik, maqsadlilik) asosida iqtisodiyotning turli tarmoqlariga joylashtiradigan, shuningdek jismoniy va yuridik shaxslarga to‘lov hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadigan tijorat tashkiloti.Tijorat banklarining jismoniy va yuridik shaxslarga ko‘rsatadigan vositachilik operatsiyalari va xizmat turlari ortib bormoqda.Tijorat banklari ishlab chiqarish korxonalaridan farqli o‘laroq, o‘z foydasini qo‘shimcha qiymat ishlab chiqarish hisobidan emas balki, korxona, tashkilotlar va aholi ixtiyoridagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini tegishli shartlar asosida jalb qilib, ushbu mablag‘larga ehtiyoji mavjud bo‘lgan shaxslarga tijorat yo‘sinda berish orqali foydasini shakllantiradigan o‘ziga xos moliyaviy muassasa hisoblanadi.Tijorat banklari va ularning funksiyalari quyidagilardan iborat: 1) Vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini yig’ish va ularni kapitalga aylantirish; 2) Korxona, tashkilotlar va aholini kreditlash; 3) Iqtisodiyotda hisob-kitoblar va to’lovlarni amalga oshirish; 4) Moliya-valyuta bozorida faoliyat ko’rsatish; 5) Iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini ko’rsatish va boshqalar. TIJORAT BANKLARI UCHUN IQTISODIY NORMATIVLAR N1 – bank sarmoyasining riskni hisobga olib chamalangan aktivlarning jami miqdoriga nisbati ko‘rsatkichi (eng kami 0,05); N2 – bank sarmoyasini yuqori riskli aktivlar miqdoriga nisbati ko‘rsatkichi (eng kami 0,15); N3 – bank sarmoyasi uning majburiyatlariga nisbati ko‘rsatkichi (eng kami 0,2); N4 – banklar jalb etgan fuqarolar omonatlarini bank sarmoyasiga nisbati (eng yuqorisi 1,00); N5 – joriy likvidlilik ko‘rsatkichi (ixtisoslashgan banklar uchun 0,20, boshqa banklar uchun 0,30); N6 – o‘rta muddatli likvidlilik ko‘rsatkichi (ixtisoslashgan banklar uchun eng yuqorisi 1,50, boshqa banklar uchun 1,00); N7 – uzoq muddatli likvidlililk ko‘rsatkichi (ixtisoslashgan banklar uchun 0,20, boshqa banklar uchun 0,30); N8 – bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan kreditning eng yuqori miqdori ko‘rsatkichi (eng yuqorisi 0,50). Tijorat banklarning daromadlari 1. Mulkiy shaklidan qa’tiy nazar yuridik va jismoniy shaxslarga qisqa, o‘rta va uzoq muddatga so‘mda va xorijiy valyutalarda berilgan kreditlar bo‘yicha daromadlar. 2. Markaziy bankdagi va boshqa banklardagi vakillik hisobvaraqlar bo‘yicha daromadlar. 3. Qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar bo‘yicha daromadlar. 4. Trast, lizing, faktoring va forfeyting operatsiyalari bo‘yicha daromadlar. 5. Qimmatbaho metallar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar bo‘yicha daromadlar. 6. Qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan REPO bitimlari bo‘yicha daromadlar. 7. Xorijiy valyutalar kursining o‘zgarishi natijasida olinadigan daromadlar. 8. Berilgan kafolatlar va tijorat faoliyatidan olinadigan daromadlar. 9. Qaram xo‘jalik jamiyatlariga, qo‘shma korxonalarga va sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlariga qilingan investitsiyalardan olingan foyda va dividendlar. 10. Maslahat va vositachilik xizmatlaridan olingan daromadlar. 11. Boshqa daromadlar. 12. Tijorat banklarining foizli daromadlari asosan ular tomonidan berayotgan kreditlar hisobidan shakllanadi. Tijorat banklarning xarajatlari Bankning moliyaviy resurslarini shakllantirish va uning bevosita faoliyatini tashkil etish bilan bog‘liq xarajatlar: – mijozlarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqlariga xarajatlar; – depozit sertifikatlar, omonatlar va aksiyalarga to‘lanadigan xarajatlar; – boshqa bank va bank bo‘lmagan tashkilotlardan olingan kreditlar bo‘yicha xarajatlar; – Markaziy bankdan qayta moliyalash tarzida olingan resurslarga to‘lanadigan xarajatlar; – naqd pullarni olib kelish, jo‘natish va saqlash bilan bog‘liq xarajatlar; – qimmatli qog‘ozlar va qimmatli metallar bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha to‘lanadigan xarajatlar; – mahalliy banklarning vakillik hisobvaraqlariga to‘lanadigan xarajatlar; – xorijiy banklarning «Loro» vakillik hisobvaraqlariga to‘lanadigan xarajatlar; – qaytarilmagan kreditlar bo‘yicha xarajatlar; – boshqa xarajatlar. 2. Kredit foiziga ta’sir qiluvchi tashqi omillar. 3. Masala. B mijoz bankga 280 000 000 so‘m miqdoridagi mablag‘ni yillik 4 % stavka asosida 10 oy muddatga muddatli depozitga qo‘ygan bo‘lsa, A mijozning oladigan daromadi qancha bo‘ladi? 3- Variant Tijorat banklarining operatsiyalari Tijorat banki – tijorat asosida bank faoliyati, ya'ni mablag‘larni jalb qilish va kreditlarni taqdim etish, bank hisobvaraqlarini ochish va uni yuritish hamda to‘lovlarni o‘tkazish kabi amaliyotlarni amalga oshiruvchi kredit tashkilotidir. Tijorat banklari – bo’sh pulga (jamg‘armaga) ega va pulga muhtoj bo‘lganlar o‘rtasidagi vositachilardan biri hisoblanadi.Tijorat banklari iqtisodiyotning “qon tomir tizimi” bo‘lib, aholi va biznesning to‘planib qolgan jamg‘armalarini taqsimlash orqali iqtisodiyotni zarur moliyaviy resurslar bilan ta'minlaydi. Bu vositachilik iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan “yoqilg‘i” bilan ta'minlaydigan omilidir.Vositachi sifatida tijorat banklari pul mablag‘laridan foydalanganligi uchun foiz to‘lash sharti bilan omonatlarni jalb qiladilar va ularni aholi va tadbirkorlarga kreditlar va investitsiyalar shaklida foiz evaziga taqdim etadilar.O‘zbekistonda tijorat banki faoliyatini yuritish uchun Markaziy bank tomonidan beriladigan bank litsenziyasini olish zarur. Ushbu litsenziya muddatsiz va uchinchi shaxslarga berilishi mumkin emas.Shuningdek, tijorat banklari xorijiy valyutani naqd va naqd pulsiz shakllarda sotib olish va sotish, bank konsalting va informasion xizmatlar, hujjatlarni va boshqa qimmatbaho narsalar va hokazolarni saqlash uchun seyf va yacheykalarni ijaraga berish bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatadi. Tijorat banklari bir necha operatsiyalarni bajaradi misol uchun: 1) Valyuta operatsiyasini 2) Faktoring va lizing operatsiyasini 3) Transt va forfeyting operatsiyasini 4) Qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq operatsiyasini 5) Tijorat banklaridagi aktiv va passiv operatsiyasini 6) Konversion operatsiyasini 7) Kredit operatsiyasini va h.k Tijorat banklar faoliyatida asosiy o‘rinni korxona, tashkilotlarni, aholini va turli sub’ektlarni kreditlash egallaydi. Kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank moliyaviy vositachi rolini o‘ynaydi. U bo‘sh turgan mablag‘larni jalb qiladi va o‘z nomidan mijozlarga vaqtincha foylanishiga beradi. Bank krediti hisobidan iqtisodiyotning muhim tarmoqlari-sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo va boshqalar moliyalashtiriladi va ishlab chiqarishni kengaytirishga asos bo‘ladi. Tijorat banklari shartnoma asosida bir-birlarining mablag‘larini depozit, kredit shaklida jalb etishlari, joylashtirishlari, o‘z ustavlarida ko‘rsatilgan boshqa o‘zaro operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Mijozlarga kredit berish va o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarish uchun mablag‘ etishmay qolgan taqdirda tijorat banklari kredit resurslari olish uchun Markaziy bankka murojat qilishlari mumkin. Tijorat banklari operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari ularning o‘zlari tomonidan mustaqil belgilanadi. Ammo bu stavkalar davlat pul-kredit siyosatining bosh yo‘nalishlarida belgilab beriladigan foiz stavkalari siyosatiga asoslangan bo‘lishi lozim. Tijorat banklari yuqorida keltirilgan funksiyalar asosida quyidagi operatsiyalarni bajaradi: -passiv operatsiyalar -aktiv operatsiyalar; -bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari; 2. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimini rivojlanishi. 3. Masala. Ishlab chiqarish hajmi 3 foizga qisqardi, pul massasi 2,26 marta, pul aylanish tezligi 17 foizga oshdi. Narxlar darajasida qanday o‘zgarish yuz bergan? 4- Variant 1. Nobank moliya-kredit muassasalari Nobank kredit tashkilotlari deganda tor doirada ixtisoslashgan va alohida bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqi bo‘lgan kredit tashkiloti tushuniladi. Biroq, nobank kredit tashkilotlari har qanday bank operatsiyasini amalga oshira olmaydi. Masalan: ular tijorat banklari amalga oshiradigan quyidagi muhim operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega emas: 1 Yuridik va jismoniy shaxslarga hisob raqam ochish va yuritish 2 Yuridik va jismoniy shaxslarning pul mablag‘larini depozit hisob raqamlariga jalb etish 3 Mazkur pul mablag‘larini o‘z nomiga joylashtirish Har qanday mamlakatning kredit tizimining asosiy bo‘g‘ini bo‘lib tijorat banklari hisoblanadi.Ammo tijorat banklari harqanday operatsiyani yuksak darajada bajara olmaydi. Shu sababli alohida bank operatsiyalarini bajarishga ixtisoslashgan kredit tashkilotlari paydo bo‘ldi . Nobank moliya tashkilotlari asosan quyidagilarga ko‘maklashadi: • kam ta’minlangan aholini tadbirkorlikka jalb etishga; • kambag‘allikni qisqartirishga , insonlarni ijtimoy-iqtisodiy rivojlanishiga; • ayollarni iqtisodiy jarayonlarga jalb etib, gender muaamosini echishga: • yangi ish o‘rinlari yaratishga • moliya bozorida yangi segmentni yaratilishiga va h.k. Nobank moliya tashkilotlari funksiyasini iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalarga bo‘lish mumkin: Iqtisodiy funksiyasi - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishiga, aholini ushbu jarayonga jalb qilinishiga, shuningdek), kichik biznesni yiriklashishiga va mulkdorlar qatlamini yaratilishi ko‘maklashishdir.Yangi moliya tuzilmasi sifatida - moliya tizimini kengayishi va mustaxkamlashiga, jamg‘armalar va kreditlarni bozorini diversifikatsiyalashga ko‘maklashadi. Shuningdek, keyinchalik banklardan kredit olish uchun kredit tarixini yaratish vositasi ham hisoblanadi.Nobank kredit tashkilotlari faoliyatidagi quyidagi xos xususiyatlariga ega: Nobank kredit tashkilotlari faqat alohida olingan bank operatsiyalarini amalga oshiradi.Nobank kredit tashkilotlari faoliyati tor doirada ixtisoslashgan bo‘ladi. Bu ularni raqobatbardoshligini ta’minlash imkoniyatini beradi. Chunki nobank kredit tashkilotlari bitta sohada sifatli va arzon bitta mahsulot yarata oladi. Kredit foiziga ta’sir qiluvchi tashqi omillar. 3. Masala. Bank A mijozga 20 yil muddatga, yillik 17,5 % stavka asosida300 000 000 miqdorid kredit berdi. Ushbu kredit bo‘yicha annutet usulida foiz hisoblab oylik to‘lovini toping. 5- Variant
Bank inqirozlari Inqiroz — taraqqiyotda orqaga ke-tish, tanazzul. Har qanday obʼyekt oʻzining rivojlanishi mobaynida paydo boʻlish, ulgʻayish, pasayish va halok boʻlish bosqichlaridan oʻtadi. Har qanday tizim (obʼyekt)ning nisbatan yuqori darajada shakllangan holatidan quyi darajadagi holatga oʻtish jarayoni I. davri deyiladi. • Bank inqirozlarining kelib chiqish sabablari bir qator olimlar tomonidan uzoq yillar mobaynida turilicha muhokama qilinib kelingan. Bu xususida ilk qarashlar asosan omonatchilar , bank mijojozlari va aksiyadorlari tomonidan vahima (panika) qilish natijasida pul mablag‘lari (omonatlari)ni banklardan yoppasiga olish orqali banklarning likvidlilik darajasiga asossiz ravishda ta’sir etishi bilan bog‘liqdir. • Bank inqirozlari xususidagi keyingi qarashlar banklarning to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmaslik holatini keltirib chiqaruvchi balans aktiv qismidagi yo‘qotishlarga asoslanadi. Banklar aktivlari sifatida uzoq muddat davomida yo‘qotishlarning mavjud bo‘lishi, odatda noho‘sh makroiqtisodiy jarayonlar, bozor tangligi), hukumat siyosati (yoki aralashuvi) va firibgarliklar bilan bog‘liqdir. Shuningdek, mazkur qarashlarning aksariyati iqtisodiyot tamoyillaridagi o‘zgarishlar hamda biznes sikllarining tabiiy mahsuli ekanligiga asoslanadi. 2. Milliy valyuta so'mning muomalaga kiritilishi. O‘zbekiston 1991 yilda mustaqillikka erishgach, oradan 3 yil o‘tib muomalaga kiritilgan va ayni paytgacha o‘zgarmay kelayotgan milliy valyuta — so‘m respublikaning barcha hududida yagona to‘lov vositasi sifatida amal qilib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi 1991 yil 31 avgustda mustaqillikka erishgani e'lon qilingach, mamlakatda sovet rubli pul birligi sifatida muomalada qolavergan edi. 1992 yilning yanvaridan iste'mol bozorini himoyalash va mahsulotlarni faqat O‘zbekiston fuqarolariga sotish uchun bir martalik kuponlar bosib chiqarilgan. 1993 yilning 15 noyabrida so‘m-kupon chiqarilganidan so‘ng 1 hafta o‘tib — 22 noyabrgacha gazeta qog‘ozida chop etilgan va tashkilotining muhri uriladigan kartochkasi qirqib olinuvchi bir martalik kuponlar amal qilgan. Oziq-ovqat do‘konlari, umumiy ovqatlanish korxonalarida kuponlarning naqd pulda to‘lanishi kerak bo‘lgan hisobga yarasha qismi qaychida qirqib olingan. Bunday kuponlar 10+25=35, 50, 100, 150, 200, 350, 500, 1000, 2000, 3000, 5000 rublga yarasha kartochkalar bilan chop etilgan.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi hududida parallel to‘lov vositasi sifatida «so‘m-kuponlar»ni muomalaga kiritish to‘g‘risida»gi 1993 yil 12 noyabrdagi №550-sonli qaroriga ko‘ra, ichki bozorni ortiqcha rubl massasidan himoyalash, aholiga pul mablag‘larini to‘lashni o‘z vaqtida ta'minlash maqsadida 1961–1992 yillarda amalda bo‘lgan sovet rubliga 1:1 nisbatda 1993 yil 15 noyabrdan boshlab muomalaga kiritiladi. 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000 so‘mlik pullarning barchasining old qismida O‘zbekiston gerbi va pul nominali, orqa qismida esa Samarqanddagi Registon maydonida joylashgan Sherdor madrasasining surati tushirilgan edi. 1, 3, 5, 10, 25 so‘mlik pullar 120 x 61 mm o‘lchamda, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000 so‘mlik pullar 144 x 69 mm o‘lchamda yasalgan. So‘m-kupon Angliyadagi «Harrison & Sons Ltd» bosmaxonasida chop etilgan.So‘m-kuponlar 9,5 oy muomalada bo‘lib, 1994 yilning 1 iyulidan boshlab O‘zbekistonning milliy valyutasi — so‘m muomalaga kiritilganidan so‘ng ham, 1994 yilning 1 avgustiga qadar amal qilgan. 1994 yilda muomalaga kiritilgan 100 so‘mgacha bo‘lgan jamiki qog‘oz pullar Germaniyaning «Giesecke & Devrient» firmasida chop etilgan. (Hozir bu yerda YeI valyutasi — yevro ham chop etiladi). 1997 yili muomalaga kiritilgan 200 so‘mlikdan boshlab, keyingi barcha kupyuralar Toshkentdagi «Davlat belgisi» DIChB davlat korxonasida bosilmoqda. Keyinchalik, Toshkentda 144 x 78 mm o‘lchamda chop etilgan katta kupyuralarning dizayni o‘zgartirilgan.Ayni paytda eng yirik kupyura bo‘lib turgan 50 ming so‘mlik pul mutlaqo zamonaviy dizaynga ega bo‘ldi. U 2017 yilning 22 avgustidan muomalaga kiritilgan. AQSh dollariga ayriboshlansa, hozirgi o‘rtacha kurs bilan qariyb 6,10 dollarga teng bo‘ladi. Masala. Mamlakatdagi pul massasi yil oxirida 202 milliard sumni tashkil etdi.Yil boshida markaziy bank 3 milliard sum miqdorida emissiya qilga va majburiy zaxira koeffitsientini 10% qilib belgilang. Mamlakatda pul massasida qanday o‘zgarish yuz beradi? 6-Variant 1. Pulning xalqaro munosabatlardagi harakati Pulning jahon xo‘jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga (tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, qarzlar va subsidiyalar oqimi, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarni ayirboshlash, turizm va h.k.) xizmat qilishi bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit munosabatlari deb ataladi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari pulning xalqaro to‘lov munosabatida amal qilish jarayonida vujudga keladi. Valyuta – bu mamlakatlar pul birligi (masalan, so‘m, dollar, funt sterling va h.k.). Har bir milliy bozor o‘zining milliy valyuta tizimiga ega bo‘ladi. Bunda milliy va xalqaro valyuta tizimini farqlash zarur. Milliy valyuta tizimi – valyuta munosabatlarining milliy qonunchilik bilan belgilanadigan, mazkur mamlakatda tashkil qilinish shaklini ifodalaydi. Uning tarkibiga quyidagi unsurlar kiradi: • milliy pul birligi; • valyuta kursi tartibi; • valyutaning muomalada bo‘lish shart-sharoitlari; • valyuta bozori va oltin bozori tizimi; • mamlakatning xalqaro hisoblashuv tartibi • mamlakat oltin-valyuta zahirasining tarkibi va uni boshqaruv tizimi; • mamlakat valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi milliy muassasalar mavqei. Xalqaro valyuta tizimi – xalqaro valyuta munosabatlarining davlatlararo bitimlarda huquqiy jihatdan mustahkamlangan shakli. Xalqaro valyuta tizimining tarkibiy unsurlari qo‘yidagilar hisoblanadi: • asosiy xalqaro to‘lov vositalari (milliy valyutalar, oltin, xalqaro valyuta birliklari – SDR, Yevro); • valyuta kurslarini belgilash va ushlab turish mexanizmi; • xalqaro to‘lovlarini balanslashtirish tartibi; • valyutaning muomala qilish shart-sharoiti • xalqaro valyuta bozori va oltin bozori tartibi; • valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo muassasalar tizimi. Bundan ko‘rinadiki, milliy va xalqaro valyuta tizimi unsurlari deyarli bir xil bo‘lib, ular faqat tashkil etilishi, amal qilishi va tartibga solinishi miqyoslari jihatidan farqlanadi.Jahon valyuta tizimi o‘zining rivojlanishida uchta bosqichdan o‘tdi va ularning har biriga xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning o‘z tiplari mos keladi. 2. Kredit foiziga ta’sir qiluvchi ichki omillar. Masala. Bank B mijozga 20 yil muddatga, yillik 17,5 % stavka asosida 400 000 000 miqdorid kredit berdi. Ushbu kredit bo‘yicha differensial usulida foiz hisoblab, oylik to‘lovini toping. 7-Variant 1. Xalqaro moliya institutlari, ularning maqsadi va funksiyalari Xalqaro moliya instituti – bu bir va undan ortiq mamlakat tomonidan tashkil etilgan va xalqaro huquq talablariga bo’ysinuvchi moliya muassasasidir. Boshqa bir xalqaro muassasalar va tashkilotlar XMTning aksiyadorlarini tashkil etsada, odatda, uning egasi milliy hukumatlar hisoblanadi. Eng keng tarqalgan XMT turi - turli millatli moliya tashkilotlari hisoblanadi , lekin XMT hisoblanuvchi ikki mamlakat birgalikda tuzgan moliya tashkilotlari ham mavjud. Eng mashhur XMT tashkilotlari 2-Jahon Urushidan keyin tashkil etilgan bo’lib, ularning asosiy maqsadi Yevropani qayta qurishda ko’mak berish va jahon moliya tizimini boshqarishdagi xalqaro hamkorlik mexanizmlarini ishlab chiqishga qaratilgan edi. Turlari Ko’p tomonli (ikkidan ortiq davlat ishtirokida tuzilgan) rivojlanish banki (MDB) bir qancha mamlakatlar tomonidan tashkil etilgan muassasa bo’lib, rivojlantirish maqsadida moliyaviy va professional maslahatlar beradi. MDB rivojlangan donor mamlakatlar va rivojlanayotgan qarz oluvchi mamlakatlar ishtirokida yirik a’zolar ko’lamiga ega. MDB bozor qiymatida uzoq muddatli qarzlar shaklida, bozor qiymatidan past narxda juda uzoq muddatli qarzlar (kreditlar) shaklida hamda grantlar shaklida loyihalarni moliyalashtiradi. Quyidagilar asosiy MDB tashkilotlari hisoblanadi: • Jahon Banki • Xalqaro Qishloq xo’jaligi Taraqqiyoti Fondi (IFAD) • Yevropa Investitsiya Banki (EIB) • Islom Taraqqiyot Banki (IsDB) • Osiyo Taraqqiyot Banki (ADB) • Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki (EBRD) • CAF – Lotin Amerikasi Taraqqiyot Banki (CAF) • Inter-Amerika Taraqqiyot Banki Guruhi (IDB, IADB) • Afrika Taraqqiyot Banki (AfDB) • Osiyo Infratuzilma Investitsiya Banki (AIIB) Shuningdek, yana bir qancha sub-mintaqaviy ko’p tomonlama rivojlanish banklari mavjud. Ularning a’zolik ko’lami, odatda, faqatgina qarz oluvchi davlatlar bilan cheklanadi. Ya’ni banklar xalqaro kapital bozorlaridan qarz olib, a’zo davlatlarga taqdim etishadi. Chunki bu a’zo davlatlarning o’zi yakka holda qarzni olganiga nisbatan birmuncha arzon narxda tushadi va qarzni to’lab berish uchun javobgarlikni taqsimlaydi. Bunday banklarga quyidagilar kiradi: • Karib Taraqqiyot Banki (CDB) • Markaziy Amerika Iqtisodiy Integratsion Banki (CABEI) • Sharqiy Afrika Taraqqiyot Banki (EADB) • G’arbiy Afrika Taraqqiyot Banki (BOAD) • Qora Dengiz Savdo va Taraqqiyot Banki (BSTDB) • Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti Savdo va Taraqqiyot Banki (ETDB) • Yevrosiyo Taraqqiyot Banki (EDB) • Yangi Taraqqiyot Banki (NDB) (oldingi BRICS Taraqqiyot Banki. Bundan tashqari, bir qancha ko’p tomonlama moliyaviy muassasalar (MFI) ham mavjud. MFI xuddi MDB ga o’xshash tashkilotlardir lekin ular yanada chegaralangan a’zolik ko’lami va faqatgina ma’lum loyihalarni moliyalashtirishiga ko’ra farq qiladi. Ular: • Yevropa Kommissiyasi (EC) • Xalqaro Immunizatsiya Moliya liniyasi (IFFIm) • Xalqaro Qishloq xo’jaligi Taraqqiyoti Fondi (IFAD) • Nordic Investitsiya Banki (NIB) • OPEK Xalqaro Taraqqiyot Fondi (OFID) • Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun Golland Moliya Kompaniyasi (FMO) • Jahon Investitsiya Banki (IIB) • Afrika Iqtisodiy Taraqqiyoti Arab Banki (BADEA) 2. Dastlabki banklarning kelib chiqish tarixi. 3. Masala. Mijoz A tijorat bankiga 100 000 000 so‘m miqdorida muddatli depozitga, yillik 23% stavkada, 12 oy muddatga bankga joylashtirdi. Ushbu depozitning muddati tugashi bilan mijoz 6 oy muddatga depozitini kapitalizatsiya sharti asosida tijorat bankiga joylashtirdi. Mijozning mablag‘i qanchaga ko‘paygan. 8-variant 1.Pul massasining tarkibi Pul massasi- yuridik va jismoniy shaxslarga hamda davlatga tegishli bo’lgan naqd va naqdsiz ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir. Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga asoslanadi:1. Ana shunday muhim omillardan biri pul-tovar munosabatlarining mavjudligi hisoblanadi.2. Yana bir omil pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi hisoblanadi.3. Pul muomlasining meyoriy huquqiy asoslarining mavjudligi.4. Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning mavjudligidir.Odatda pul muomlasini Markaziy bank tomonidan tashkil qilinadi va tartibga solinadi. Lekin pulmuomnalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-chi pog’onasida turuvchi tijorat banklari rol o’ynaydi. Pul taklifi jarayonini tushunishning birinchi bosqichi banklardagi depozitlarni o’rganishhisoblanadi, chunki depozitlar pul taklifining katta tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Pul taklifi jarayonidagi 3 ta asosiy subyektlar:1. Markaziy bank-hukumat vakili hisoblanib, bank tizimini nazorat qilishga va monetary siyosatni tashkil etishga javobgar; AQShda Federal Zaxira Tizimi.2. Banklar (depozitariy institutlar)- aholi va tashkilotlardan deposit qabul qiluvchi va qarzberuvchi tashkilotlar: tijorat banklari, kredit assotsiatsiyalari, maxsus jamg’arma banklar va kredit uyushmalari. 3. Depozitorlar-banklarga depozit qo’ygan yuridik va jismoniy shaxslar.Ushbu 3 subyektning orasida Markaziy bank asosiy rolni o’ynaydi. Fed.ning operatsiyalari va monetar siyosati uning balansida, aktivlar va majburiyatlar holatida aks etadi. MajburiyatlarBalansdagi 2 ta majburiyat ya’ni muomaladagi valyuta va zaxiralar Federal Zaxiraning monetar majburiyatlari hisoblanadi. Ular pul taklifining muhim qismi hisoblanadi chunki ularning birini o’sishi yoki ikkalasining ham o’sishi pul taklifining o’sishiga sabab bo’ladi. Federal Zaxiraning Monetar majburiyatlari va hukumat xazina majburiyatlari monetar baza hisoblanadi. Bunda davlat xazina majburiyatlari umumiy bazaning 10%idan kam ulushga ega. Aktivlar Federal Zaxira buxgalteriya balansidagi 2 turdagi aktivlar ikki sabab bo’yicha eng muhim aktivlardan hisoblanadi. Birinchisi, aktiv moddalaridagi o’zgarishlar zaxiralar va pul bazasining o’zgarishiga olib boradi va natijada pul taklifi miqdoriga ham ta’sir ko’rsatadi. Ikkinchidan, ushbu aktivlar (davlat qimmatli qog’ozlari va Federal kreditlar) majburiyatlar (foiz to’lanmaydigan muomaladagi pullar, va zaxiralar)ga nisbatan balandroq foiz stavkalarida bo’lganligi sababli, Federal Zaxira har yili milliardlab dollarlar yig’ib oladi, chunki uning aktivlari kattagina daromad keltirsa, passivlari aytarli xarajat talab qilmaydi. Federal Zaxira foydasining ko’pgina qismini federal hokimiyatga qaytarishiga qaramay, u qolgan qismini ham arzirli sabablarga xarajat qilmaydi.O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi.O’zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda milliy valyuta muomalaga kiritilgandan so’ng shakllandi. Chunki milliy valyuta har qanday mamlakat pul tizimining asosiy elementi hisoblanadi. Kurs Respublika valyuta birjasida aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to’g’risida qonuniga ko’ra so’mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya’ni so’mning nominal almashuv kursini AQSh dollariga bo’lgan talab va taklifga qarab aniqlanishini bildiradi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risidagi qonunning 23-moddasiga muvofiq hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul massasining o’sishini nazorat qiladi. Bunda M2 pul agregati nazorat obekti sifatida olingan. O’zbekistonda Markaziy bank pul tizimini tartibga soluvchi rasmiy organ hisoblanadi. O’zbekistonda pul tizimi to’g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor qilingan, shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me’yoriy huquqiy asoslari bo’lib, quyidagi qonunchilik hujjatlari hisoblanadi. O’zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki respublika naqd pul aylanmasi bilan iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjud. Naqd pullarga bo’lgan talabni qisqartirish maqsadida respublikada plastic kartochkalar muomalasini rivojlantirishga ustuvor yo’nalish deb qaralmoqda. Muomaladagi milliy pul birliklarining barchasi banknotalar hisoblanadi. O’z Res moliya vazirligi pul emissiyasi sohasida hech qanday vakolatga ega emas.«Milliy valyuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir» Har bir jamiyatda pulga yuklatilgan vazifalarning samarali bajarilishi iqtisodiy va ijtimoiy o’sishni rag’batlantiradi, pul qadrining tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat rivojlanishida bosh-qa to’qinliklar bo’lishiga olib kelishi mumkin. Pulning barqarorligi deganda, pulning sotib olish qiymati-ning o’zgarmasligi va valyuta doimiyligi tushuniladi. Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to’g’ri keluv-chi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pul-ning sotib olish qobiliyatini ifodalovchi «ko’rsatkich» tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Agar tovar va xizmatlar bahosi bar-qaror bo’lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror bo’ladi. Agar pul o’zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan bo’lsa, bu hol pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko’rsatadi va aksincha, tovar va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini oshganligidan dalolat beradi. Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari proportsional – narx pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pul-ning qadri tushadi. O’zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari quyidagilar hisoblanadi:– pul birligining nomi;– pul birligining turlari - qog’oz va metall pullar;– ularni muomalaga chiqarish qoidalari;– pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari;– naqd pulsiz to’lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar;– milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoi-dalari;– xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari;– milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan o’rnatilgan valyuta kursi. 2. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi. 3. Masala. Funt sterlingning evrodagi AQSH dollariga nisbatan kross kursini hisoblang. (f. st./dollar 1,8860; USD/Evro 0,7822.) 9-variant 1. Banklarning funksiyalari. Марказий банклар асосан тўртта функцияни бажаради:банкноталар эмиссияси;пул-кредит муносабатларини тартибга солиш;банкларнинг банки;ҳукумат банки.Марказий банкнинг энг асосий ва дастлабки функцияларидан бири ҳисобланади. Маълумки, муомаладаги пул массаси ҳажмини ошириш ёки камайтириш айнан Марказий банкнинг банкнотларни эмиссия қилиш функцияси билан боғлиқ бўлиб, унинг ҳажми иқтисодиётдаги пул массасининг ҳажми билан белгиланади. Яъни, иқтисодиётдаги пул массаси ва товар массаси ўртасидаги ўзаро боғлиқликни таъминланиши миллий валютанинг барқарорлиги ва тўлов қобилиятининг мустаҳкамлигига бевосита ва билвосита таъсир қилади.Бу функциянинг асосий мақсади миллий валютанинг барқарорлигини таъминлашга қаратилган бўлиб, ушбу функция қатор пул-кредит инструментлари орқали амалга оширилади:мажбурий захира сиёсати;қайта молиялаш сиёсати (ҳисоб ставкаси);очиқ бозордаги сиёсати;валюта ва депозит сиёсати.Марказий банк банкларнинг банки сифатида мамлакатдаги барча кредит муассасаларига лицензия беради ва уларни қайтариб олади, шунингдек, тегишли иқтисодий меъёрлар асосида кредит муассасалари фаолиятини тартибга солиб, уларнинг устидан тегишли назоратни амалга оширади.Ушбу функция қуйидаги кўринишларда намоён бўлади:1. Марказий банк тижорат банкларир учун сўнги поғонаддаги кредитор ҳисобланади. Сўнги поғонада дейилишининг сабаби тижорат банклари оғир аҳволга тушиб қолганда бошқа банклар унга кредит бермайди. Бундай шароитда Марказий банк оғир ахволда қолган тижорат банкларига кредит беради.2. Марказий банк тижорат банклари томонидан жалб қилинган ресурсларнинг бир қисмини мажбурий захира талабномаси сифатида олиб қўяди. Масалан Европа Марказий банкининг мажбурий захира ставкаси 2%, Россия Марказий банкида 4,25%, Ўзбекистон Республикаси 2009-йилнинг сентабр ойидан бошлаб тижорат банклари депозитларининг муддатига боғлиқ равишда табақалаштирилган. Талаб қилиб олинадиган ва 1 йилгача жалб қилинган депозитларга нисбатан 15%, 1 йилдан 3йилгача бўлган депозитларга нисбатан 12%, 3 йилдан ортиқлари учун 10,5% ни ташкил этади.Марказий банк ҳукумат банки функциясини бажаришда асосий эътибор ҳукуматнинг олтин ва валюта захираларини сақлаш ва уларни тасарруф қилиш, шунингдек, давлат бюджети тақчиллигини қоплаш мақсадида тегишли молиявий ёрдамни (кредит) беришга қаратилади.Muomala uchun zarur pul miqdori va uni aniqlash.Muomala uchun zarur pul miqdori 2 asosiy yo’nalishda shakllanadi: 1. Pullarga bo’lgan aktiv talabning shakllanishi. Korxonalar o’zini faoliyatini yanadarivojlantirish uchun ishlab chiqarishni kengaytiradi, ya’ni qo’shimcha sehlar quradi. Hamda yangitexnika va texnologiyalarni sotib oladi. Bunda qo’shimcha pul mablag’lariga talab yuzaga keladi.2. Passiv talabning yuzaga kelishi. Aholi, kompaniyalar va davlat kelgusidagi jiddiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pul jamg’ara boshlaydi.Pul muomalasi qonunlari muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash imkonini beradi.I. Fisher tomonidan taklif qilingan pul muomalasi qonuni quyidagicha:M =P*Q/V Fisher aytadiki, tovar hajmi ko’rsatkichi o’rniga YaMM ko’rsatkichini qo’llash maqsadga muvofiq. Chunki YaMMning o’sishi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini belgilaydigan asosiy omildir. K. Marks tomonidan taklif qilingan pul muomalasi qonuni quyidagi ko’rinishga ega. Natijada iqtisodchi olimlar tomonidan inflyatsiya darajasi hisobga olingan pul muomalasi qonuni taklif qilinadi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida dunyo bo’yicha veksel muomalasining jadal rivojlanishi yuz berdi. Bu iqtisodchi olimlarni pul muomalasiqonunlariga nisbatan munosabatini bir munchao’zgartirdi. Chunki veksellar pulning to’lov vositasi funksiyasini bajara oladi. Shu sababli iqtisodchi olimlar pullarga bo’lgan talabni aniqlashda veksellar muomalasini hisobga olish kerak degan xulosaga keldi. Pul massasini miqdoriy o’lchashga nisbatan 2 xil yondashuv mavjud: 1. Transaksion yondashuv- bunda pullarning to’lov vositasi va muomala vositasi sifatida harakatlanishi ko’zda tutiladi. Shu sababli transaksion yondashuvda pul massasining aktiv qismi e’tiborga olinadi. 2. Likvidli yondashuv – bunda pullar eng yuqori likvidli aktiv sifatida tan olinadi. Aktivlarning likvidliligi deganda tez pulga aylana olish qobiliyati tushuniladi. Likvidli yondashuvga ko’ra nafaqat aktiv pullar balki passiv pullar ham pul massasining tarkibigakiritiladi.PM = (TXBS-KSTs+MKTs)/PBAT PM-muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori, TXBS-tovarlar va xizmatlar baholari summasi ;KSTs-kreditga sotilgan tovarlar summasi ;MKTs-muddati kelgan to’lovlar summasiPBAT-pul birligining aylanish tezligiKarl Marks aytadiki, tovarlar va xizmatlar bahosining o’sishi muomalada qo’shimcha pullarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Nobel mukofoti lauriyati M.Fridmen esa buni teskarisini aytadi. Muomalada ortiqcha pullarning paydo bo’lishi tovarlar va xizmatlar bahosining o’sishiga olib keladi. Marks aytadiki mamlakatda tovarlarni kreditga sotish tizimini qanchalik rivojlangan bo’lsa pullarga bo’lgan talab shunchalik past bo’ladi. Inflyatsiya yuqori bo’lgan sharoitda tovarlar va xizmatlar bahosining inflyatsiya ta’sirida o’sishi yuz beradi. Natijada iqtisodchi olimlar tomonidan inflyatsiya darajasi hisobga olingan pul muomalasi qonuni taklif qilinadi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida dunyo bo’yicha veksel muomalasining jadal rivojlanishi yuz berdi. Bu iqtisodchi olimlarni pul muomalasi qonunlariga nisbatan munosabatini bir munchao’zgartirdi. Chunki veksellar pulning to’lov vositasi funksiyasini bajara oladi. Shu sababli iqtisodchi olimlar pullarga bo’lgan talabni aniqlashda veksellar muomalasini hisobga olish kerak degan xulosaga keldi. Pul massasini miqdoriy o’lchashga nisbatan 2 xil yondashuv mavjud: 1. Transaksion yondashuv- bunda pullarning to’lov vositasi va muomala vositasi sifatida harakatlanishi ko’zda tutiladi. Shu sababli transaksion yondashuvda pul massasining aktiv qismi e’tiborga olinadi. 2. Likvidli yondashuv – bunda pullar eng yuqori likvidli aktiv sifatida tan olinadi. Aktivlarning likvidliligi deganda tez pulga aylana olish qobiliyati tushuniladi. Likvidli yondashuvga ko’ra nafaqat aktiv pullar balki passiv pullar ham pul massasining tarkibiga kiritiladi. 2. Muomala uchun zarur pul miqdori va uni aniqlash. 3. Masala. Amerikalik importer tovar uchun to'lovni amalga oshirish uchun 2million yevro sotib oladi. Agar bank USD/EUR kursini 0,7822/0,7832 deb ko'rsatsa, unga qancha AQSh dollari kerak bo'ladi? 10-variant 1. Pul aylanmasini tashkil etish asoslari. Pul aylanmasi-bu pulning naqd va naqdsiz shakildagi uzluksiz harakatlari yig`indisidir.Pulning doiraviy aylanishi – bu pulning bir qo’ldan ikkinchi qo’lga o’tishidir. Pulning doiraviyaylanishining takrorlanishi pulning aylanishi deyiladi. Demak, pul aylanmasini pulning aylanishi sifatida talqin qilish mumkin. I. Shakerning ta’rif berishicha pul aylanmasi bu pullarning naqd va naqd bo’lmagan shakllardagi doiraviy aylanish jarayoni bo’lib, bunda pullar muomala vositasi va to’lov vositasi funktsiyasini bajaradi. Pulning bir qo’ldan ikkinchi qo’lga o’tishini Shaker doiraviy aylanish deb atadi. Pullarning bir subektdan ikkinchi subektga otishi, pulning doiraviy aylanishi takrorlanishi pulning aylanishi deyiladi.Naqd pul va naqd pulsiz shaklida hisob – kitoblarni amalga oshirish pul aylanmasini tashkil etadii. Naqd pul aylanmasi – bu qog’oz pullar va tanga pullar vositasida amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon bo’ladi. Naqd pul aylanmasi asosan jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar o’rtasida vujudga keladigan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Naqd pulsiz aylanmalar – bu kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar yordamida pullarni hisobdan hisobga ko’chirish orqali amalga oshiriladi. Pul doimiy ravishda “harakatda” bo’ladi, bu harakat davomida juda ko’plab tovar va xizmatlarni sotish va sotib olish jarayonida bevosita ishtirok etib, sotuvchi va sotib oluvchilarga xizmat qiladi. Xususan, pul o’z harakati jarayonida bozordagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda tovarlar va xizmatlar bahosini belgilaydi, bu pulning qiymat o’lchovi, muomala vositasi va to’lov vositasi funksiyalari orqali amalga oshiriladi. Pul vaqtinchalik hisob – kitoblar va aylanmalarda ishtirok etmagan vaqtda jamg’arma vositasi funksiyasini bajarish orqali, o’zining sohibiga qo’shimcha daromad keltirdi va real iqtisodiyotda muhim rol o’ynaydi. Pul aylanmasi tarkibida naqd yoki naqdsiz hisob – kitoblar bilan amalga oshirilayotgan to’lovlar hajmining yuqori yoki pastligiga pulning barqarorligi, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va boshqa qator omillar ta’sir qiladi. Pulning aylanmasi mohiyatini yanayam chuqurroq aniqlash uchun uning ob’ekti va sub’ektlariga e’tibor berish maqsadga muvofiq. Pul aylanmasi sub’ektlari sifatida davlat va davlat muassasalari, Markaziy bank, kredit va moliya muassasalari, mamlakat rezidenti va norezedentlari, korxona va tashkilotlarni keltirish mumkin. Uning ob’ekti esa tovar va tovarsiz operatsiyalar jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, ya’ni aylanmalar hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi pul tizimining rivojlanish bosqichlari.O’zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda milliy valyuta muomalaga kiritilgandan so’ng shakllandi. Chunki milliy valyuta har qanday mamlakat pul tizimining asosiy elementi hisoblanadi. Kurs Respublika valyuta birjasida aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to’g’risida qonuniga ko’ra so’mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya’ni so’mning nominal almashuv kursini AQSh dollariga bo’lgan talab va taklifga qarab aniqlanishini bildiradi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risidagi qonunning 23-moddasiga muvofiq hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul massasining o’sishini nazorat qiladi. Bunda M2 pul agregati nazorat obekti sifatida olingan. O’zbekistonda Markaziy bank pul tizimini tartibga soluvchi rasmiy organ hisoblanadi. O’zbekistonda pul tizimi to’g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor qilingan, shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me’yoriy huquqiy asoslari bo’lib, quyidagi qonunchilik hujjatlari hisoblanadi. O’zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki respublika naqd pul aylanmasi bilan iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjud. Naqd pullarga bo’lgan talabni qisqartirish maqsadida respublikada plastic kartochkalar muomalasini rivojlantirishga ustuvor yo’nalish deb qaralmoqda. Muomaladagi milliy pul birliklarining barchasi banknotalar hisoblanadi. O’z Res moliya vazirligi pul emissiyasi sohasida hech qanday vakolatga ega emas.«Milliy valyuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir» Har bir jamiyatda pulga yuklatilgan vazifalarning samarali bajarilishi iqtisodiy va ijtimoiy o’sishni rag’batlantiradi, pul qadrining tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat rivojlanishida bosh-qa to’qinliklar bo’lishiga olib kelishi mumkin. Pulning barqarorligi deganda, pulning sotib olish qiymati-ning o’zgarmasligi va valyuta doimiyligi tushuniladi. Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to’g’ri keluv-chi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pul-ning sotib olish qobiliyatini ifodalovchi «ko’rsatkich» tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Agar tovar va xizmatlar bahosi bar-qaror bo’lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror bo’ladi. Agar pul o’zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan bo’lsa, bu hol pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko’rsatadi va aksincha, tovar va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini oshganligidan dalolat beradi. Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari proportsional – narx pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pul-ning qadri tushadi. O’zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari quyidagilar hisoblanadi:– pul birligining nomi;– pul birligining turlari - qog’oz va metall pullar;– ularni muomalaga chiqarish qoidalari;– pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari;– naqd pulsiz to’lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar;– milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoi-dalari;– xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari;– milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan o’rnatilgan. 2. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimining rivojlanish bosqichlari. 3. Masala. Britaniya kompaniyasi AQShdan tovar yetkazib berish uchun to'lovni amalga oshirish uchun AQSh dollarini sotib olmoqchi. Bank kotirovkalari f.st./USD 1.8860/1.8870 kabi. Ayirboshlash qanday kurs bo'yicha amalga oshiriladi: 1,8860 yoki 1,8870? 11-variant 1.Inflyatsiyaning mazmuni va kelib chiqish sabablari. Inflatsiya lotincha so’z bo’lib ko’pchish bo’rtish degan ma’nolarni anglatadi. Inflatsiya faqat va faqat pul muomalasiga xos bo’lgan hodisa hisoblanadi. Inflatsiya atamasi birinchi marta 1861- 1865-yillar oralig’ida shimoliy Amerikada paydo bo’lgan. Chunki bu vaqtda shimoliy Amerikada muomaladagi naqd pul massasi keskin ko’payib ketgan edi. Iqtisodiy fanda Inflatsiya tushunchasi XX asrda paydo bo’lgan. Chunki XX asrning boshlarida dunyoning ko’plab mamalakatlarida qog’oz pullar muomalaga kiritilgan. AQShlik iqtisodchi olim Makkonel Inflatsiyaga shunday ta’rif beradi: Inflatsiya bu tovarlarbaholarining ommaviy tarzda o’sishidir. Taniqli rus olimi Lavrushin Inflatsiya shunday ta’rif beradi: Inflatsiya bu tovarlar va xizmatlar bahosining o’sishi natijasida pulning qadrsizlanishidir. Inflatsiya keng ma’noda quyidagicha ta’rif berish mumkin. Inflatsiya bu tovarlar va xizmatlar baholarining osishi natijasida muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning asosidapulning qadrsizlanishidir. Inflatsiyaning klassik talqinida pulning aylanish tezligi o’zgarmagan sharoitda pullar taklifi ko’payishi har doim Inflatsiyani yuzaga keltiradi. Inflatsiyaning 3 ta namoyon bo’lish shakli mavjud: 1. Milliy valuta tovarlar va xizmatlar bahosiga nisbatan qadrsizlanadi 2. Milliy valuta xorijiy valutalarga nisbatan qadrsizlanadi. 3. Milliy valuta oltin va zargarlik buyumlariga nisbatan qadrsizlanadi. Inflatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablarni 2 guruhga ajratish mumkin:1. Pullik omillar. Bunga davlat budjeti defetsitini qoplash maqsadida naqd pullarni emissiyaqilish tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga nihoyatda katta miqdorda kreditlar berilishi,fuqorolarning xorijdan o’tkazayotgan pul o’tkazmalari, markaziy bankning kurs siyosati kabiomillar kiradi. 2. Pul bo’lmagan omillar. Bunga tabiiy manopoliyalar mahsulotlari va xizmatlariningo’sishi, Davlatning iqtisodiy siyosatining o’zgarishi, tashqi iqtisodiy faoliyat kabi omilar kiradi.Inflatsiya jiddiy ijtimoiy oqibatlarni yuzaga keltiradi. Bular ichida eng muhimlari ishsizlikdarajasini oshishi, aholining real daromadlarining pasayisi va aholini mulkiy jihatdantabaqalanishi hisoblanadi.Inflatsiya iqtisodiy oqibatlarga ham ega. Inflatsiya davlat budjeti defetsitining ortishiga, iqtisodiyo’sishning sekinlashishiga, investitsiya meyorining pasayishiga sabab bo’ladi. 2. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar. Plastik kartochka - harid qilingan tovar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisobkitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to’lov vositasidir. Plastik kartochkalarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ular o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishda ma’lum axborotlar to’plamini o’zida saqlashi mumkin. Plastik kartochkalardan foydalanganda, kartochka egasining xotirasida bank hisobvarag’ning joriy holati, barcha qilingan haridlar va ko’rsatilgan xizmatlar amalga oshirilgan to’lovlar to’g’risidagi ko’pgina ma’lumotlarni ushlab turish zarurati bo’lmaydi. Plastik kartochkaga ega bo’lgan holda, maxsus uskuna yordamida pul mablag’larining holati va ularni harakatlanishi to’g’risidagi barcha ma’lumotlarga bir necha soniya ichida ega bo’lish mumkin. Plastik kartochkalarga “O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida” 2465 sonli Nizomda plastic kartochkalarga quyidagicha izox berilgan: “Bank plastik kartochkalari — bank tomonidan emissiya qilingan, personalizatsiyalangan, to’lov vositasi sifatida ishlatiladigan va o’z saqlovchisiga bank hisobvarag’idagi mablag’lari doirasida operatsiyalarni, jumladan, hisobvaraq orqali naqd pulsiz hisobkitoblarni (to’lovlarni) amalga oshirish, undan naqd pul mablag’larini va bank kreditini olish imkonini beruvchi bank plastik kartasi. Bank plastik kartochkalaridan jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek naqd pul beradigan shoxobchalar va bankomatlardan naqd pul mablag’larini olishda foydalaniladi.”51 Haqiqatda plastik kartochka harid qilingan tovar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob-kitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to’lov vositasidir. Kartochkalar unga ma’lumot yozish, ya’ni kiritish usullariga ko’ra embossirlangan (ma’lumotlar kuchli bosim bilan yoziladi), grafikli yozish, shtrix kod bilan ifodalash, magnit lentaga yozish va chipli turlarga bo’lish mumkin. Kartochkalarning o’zi qanday maqsadga foydalanishga ko’ra bir necha turga bo’linadi: - Identifikatsiya kartalari. Ular kartochka egalarini identiftkatsiyalash, ya’ni biror binoga kirishga yoki biror uskunada belgilangan operatsiyalarni amalga oshirishga ruxsat beradi. - Klub yoki diskont kartalari. Ushbu karochkaga ega bo’lgan shaxslar uning emitentlari bo’lgan klub yoki savdo tarmog’ining xizmatidan foydalanishda, tovarlarni xarid qilishda ma’lum imtiyozlarga ega bo’ladilar. - Bank kartalari. Bularga biz yuqorida ko’rib o’tgan to’lov vositalari bo’lgan, banklar tomonidan emissiya qilinadigan plastik kartochkalar kiradi. Biz ushbu magistrlik dissertatsiyasida aynan bank kartalari haqida so’z yuritamiz. Bank plastik kartochkasi - bu personallashtirilgan to’lov vositasi bo’lib, u foydalanuvchiga tovar va xizmatlarga naqd pulsiz haq to’lash, bankomat va bank bo’limlaridan naqd pul olish imkoniyatini beradi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish imokniyatiga ko’ra plastik kartalar debet va kredit kartalarga bo’linadi: - Kredit kartochkalar. Bunda foydalanuvchilar tovar va xizmatlarni kreditga olishda va kassa qarzini olishda kredit liniyasidan foydalanishadi. Ya’ni tovar xarid qilayotganda mijozning hisobraqamidagi pul mablag’i etmasa, bank unga ma’lum limit doirasida kredit beradi. Kredit ma’lum muddat mobaynida so’ndirilishi kerak. Kreditni mijoz karta hisobvarag’i ochish chog’ida qo’ygan sug’urta depozitidan yoki kartochka egasi naqd pul qo’ygan yoki pul o’tkazgan hisobvaraqdan pul o’tkazib so’ndirishi mumkin. 3. Masala. Valyuta dileri AQSh dollariga 1 million yevroni 1 yevroga 1,2784 dollar kursida sotib oldi. Oxir-oqibat, u yevroni 1,2794 dollar kursida sotdi. Bu ikki tranzaksiya diler uchun qanday natija beradi? 12-variant 1.Inflyatsiya shakllari Xalqaro amaliyotda bozorda tovarlar va xizmatlar bahosining o’sib borishiga ko’ra inflyatsiya bir necha turlarga ajratilib o’rganiladi.1. Sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning o’rtacha yillik o’sishi 510% dan oshmaydi. Inflyatsiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab baholar oshishi 34% atrofida ham bo’lishi mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanadarivojlantirishni rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Pul qiymatining barqarorligidagi o’zgarish sezilmasligi mumkin. 2. Shiddatli inflyatsiya. Baholarning o’rtada yillik o’sishi 10100% (ba’zida 200% gacha) bo’lishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarda ko’proq uchraydi. 3. Giperinflyatsiya. Baholarning o’sish sur’atlari yiliga 200% dan oshib ketadi. Bu inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi va u iqtisodiyot tarkibiy qismlarining o’zgarishi bilan bog’liq. Hozirgi davrda XVF baholar oyiga 50% dan oshgan vaqtda bu giperinflyatsiya, deb qabul qilgan. Giperinflyatsiya davrida baholar kun sayin oshib boradi va baholar bilan ish haqi o’rtasidagi farq juda yuqori bo’ladi. Aholining yashash sharoitiqiyinlashadi, korxonalar faoliyati yomonlashadi. Xo’jalik faoliyati va bozor faoliyatida naturallashtirish avj oladi.Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablariga ko’ra uning ikki toifasini ko’rsatish mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bog’liq inflyatsiya (taklif inflyatsiyasi). Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an’anaviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to’la qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o’sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko’p pul massasi to’g’ri keladi. Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat: a) harbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodiyotning militarlashuvi. Harbiy texnika sotib olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar muomala uchun keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi; b) davlat qarzlarining o’sishi va byudjet taqchilligining mavjudligi. Byudjet taqchilligi, odatda, zayomlar chiqarish yoki banknotalarni emissiya qilish yo’li bilan qoplanadi. Bu, o’z navbatida, qo’shimcha muomala vositalari bo’lishiga, qo’shimcha talab yuzaga kelishiga olib keladi. O’zbekistonda byudjet taqchilligi yuqoridagidan tashqari, 1996yildan boshlab davlat qisqa muddatli majburiyatlarini (DQMO) sotish orqali ham qoplanmoqda; v) xalq xo’jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit bilan bog’liq muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bo’lgan talabni oshiradi. g) chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga almashinuvinatijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan chet el valyutasining qadrioshadi;d) xalq xo’jaligining etakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiyalash ham aylanmagaqo’shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishga olib keladi.Shunday qilib, talab inflyatsiyasi umumiy talabning o’sishi natijasida baholar o’sishi bilannamoyon bo’ladi..Inflyatsiyaning shakllari. 2. Pul multipikatorlari. Pul bazasi (yuqori-kuchga ega pullar) muomaladagi pullar C qo’shilgan bank tizimidagi umumiy zaxira R ga teng bo’ladi. Pul bazasi MB quyidagicha ifodalanadi:MB = C + R Federal Zaxira 100 miilion $ mablag’ni 100 million $ qiymatdagi qimmatli qog’ozlargaayirboshladi, va uning buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo’ladi:Ushbu holatda ochiq bozor siyosatining sof ta’siri shundaki, zaxiralar o’zgarmas bo’lsa, muomaladagi pullar ochiq bozordagi sotib olish tufayli $100 millionga ko’payadi. Natijada, ochiq bozordagi savdo tufayli pul bazasi $100 millionga ko’payadi, zaxiralar esa yo’q. Tahlil shuni ko’rsatadiki, ochiq bozordagi savdoning zaxiralarga ta’siri obligatsiyalarni sotuvchining o’z daromadini depozitda yoki pul ko’rinishida saqlashiga bog’liq bo’ladi. Agar daromad pul ko’rinishida saqlansa, ochiq bozorning zaxiralarga hech qanday ta’siri bo’lmaydi; agar daromad depozitda saqlansa, zaxiralar ochiq bozordagi savdo miqdoricha ko’payadi. Shunga qaramay, obligatsiyalarni sotuvchi o’z daromadini xoh pul ko’rinishida saqlasin, xoh depozitda, ochiq bozorning pul bazasiga ta’siri doimo bir xilda bo’ladi (pul bazasi sotuv miqdorida ko’payadi). Ochiq bozor sotuvining zaxiralarga ta’siri uning pul bazasiga ta’siridan ko’ra bir muncha noaniqdir. Ochiq bozor sotuvi. Agar Federal Zaxira $100 millionlik obligatsiyalarini banklarga yoki nobank shaxslarga sotsa, pul bazasi $100 millionga kamayadi. Masalan, Federal Zaxira obligatsiyalarini jismoniy shaxslarga naqd pulga sotadigan bo’lsa, sotib oluvchilar $100 million mablag’larini $100 millionlik qimmatli qog’ozga almashtiradi. Va uning buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo’ladi: Federal Zaxira, o’z navbatida, egaligidagi qimmatli qog’ozlarni $100 millionga kamaytirdi va, shuningdek, ogligatsiyalar uchun to’lov sifatida naqd pul qabul qilib olish orqali o’z monetary majburiyatlarini kamaytirdi, natijada muomaladagi pul miqdori $100 millionga kamaydi. Nobank shaxslar;Aktivlar Majburiyatlar: Qimmatli qog’ozlar +$100 m Naqd pul -$100 m Federal Zaxira Tizimi Aktivlar Majburiyatlar Qimmatli qog’ozlar +$100 m Muomaladagi pullar +$100 m 3. Masala. Ayirboshlash shoxobchasi AQSh dollarining sumga nisbatan quyidagi kotirovkalarini beradi: 25,455/26,851. Bir mijoz 1000 dollar sotgan, ikkinchisi 1000 dollar sotib olgan.Bu ikki savdodan bank qancha foyda ko‘rdi? 13-variant 1. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi. Plastik kartochka - harid qilingan tovar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisobkitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to’lov vositasidir. Plastik kartochkalarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ular o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishda ma’lum axborotlar to’plamini o’zida saqlashi mumkin. Plastik kartochkalardan foydalanganda, kartochka egasining xotirasida bank hisobvarag’ning joriy holati, barcha qilingan haridlar va ko’rsatilgan xizmatlar amalga oshirilgan to’lovlar to’g’risidagi ko’pgina ma’lumotlarni ushlab turish zarurati bo’lmaydi. Plastik kartochkaga ega bo’lgan holda, maxsus uskuna yordamida pul mablag’larining holati va ularni harakatlanishi to’g’risidagi barcha ma’lumotlarga bir necha soniya ichida ega bo’lish mumkin. Plastik kartochkalarga “O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida” 2465 sonli Nizomda plastic kartochkalarga quyidagicha izox berilgan: “Bank plastik kartochkalari — bank tomonidan emissiya qilingan, personalizatsiyalangan, to’lov vositasi sifatida ishlatiladigan va o’z saqlovchisiga bank hisobvarag’idagi mablag’lari doirasida operatsiyalarni, jumladan, hisobvaraq orqali naqd pulsiz hisobkitoblarni (to’lovlarni) amalga oshirish, undan naqd pul mablag’larini va bank kreditini olish imkonini beruvchi bank plastik kartasi. Bank plastik kartochkalaridan jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek naqd pul beradigan shoxobchalar va bankomatlardan naqd pul mablag’larini olishda foydalaniladi.”51 Haqiqatda plastik kartochka harid qilingan tovar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob-kitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to’lov vositasidir.Kartochkalar unga ma’lumot yozish, ya’ni kiritish usullariga ko’ra embossirlangan (ma’lumotlar kuchli bosim bilan yoziladi), grafikli yozish, shtrix kod bilan ifodalash, magnit lentaga yozish va chipli turlarga bo’lish mumkin.Kartochkalarning o’zi qanday maqsadga foydalanishga ko’ra bir necha turga bo’linadi: - Identifikatsiya kartalari. Ular kartochka egalarini identiftkatsiyalash, ya’ni biror binoga kirishga yoki biror uskunada belgilangan operatsiyalarni amalga oshirishga ruxsat beradi. - Klub yoki diskont kartalari. Ushbu karochkaga ega bo’lgan shaxslar uning emitentlaribo’lgan klub yoki savdo tarmog’ining xizmatidan foydalanishda, tovarlarni xarid qilishda ma’lumimtiyozlarga ega bo’ladilar. - Bank kartalari. Bularga biz yuqorida ko’rib o’tgan to’lov vositalari bo’lgan, banklartomonidan emissiya qilinadigan plastik kartochkalar kiradi. Biz ushbu magistrlik dissertatsiyasida aynan bank kartalari haqida so’z yuritamiz. Bank plastik kartochkasi - bu personallashtirilgan to’lov vositasi bo’lib, u foydalanuvchiga tovar va xizmatlarga naqd pulsiz haq to’lash, bankomat va bank bo’limlaridan naqd pul olish imkoniyatini beradi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish imokniyatiga ko’ra plastik kartalar debet va kredit kartalarga bo’linadi: - Kredit kartochkalar. Bunda foydalanuvchilar tovar va xizmatlarni kreditga olishda va kassa qarzini olishda kredit liniyasidan foydalanishadi. Ya’ni tovar xarid qilayotganda mijozning hisobraqamidagi pul mablag’i etmasa, bank unga ma’lum limit doirasida kredit beradi. Kredit ma’lum muddat mobaynida so’ndirilishi kerak. Kreditni mijoz karta hisobvarag’i ochish chog’ida qo’ygan sug’urta depozitidan yoki kartochka egasi naqd pul qo’ygan yoki pul o’tkazganhisobvaraqdan pul o’tkazib so’ndirishi mumkin. 2. Banklar faoliyatining rivojlanishi. Банк деб - пул маблағларини йиғувчи, сақлаб берувчи, кредит-ҳисоб ва бошқа ҳар хил воситачилик операцияларини бажарувчи муассасага айтилади.Банклар пайдо бўлишининг асоси товар-пул муносабатларининг ривожланиши ҳисобланади. Товар-пул муносабатларининг юзага келиши ва уларнинг ривожланиб бориши барча ижтимоий-иқтисодий тузумларда банкларнинг мавжуд бўлишини тақозо қилади. Банклар ўрта асрларда пулдорлар томонидан пулни қабул қилиш ва бошқа давлат, шаҳар пулига алмаштириб бериш асосида келиб чиққан. Кейинчалик пулдорлар ўз бўш турган маблағларидан фойда олиш мақсадида уларни вақтинча фойдаланишга маблағ зарур бўлган субъектларга беришган.Банк сўзи итальянча «banca» сўзидан олинган бўлиб «стол», аниқроғи «пуллик стол» деган маънони англатади. Ўрта асрларда италиялик пулдорлар ҳамёнларидаги, идишлардаги монеталарни стол устига қўйиб ҳисоб-китоб қилганлар. Банклар пайдо бўлишининг бошланғич босқич ХVI асрда Флоренсия ва Венецияда ташкил қилинган кичик жиробанклар ҳисобланади. Кейинчалик шундай банклар Амстердамда (1605 й.), Гамбургда (1618 й.), Миланда, Нюрнбергда, Генуяда вужудга келган. Бу банклар асосан ўз мижозлари–савдогарларга хизмат қилган, улар ўртасида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни олиб борган. Бу банклар ўз мижозларини монеталар таркиби бузилиши туфайли зарар кўришдан ҳимоя қилган. Улар ҳисобларни маълум суммадаги қимматбаҳо металлни ифодаловчи махсус пул бирлигида олиб боришган. Ўзларининг бўш пул маблағларини жиробанклар давлатга, шаҳарларга, чет эл савдогарларига ссудага беришган. Тарихда биринчи юзага келган банк Англия банки ҳисобланиб, у 1694 йилда акционерлик банки сифатида ташкил этилган. Бу банк акционер-эмиссион банк бўлиб, унга давлат томонидан банкнотлар чиқаришга рухсат берилган. Кейинчалик, саноат ривожланиши натижасида банклар бошқа мамлакатларда ҳам ташкил қилиниб борган. Банкларнинг келиб чиқиши ва ривожланиш ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатлар ва талабларнинг ошиши, савдо капитали айланишининг тезлашуви билан боғлиқ бўлган.Натурал хўжалик муносабатларининг тугаши, савдо-сотиқ муносабатларининг ривожланиши пуллик ҳисоб-китоблар олиб боришга, кредитнинг ривожланишига йўл очди. Ишлаб чиқаришни ривожлантириш ёлланма меҳнатни жалб қилишга олиб келган. Ёлланма меҳнат учун ҳақнинг пул шаклида тўланиши, доимий пул айланишини юзага келтирди. Пул айланишини эса банк томонидан бошқарилиши зарур эди. Шундай қилиб, банклар маблағларни йиғиш ва тақсимлаш орқали ссуда капитали ҳаракатини бошқара бошлади. Ссуда капиталистидан фарқли ўлароқ банкир тадбиркор сифатида ўз иш фаолиятини олиб борган. 3. Masala. Mijoz (jismoniy shaxs) A Tijorat bankiga 300 000 000 so‘m, yillik 23 %stavkada, 12 oy muddatga depozit joylashtirgan. Muddatli depozit uchun oylik to‘lovini toping. 14-variant 1.Iqtisodiyotda pulning roli Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot bahosi uning qiymatidan kelib chiqib, mumkin bo'lgan og'ish bilan shakllanadi. Tovar narxiga talab va taklif nisbati, shuningdek, tovar narxini pasaytirish imkonini beruvchi raqobat ta’sir qiladi. Narx belgilash mexanizmi xarajatlar darajasini oshirishga, kamaytirishga qaratilgan. Agar biz qayta taqsimlash jarayonlari va moddiy xarajatlarni qayta-qayta hisoblashni hisobga olmasak, pul massasi nominal YaIMga yoki soddalashtirilgan shaklda tovarlar narxlarining yig'indisiga ekvivalentdir, bu odatda miqdor nazariyasiga mos keladi. pul. Puldan foydalanish pul daromadlari va xarajatlarini bog'lash va muvozanatlash choralarini ko'rish imkonini beradi. Bunda ushbu maqsadlar uchun kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish, soliq imtiyozlari berish orqali ayrim tarmoqlar va mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirishga yordam beradigan davlat hokimiyati organlarining o‘rni katta.1. Moliyaviy aktivlarga talab- bular ko'chmas mulk, (GKO, OFZ), chet el valyutasi, bank depozitlari, bank sertifikatlari, kompaniyalar aktsiyalari bilan operatsiyalar. Ularni sotib olish uchun "yuqori samaradorlik" pul talab qilinadi, ya'ni. naqd pul yoki naqd pul Rossiya Bankining zahirasida.2. Moliyaviy aktivlar bo'yicha foiz stavkalari. Zamonaviy pulga bo'lgan talab va o'sish o'rtasida teskari munosabatni o'rnatadi foiz stavkalari aktivlar. Rossiya sharoitida bu qaramlik boshqa omillarning yutuvchi ta'siri tufayli hali ham zaif ta'sir ko'rsatadi. Moliyaviy aktivlar bo'yicha foiz stavkalarining yuqori darajasi ularga talabning yuqori kon'yunkturasini saqlab qoladi, naqd pul va naqd pulga bo'lgan talabni kamaytiradi. Ammo fond bozori inqirozi davrida moliyaviy aktivlar tashlab yuboriladi va naqd rubl va xorijiy valyutaga shoshilinch talab mavjud.3Pul aylanish tezligi. Pul muomalasi tezligi qanchalik yuqori bo'lsa, boshqa narsalar teng bo'lganda, pulga bo'lgan talab shunchalik past bo'ladi.4 Valyuta omillari to'plami. Bizning sharoitimizda dollarga bo'lgan talab rublga bo'lgan talabdan oshib ketadi, bu esa rublga bo'lgan talabni rag'batlantirish vazifasini dolzarb qiladi, shuning uchun milliy valyuta bozor sub'ektlari faoliyatida asosiy mos yozuvlar nuqtasi hisoblanadi. Pul eksport va import operatsiyalarining rentabelligini baholash uchun, ushbu operatsiyalar uchun naqd pul hisob-kitoblari uchun ishlatiladi. Pul mablag'lari kredit va notovar operatsiyalari bo'yicha hisob-kitoblarni amalga oshirishda, ma'lum bir davrdagi eksport va import hajmini taqqoslash natijasida mamlakat savdo balansini tuzishda, faol yoki passiv savdo balansi ko'rinishida jamlanganda foydalaniladi.5. Hozirgi moliyaviy aylanmadan tashqariga chiqadigan ehtiyojlar, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan pulga bo'lgan talab. Haqiqiy pul talabining hajmi sub'ektlarning resurslar bilan ta'minlanganligi bilan belgilanadi. Rossiyada pul massasining tarkibi tijorat banklarining ulushlarini hisobga olmaydi va aktsiyadorlik jamiyatlari (davlat qarzi. Davlat qarzi majburiyatlari siyosati byudjet taqchilligini moliyalashtirish vazifalariga bo'ysunadi va iqtisodiyotni tarkibiy o'zgartirish muammolariga, kapitalning moliyadan kapital oqimiga ta'sir qilmaydi. real sektor iqtisodiyot.6 Pulga bo'lgan talab quyidagilarga bog'liq zamonaviy moliyaviy va bank texnologiyalarini qo'llash, to'lov va hisob-kitob aylanmasining butun tizimining ishlashining aniqligi. Qimmatli qog'ozlarni bir egadan ikkinchisiga o'tkazishning elektron usuli joriy etilgandan keyin pulga bo'lgan talab kamayadi. 2. Markaziy bankning paydo bo‘lishi. Markaziy bank – mamlakatdagi narx darajasi, bank tizimining barqarorligi hamda to‘lov tizimining barqaror faoliyati uchun mas'ul bo‘lgan muassasadir. Buning uchun pul-kredit siyosatini olib boradi, tijorat banklar, to‘lov tashkilotlar, hamda bir necha nobank kredit tashkilotlar (MKT, lombarlardlar va boshqalar) faoliyatini litsenziyalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi.Ba'zan mamlakatlarda mega-tartibga soluvchi (mega-regulyator) bo‘lgan markaziy banklar mavjud va ular sug‘urta bozorini hamda moliya bozorining boshqa segmentlarini ham tartibga soladi.Markaziy bank tijorat banklarining amaliyotlarini amalga oshirish, ya'ni jismoniy va yuridik shaxslarga qarz berish, ularga valyuta ayirboshlash xizmatlarini ko‘rsatish, shuningdek uchinchi shaxslarga moliyaviy yordam ko‘rsatish, banklar kapitallari va boshqa yuridik shaxslarning ustav fondlarida ishtirok etish huquqiga ega emasMarkaziy banklarning rivojlanish tarixi shuni ko‘rsatadiki, ularning kelib chiqishi xususiy banklarga berilgan imtiyozda, ya'ni pul bosib chiqarishda (pul emissiyasi) namoyon bo‘lgan.Iqtisodiy rivojlanishning dastlabki bosqichlarida markaziy (emitent) va tijorat banklari o‘rtasida farq bo‘lmagan, lekin pul-kredit tizimi rivojlangan sari bir necha yirik tijorat banklarida banknot emissiyasini markazlashtirish jarayoni yuz bergan, natijada banknotlarni chiqarish monopol huquqi bitta bankka tegishli bo‘lib qolgan.Markaziy banklarning paydo bo‘lishi XIX asrning o‘rtalariga va XX asrning boshlariga to‘g‘ri keladi, chunki bu davrda ko‘pchilik hukumatlar muomaladagi pul masalasini nazorat qilish muayyan banklar bo‘ynida bo‘lishni qonunlashtirgan.Markaziy bank birinchi marta qayerda va qachon paydo bo‘lganini aytish qiyin. Ayrim iqtisodchilar markaziy bankning vazifalarini birinchi bo‘lib bajargan bankning tashkil topgan sanasi deb hisoblaydilar. Bu mezonga Riksbank (Shvetsiya banki bo‘lib, 1668-yilda tashkil etilgan) mos keladi. Angliya banki 1694-yilda tashkil topgan. Fransiya banki esa 1800-yilda. 3. Masala. Bankga 200000 000 so‘m miqdordagi mablag‘ 6 oy muddatga qo‘yilgan. Agar foiz stavkasi 5% ni tashkil qilsa, shu davr ichidagi foiz to‘lov miqdori qancha bo‘ladi? 15-variant Pul turlari va shakllari evolyutsiyasi. Pulning kelib chiqish tarixi ko‘proq pulning evolyusion nazariyasi bilan bog‘liq. Tovar muomalasining evolyusion rivojlanish jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har xil tovarlar o‘ynagan. Har bir jamoa o‘z tovarini ekvivalent sifatida o‘rtaga qo‘ygan. Lekin jamiyat taraqqiyoti shu tovarlar ichidan ikki guruh tovarlarning ajralib chiqishiga olib keldi. Bular – birinchi ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan tovarlar va zebu ziynat tovarlaridir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida dehkonchilik va chorvachilikdagi mehnat taqsimoti, tovar turlarining ko‘payishi almashinuv jarayonining yanada rivojlanishini taqozo qildi. Almashinuv jarayonida tovar egalari o‘zaro muloqotda bo‘lib, tovarning egasi o‘z mahsulotini (mulkini) baholagan. SHu baholash jarayoni biror o‘lchov birligi bo‘lishini taqozo qilgan. O‘tgan asrdagi iqtisodchilar pul – bu tovarlarning tovari, deb ifodalashgan va uning quyidagi xususiyatlarini izohlab berishgan: Birinchidan, pulning iste’mol qiymatida boshqa tovarlarning qiymati o‘z ifodasini topadi. Ikkinchidan, pulda ifodalanadigan aniq mehnat asosini abstrakt mehnat tashkil qiladi. Uchinchidan, pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo‘ladi.SHunga asoslangan holda, pul ham tovar, lekin boshqa tovarlardan farq qiluvchi xususiyatlarga ega bo‘lgan maxsus tovar degan xulosaga kelish mumkin. Uning maxsus tovar sifatida xususiyati shundaki, u barcha tovarlarning qiymatini o‘zida ifoda qiluvchi, umumiy ekvivalent hisoblanadi.Pul qanday shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar pul bo‘lib qolaveradi. YUqoridagilarga asoslangan holda, pulning mohiyatini quyidagicha ta’riflashimiz mumkin. Pul – bu maxsus tovar, umumiy ekvi-valent bo‘lib, abstrakt mehnat xarajatlarini o‘zida aks ettiradi va tovar xo‘jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi.Pul to‘g‘risidagi evolyusion nazariya uning o‘lchov birligi va muomala vositasi ekanligini ochib beradi.CHet el iqtisodchilari pulning iqtisodiy kategoriya sifatida mohiyati va zarururiyatiga kam e’tibor qaratganlar. 1857 yilda taniqli ingliz iqtisodchisi U.Djevons, iqtisodiy fanlar uchun pul masalasi bu geometriyadagi aylana kvadraturasiga teng demakdir, degan ekan. SHuning uchun chet el iqtisodchilari bu bobni chetlab o‘tishgan. XX asrning 50 - yillaridagi darsliklarning mualliflari pulning mohiyatidan ko‘ra uning iqtisodiyotga, ishlab chiqarish va bandlik, moddiy resurslar va ulardan foydalanishga ta’sirini o‘rganish muhimroqdir, deb ta’kidlashgan va ko‘p chet el olimlari shu yo‘nalishda ish olib borishgan. Hozirgi vaqtda pul to‘g‘risida bizda mavjud chet el adabiyotlarida ko‘rilgan masalalar fikrimizning isboti bo‘lishi mumkin. Haqiqatan ham, bozor iqtisodiyotga o‘tish sharoitida pulning zarurligi, mohiyatini tadqiq qilishdan ko‘ra, pulning iqtisodiyotga, ishlab chiqarishga, bandlikka ta’sirini tadqiq qilish jamiyatimiz uchun ahamiyatliroq deb o‘ylaymiz. Pulning turlari. Pul o‘zining evolyusiyasi jarayonida metall (oltin, kumush, mis), qog‘oz, kredit pullar shaklida ishlatilib kelgan. Qiymatni o‘zida ifodalashiga ko‘ra pullar ikki turga bo‘linadi: – haqiqiy pullar; – haqiqiy pul izdoshlari - qiymat belgilari. Haqiqiy pullar nominal qiymatini o‘zida ifodalovchi, real qiymatga ega bo‘lgan metall pullar bo‘lib, ular har xil shakllarda chiqarilgan va keyinchalik amaliyotda qulay bo‘lgan aylana (shu shaklda metall emirilishi kam bo‘ladi) shaklda chiqarilgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, XII asrlarda hozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiev Rusida zarb qilingan. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida tangalar, asosan, oltindan zarb qilingan, keyinchalik, oltin va boshqa qimmatbaho metallarni qazib chiqarish qiyinlashuvi, ishlab chiqarishning rivojlanishi va to‘lov, muomala vositasiga bo‘lgan ehtiyojning oshishi natijasida muomalaga qiymat belgilarini kiritish zarur bo‘lib qoldi. Oltin va kumush muomaladan yo‘qola bordi Bank tizimi va uning elementlari. B ank tizimi-tor ma‘noda mank muassasalari yig‗indisidir. Bank tizimi keng ma‘noda bank muassasalari va ular faoliyatining meyoriy huquqiy asoslari,tashkiliy moddiy-texnik va moliyaviy asoslarining yig‗indisidir.1996-yil 25-aprelda ―Banklar va bank faoliyati togrisida‖gi qonun 1995-yil 25-dekabrda Ozbekiston Respublikasi Markaziy banki togrisidagi qonun.Amerikalik olim Fridrix Mishkin , rus olimi Andrushen va yana ko‗plab olimlar sug‗irta kompaniyalarini , pensiya fondlarini va kredit uyishmalarini bank tizimi tarkibiga kiritadi.Bozor iqtisodiyoti sharoitida 2 pog‗onali bank tizimi shakllanadi: pog‗onada Makaziy bank ; pog‗onada Tijorat banklari turadi. Lekin 3 pog‗onali bank tizimi ham paydo bo‗ldi. Bunga misol qilib, evropa hududiga kirgan mam;lakatlarning bank tizimini ko‗rsatish mumkin: Evropa Markaziy banki Evro hudud mamlakatlarining Markaziy banki Evropa hudud mamlakatlarining tijorat banklari Bank tizimi quyidagi elementlardan tashkil topadi:Bank tizimining huquqiy asoslari .Bank tizimining tashkiliy asoslari. Masalan: AQShda tijorat banklaritashkiliy tuzilishiga ko‗ra 2 ga ajratiladi:Universal banklar-depozit qabul qilish huquqiga ega, kreditlash, hisob- kitoblar va boshqa moliyaviy xizmatlar ko‗rsatadi. Lekin ular qimmatli qog‗ozlar chiqarish yo‗li bilan resurs jalb qilish huquqiga ega emas. Universal banklar federal zaxira tizimi tomonidan nazorat qilinadi.Investitsion banklar-depozit qabul qilish huquqiga ega emas. Ular qimmatli qog‗ozlarini muomalaga chiqarib, resurslar jalb qiladi va bu resurslardan o‗rta va uzoq muddatli kreditlar beradi.Xitoyda 4 ta bank Markaziy bank bilan bir xil bank turadi: Xitoy sanoat banki, Xitoy qishloq-xo‗jalik banki , Xitoy eksport-import banki va Xitoy banki.Bank tizimining iqtisodiy asoslari. Banklar faoliyat yuritish uchun Markaziy bank tomonidan belgilangan miqdorda ustav kapitalini shakllantirish lozim. Ustov kapitali shakllangandan keyin Markaziy bank tijorat banklarga Bosh litsenziya beradi.Banklar turlari. Tijorat banklari mijozlarning tarkibiga ko‗ra 3 turga bo‗linadi ulgurji banklar – bu banklar yirik kompaniyalariga moliyaviy xizmatko‗rsatish, aholi va kichik biznes subektlari bilan ishlamaydi chakana banklar – faqat aholiga va kichik mijozlarga moliyaviy xizmatko‗rsatadi.aralash banklar bu banklarning mijozlari tarkibida aholiga ham , kichiksubektlariga ham yirk kompanyalarga xizmat ko‗rsatadi Masala. Agar nominal kurs 3,1 foizga pasaysa, AQShda narxlar 3,4 foizga,O‘zbekistonda 10,9 foizga oshsa, sumning dollarga nisbatan real kursi qanday o‘zgardi? 16-variant Inflyatsiyaga qarshi kurashish yo’llari. Inflyatsiyaga qarshi siyosat Inflyatsiyaga qarshi strategiya Inflyatsiyaga qarshi taktika Inflyatsiyaga qarshi siyosatning mohiyatini baholab, unda uchta umumiy yondashuvni ajratib ko'rsatish mumkin.Birinchisi doirasida (zamonaviy tarafdorlar tomonidan taklif qilingan Keynschilik) faollikni ta'minlaydi byudjet siyosati -samarali talabga ta'sir qilish uchun davlat xarajatlari va soliqlarni manevr qilish: hukumat o'z xarajatlarini cheklaydi va soliqlarni oshiradi. Natijada talab pasayib, inflyatsiya darajasi pasaymoqda. Biroq, shu bilan birga, investitsiyalar va ishlab chiqarishning pasayishi sodir bo'lishi mumkin, bu esa turg'unlikka va hatto dastlab belgilangan maqsadlarga zid bo'lgan hodisalarga, ishsizlikni rivojlanishiga olib kelishi mumkin.Retsessiya sharoitida talabni kengaytirish uchun fiskal siyosat ham olib borilmoqda. Talab yetarli boʻlmagan taqdirda davlat investitsiyalari va boshqa xarajatlar dasturlari amalga oshiriladi (hatto katta hajmdagi sharoitlarda ham). byudjet taqchilligi), soliqlar kamayadi. Bu iste'mol tovarlari va xizmatlariga talabni oshiradi, deb ishoniladi. Biroq, byudjet mablag'lari bilan talabni rag'batlantirish, 60-70-yillardagi ko'plab mamlakatlar tajribasi ko'rsatganidek, inflyatsiyani oshirishi mumkin. Bundan tashqari, katta byudjet taqchilligi hukumatning soliqlar va xarajatlarni boshqarish imkoniyatini cheklaydi.Ikkinchi yondashuvni iqtisodiy nazariyada monetarizmni yoqlovchi mualliflar tavsiya qiladilar. Asosiy e'tibor iqtisodiy vaziyatga bilvosita va moslashuvchan ta'sir ko'rsatadigan pul-kredit tartibga solishga qaratilgan. Tartibga solishning bu turi nodavlat nazorati ostidagi Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi, u emissiyani belgilaydi, muomaladagi pul miqdori va stavkalarini o'zgartiradi. kredit foizlari... Bu yondashuv tarafdorlari davlat cheklash uchun deflyatsion choralarni amalga oshirishi kerak, deb hisoblaydilar samarali talab, chunki iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish va ishsizlikning tabiiy darajasini pasaytirish orqali sun'iy ravishda bandlikni saqlash inflyatsiya ustidan nazoratni yo'qotishga olib keladi Nazoratdan tashqari inflyatsiyani jilovlash maqsadida koʻpgina mamlakatlar hukumatlari 60-yillardan boshlab narx va daromad siyosati deb ataladigan siyosatni amalga oshirdilar. asosiy vazifa bu asosan ish haqini cheklash bilan bog'liq - uchinchi usul. Bu siyosat inflyatsiyaga qarshi kurashning bozorga asoslangan strategiyasini emas, balki ma'muriy strategiyani anglatganligi sababli, u har doim ham o'z oldiga qo'ygan maqsadiga erisha olmaydi. Inflyatsiyaga qarshi strategiyaning tarkibiy qismlari: 1. aholini xabardor qilish orqali inflyatsiyaga qarshi kutishlarni bartaraf etish; 2. uzoq muddatli pul-kredit siyosati (pul massasining yillik o'sishiga qat'iy cheklovlarni joriy etish); 3. Byudjet taqchilligini kamaytirish (soliqlarni ko'paytirish yoki davlat xarajatlarini qisqartirish). Inflyatsiyaga qarshi taktika talabni oshirmasdan tovar taklifini oshirishga yoki taklifni kamaytirmasdan talabni kamaytirishga qaratilishi kerak. Bu erda muhim rolni milliy iqtisodiyotning bozorlik darajasini oshirish orqali o'ynash mumkin. Bunga yangi bozorlarni tashkil etuvchi ishlab chiqarish, xizmatlar, ma'lumotlarning qo'shimcha mahsulotlarini sotuvchi korxonalarning imtiyozli soliqqa tortilishi yordam beradi. Davlat mulkini xususiylashtirish, davlat strategik zaxiralarini, korxonalarning moddiy resurslarini sotish, ommaviy iste’mol importi inflyatsiyani pasaytirishning kuchli omilidir. Talabni tartibga solish jamg'arma stavkalarini oshirishni va ularning likvidlik darajasini pasaytirishni ta'minlaydi. Buning uchun, foiz stavkalari depozitlar, davlat obligatsiyalari bo‘yicha xususiylashtirish jadallashtirilmoqda. Ba'zida depozitlarni vaqtincha muzlatish ham joriy etiladi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning barcha usullari to'liq tugatilgandan so'ng, musodara tipidagi pul islohoti o'tkazilishi mumkin.Bundan tashqari, galloping va giperinflyatsiya bilan kurashish uchun foydalaniladigan ba'zi barqarorlashtirish dasturlarini ta'kidlash kerak Milliy pul tizimi elementlari. pul tizimi deganda turli mamlakatlarda tarixan vujudga kelgan va odatda qonun hujjatlari bilan mustahkamlab qo‘yilgan pul muomalasining tashkiliy shakli tushuniladiPul tizimining tarkibiy qismlariTovarlar va xizmatlar narxlarini ifodalovchi milliy pul birligiNaqd aylanmada qonuniy to‘lov vositasi vazifasini bajaruvchi kredit va qog‘oz pullar, mayda tangalar tizimiul emissiyasi tizimi, muomalaga pul chiqarish tartibi Pul muomalasi masalalarini tartibga soluvchi muassasalar Pul tizimining elementlari nechta va ular qaysi? Milliy valyuta — muayyan davlat (davlat markaziy banki) tomonidan chiqariladigan valyuta. Milliy valyuta nima? Birinchi navbatda mamlakat hududida, quvvati va holatiga qarab tashqi savdo va xalqaro hisobkitob ishlarida qoʻllaniladi Valyuta (ital. valuta, lot. valere — qadrlanmoq, qiymat) — 1) mamlakatning pul birligi va uning turi (oltin, kumush, qogʻoz); 2) chet mamlakatlarning xalqaro muomalada qoʻllanuvchi pullari, shuningdek shu mamlakatlarning pul birligida ifodalangan va xalqaro hisobkitoblarda foydalaniladigan kredit va toʻlov hujjatlari (veksellar, cheklar, banknotlar va b.).Oliy Majlisning 1993-yil 3-sentabrdagi 952-XII sonli qaroriga muvofiq 1994-yil 1-iyuldan boshlab, Oʻzbekiston Respublikasi hududida qonuniy toʻlov vositasi boʻlgan milliy valyuta — „soʻm“ muomalaga kiritildi. Hozirgi vaqtda 1000, 5000, 10000, 50000, 100000 soʻm qiymatidagi banknotlar va 10, 25, 50, 100, 500 soʻm qiymatidagi tangalar muomaladadir.Spot, forvard, kross-kurs nima ? Valuta bozorida turli turdagi shartnomalar amal qiladi.Ularning ko‘pchiligi spot shartlari asosida amalga oshiriladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, bitimni imzolash va bajarish vaqtlari qariyb mos keladi. Bitimning bunday turida valuta sotuvchidan sotib oluvchiga shartnoma imzolanishi bilanoq (ko‘pi bilan ikki ish kunida) yetkaziladi.Spot shartnomalariga jami valuta shartnomalarining 90 foizi to‘g‘ri keladi.«Spot», forvard va opsion shartnomalari banklararo bozorlarda va birjalarda amalga oshiriladi. Birjada amalga oshiriladigan ixtisoslashgan shartnomalarga fyuchers shartnomalari kiradi. Fyuchers operatsiyalari fyuchers shartnomalarini sotish va sotib olish bo‘yicha tuziladi. Masala. Mijoz A tijorat bankiga 12 oy muddatga yillik 24% stavkada,300 000 000 so‘m mablag‘ni depozitga joylashtirgan. Ushbu jamg‘arma depozit bo‘yicha 6 oylik to‘lovini toping. 17-variant Pulning mohiyati. Bank kredit va uning mazmuni. Qarzga mablagʻ beruvchi tomon kreditor (davlat, bank, korxona, xususiy shaxs va boshqalar), ssuda oluvchi tomon esa debitor (qarzdor) deyiladi. Kredit kelishuvi qarzdan foydalanish shartlari kayd etilgan in shartnoma bilan rasmiylashtiriladi. K. muomalasi qarz beruvchi va qarz oluvchi oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Lekin har qanday qarz munosabati ham K. boʻla olmaydi. K. munosabatida olingan mablagʻ qaytarib berilishi, foydalanilgani uchun haq (kelishilgan foizda) toʻlanishi, muddatli, maʼlum tovar va nomoddiy aktivlar bilan taʼminlangan boʻlishi, maqsadli ishlatilishi shart. Berilishi muddatlariga koʻra, qisqa muddatli (1 yilga qadar), oʻrta muddatli (1yildan 5 yilgacha), uzoq, muddatli (6 yildan ortiq) K.ga boʻlinadi.K.ning tijorat, bank, davlat, isteʼmol, xalqaro, ipoteka va boshqa shakllari bor. Tijorat K.i — bir xoʻjalik yurituvchi subʼyekt tomonidan beriladi va, odatda, veksel bilan rasmiylashtiriladi. Bank K.i — jismoniy va yuridik shaxslarga pul shaklida banklar tomonidan beriladi. Bank kreditining forfeyting, faktoring, haridorga qarz berish kabi koʻrinishlari bor. Davlat K.i — davlatning qarz beruvchi va qarz oluvchi sifatida ishtirokini nazarda tutadi. Davlat qarz beruvchi sifatida bank tizimi orqali byudjetdan tarmoq, hudud, korxonalarni K. ajratib moliyalashtiradi. Qarz oluvchi sifatida aholiga davlat zayomlari, obligatsiyalarini sotish bilan jismoniy yoki yuridik shaxslardan qarz oladi, natijada ichki davlat qarzi, chet davlatlardan olingan K.lar hisobidan tashqi davlat qarzi paydo boʻladi. Isteʼmol K.i — aholiga isteʼmol tovarlari, xizmatlarni nasiyaga sotish, uy-joy qurilishi harajatlari uchun, lombardlardagi mulk garovi hisobiga, oʻzaro yordam kassasi qarzlari va boshqa koʻrinishlarda beriladi. Xalqaro K. — muddatli, qaytimli va foiz toʻlash shartlari bilan bir mamlakatdagi kreditor tomonidan ikkinchi mamlakatdagi qarz oluvchiga pul yoki tovar shaklida beriladigan qarz, shuningdek, chet el obligatsiyalari, chet el korxonalari aksiyalari va b, qimmatli qogʻozlariga fonda olish maqsadlarida kapital qoʻyish. A tijorat bankidan mijoz 36 oy muddatga, yillik 29% stavkada, 30 000 000 so‘m miqdorida mikroqarz olgan edi. Mijoz 24 oyda, muddatidan oldin olgan kreditini so‘ndirdi. Mijoz tijorat bankiga qancha miqdorda to‘lovni amalga oshirgan. 18-variant Banklar va boshqa moliyaviy muassasalar. Pul islohoti turlari. Pul islohoti, uning turlari (nollifikatsiya, denominatsiya, devalvatsiya, revalvatsiya). Antiinflyatsiya siyosati: deflyatsiya siyosati, daromad siyosati. Devalvatsiya, inflyatsiya va denominatsiya Pul islohotlari pul tizimini tubdan o'zgartirish usuli sifatida Pul islohotlari metall pul muomalasi sharoitida - kumush yoki oltin standarti bilan, shu jumladan Ikkinchi jahon urushidan keyin, oltin almashinuvi yoki oltin-dollar standarti amalda bo'lgan davrda amalga oshirildi. Urushlar va inqiloblar tugaganidan keyin iqtisodiyotni tiklashning eng muhim usullaridan biri sifatida pul muomalasini barqarorlashtirish quyidagi usullar yordamida amalga oshirildi: 1) bekor qilish; 2) restavratsiya (qayta baholash); 3) devalvatsiya; 4) denominatsiyalar. Bekor qilish katta diskontlangan birlikning bekor qilinishi va yangi valyutaning kiritilishi haqida e'lon qilish demakdir. Yangi marka 1:1 trillion eski reyxsmarklar nisbatida almashtirildi. Oldingi valyuta bekor qilindi. Masala. Mijoz B tijorat bankiga 12 oy muddatga 240 000 000 so‘m miqdoridagi mablag‘ni yillik 23% stavkada muddatli depozit joylashtirgan edi. Mijoz depozit shartnomasini amal qilish muddatida emas balki 14 oydan so‘ng tijorat bankidan qo‘ygan depozitini qaytarib oldi. Tijorat banki mijoz uchun qacha miqdorda foiz to‘lovini amalga oshirgan? 19-variant Pul islohotlarini amalga oshirish usullari.. Pul islohotlari - milliy valyutani mustahkamlash, pul birligini barqarorlashtirish va pulmuomalasini tartibga solishin maqsadida davlat tomonidan mamlakat pul tizimini to’liq yokiqisman qayta tashkil etish. Pul isloxotlari qog’oz pul belgilarining hammasi yoki bir qismiqadrsizlanganda va ularning hajmi ko’payib, yangisi (qog’oz yoki metall) bilan almashtirishlozim bo’lganda, pulning oltin qiymati yoki valyuta kursi o’zgarganda, pul tizimigao’zgartish kiritish zarur bo’lganda o’tkaziladi. Pul isloxotlarimamlakatdagi iqtisodiy holatga,pulning qadrsizlanish darajasiga va davlatning siyosatiga bog’liq holda turli usullarda:ortiqcha qog’oz pullarni yo’q qilish bilan pul hajmini kamaytirish (deflyatsiya); eski pulbelgilarini yo’q qilib, yangi qog’oz pul belgilarini zarur mikdorda chiqarish (nullifikatsiya);eski pul belgilarini yirikroq yangi pul belgilariga almashtirish (denominatsiya); pul birligiyoki qog’oz pul birligi kursining metall qiymati va chet el valyutasiga nisbatan kursinipasaytirish (devalvatsiya); pul birligidagi metall qiymati yoki qog’oz pul kursini tashkidavlatlar valyutasiga nisbatan oshirish (revalvatsiya) va b oshqa shakllarda amalga oshiriladi.Hozirgi Markaziy Osiyo hududlarida muxim pul isloxotlari Amir Temur hukmronlikqilgan davrdan boshlangan. Uning tashabbusi bilan o’sha davrgacha muomalada bo’lganmayda mis tangalar o’rniga sifat va hajm jihatdan bir necha marta ortiq bo’lgan, yirikqiymatga ega oltin va kumush tangalar zarb etila boshlagan. Amir Temur tasarrufida birnecha zarbxonalar bo’lganligi va ularda zarb etilgan tangalar Evropada ham mashhurbo’lganligi haqida ko’p ma’lumotlar bor. Birgina G’arbiy eron va Ozarbayjonda AmirTemurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq oltin va kumush tangalar muomalaga kiritilgan.Mirzo Ulug’bek tomonidan 1428 y. amalga oshirilgan pul isloxotlarida ilgari zarb etilgan mistangalarning muomalada bo’lishi taqiqlangan. Bir qator shaharlarda — Buxoro, Samarqand,Toshkent, Shohruxiya, Andijon, Qarshi va Termizda yangi tangalar zarb etila boshlagan. Eskitangalarni yangi tangalarga almashtirish tugallangandan keyin, fakat Buxorodagi zarbxonafaoliyati saklab qolinib, qolganlari yopilgan. Naqdsiz pul aylanmasi rivojlantirish istiqbollari. Naqd pulsiz pul aylanishi – banklarda pul mablag‘larini to‘lovchilar va oluvchilarning hisobvaraqlari bo‘yicha yozuvlar yordamida yoki o‘zaro talablarni hisobga olish yo‘li bilan amalga oshiriladigan pul aylanishidir. Naqdsiz pul aylanmasi quyidagi prinsiplar asosida tashkil etiladi: Naqdsiz pul aylanmasining me’yoriy huquqiy asoslarining mavjudligi. O‘zbekistonda naqdsiz pul aylanmasining qonunchilik asoslari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:Naqd pulsiz hisob kitoblarni asosan banklarda ochilgan hisob raqamlar orqali o‘tkazilishi.Mijozlar hisob raqam ochishda banklarni erkin tanlash huquqiga ega. Barcha naqdsiz to‘lovlar to‘lovchining joriy hisob raqamidagi pul mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.Amaliyotda bir tijorat bankining mijozi ikkinchi bir tijorat bankining mijozi foydasiga naqd pulsiz to‘lovni amalga oshiradi. Bir bankdan 2-bankka o‘tayotgan to‘lovlar banklarning Nostro vakillik raqamlari orqali o‘tadi. Banklarning 2 turdagi nostro vakillik hisob raqamlari mavjud: Vertikal vakillik hisob raqami Gorizontal vakillik hisob raqami Odatda har bir tijorat banki milliy valyutada bitta vertikal bitta gorizontal vakillik hisob raqamiga ega bo‘ladi. Vertikal vakillik hisob raqami Markaziy bankning balansida ochiladi. Gorizontal vakillik hisob raqami mamlakatning boshqa tijorat bankida ochiladi. 3.Masala. A tijorat bankidan mijoz 36 oy muddatga, yillik 29% stavkada, 30 000 000 so‘m miqdorida mikroqarz olgan. Mijozning miqroqarz bo‘yicha oylik to‘lovini aniqlang. 20-variant Demonitizatsiya va nullifikatsiyani amalga oshirish tartibi 2.Elektron to’lov tizimi Elektron pullar naqd pullar bilan bir xil tarzda ishlaydi. Ulardan mahsulot yoki xizmatlarga to'lash uchun foydalanishingiz mumkin. Farqi shundaki, ular bank kartalari, axborot tashuvchi elektron moslamalarda yoki elektron hamyonlarda saqlanadi. Elektron to'lov tizimi – internet orqali amalga oshiriladigan to'lovlar tizimidir. Bu kabi tizimdan foydalanish uchun pul mablag'larni yuboruvchi hamda qabul qiluvchi muayyan tizimda ro'yxatdan o'tgan bo'lishlari kerak. Elektron pullarni elektron hamyon yoki to'g'ridan to'g'ri bank kartasidan yuborish mumkin. Elektron to'lov tizimining asosiy vazifasi to'lovlar xavfsizligini ta'minlashdan iboratdir. Hozirda elektron hamyonlar ochish imkoniyatini taqdim etuvchi ko'pgina to'lov tizimlari mavjud. MDH davlatlarining ko'pchiligida Yandeks.Pullar, WebMoney va QIWI kabi elektron to'lov tizimlaridan keng foydalaniladi. Bundan tashqari, mamlakatimizda OSON elektron pullar tizimi faoliyat olib bormoqda. 3.Masala. A tijorat bankidan mijoz 36 oy muddatga, yillik 29% stavkada, 50 000 000 so‘m miqdorida mikroqarz olgan edi. Mijoz 24 oyda, muddatidan oldin olgan kreditini so‘ndirdi. Mijoz tijorat bankiga qancha miqdorda to‘lovni amalga oshirgan. 21-variant Iste’mol kreditining mazmuni Isteʼmol krediti — xususiy shaxslarga, hammadan avvalo, uzoq muddat foydalanadigan isteʼmol tovarlari (mebel, avtomobil, televizor va boshqalar) sotib olish uchun maʼlum muddatga beriladi. U chakana savdo magazinlari orqali tovarlarning haqini kechiktirib toʻlash bilan sotish shaklida yoki isteʼmol maqsadlarida berish shaklida amalga oshiriladi. Isteʼmol kreditidan foydalanganlik uchun ancha yuqori foiz undiriladi. Iste'mol krediti - asosan tovarlarni sotish jarayonida ularni to'lovini kechiktirib to'lash huquqi berilishidir. Shu bilan birga iste'mol krediti banklar yoki maxsus kredit institutlari tomonidan iste'mol tovarlarni sotib olish va xizmatlarni to'lash hollarida beriladi. O'zbekiston respublikasi pul tizimi shakllanishi O’zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda milliy valyuta muomalaga kiritilgandan so’ng shakllandi. Chunki milliy valyuta har qanday mamlakat pul tizimining asosiy elementi hisoblanadi. Kurs Respublika valyuta birjasida aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to’g’risida qonuniga ko’ra so’mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya’ni so’mning nominal almashuv kursini AQSh dollariga bo’lgan talab va taklifga qarab aniqlanishini bildiradi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risidagi qonunning 23-moddasiga muvofiq hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul massasining o’sishini nazorat qiladi. Bunda M2 pul agregati nazorat obekti sifatida olingan. O’zbekistonda Markaziy bank pul tizimini tartibga soluvchi rasmiy organ hisoblanadi. O’zbekistonda pul tizimi to’g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor qilingan, shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me’yoriy huquqiy asoslari bo’lib, quyidagi qonunchilik hujjatlari hisoblanadi.O’zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risidagi qonun O’zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati to’g’risidagi qonun O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to’g’risidagi qonuni(1-marta bu qonun 1993-yil 7-mayda qabul qilingan, 2003-yil 11-dekabrda esa Valyutani tartibga solish to’g’risidagi qonun yangi tahrirda qabul qilindi) So’ngi yillarda milliy valyutaning qadrsizlanish suratini ya’ni devalvatsiya su’rati yuqori ekanligi kuzatilmoqda. 2003-yilda so’mning AQSh dollariga nisbatan qadrsizlanishsu’rati 11% foizni tashkil etdi. Xalqaro valuta fondining ekspertlari xulosasiga ko’ra milliy valutaning yillik qadrsizlanish su’ratini 10% ga etishi salbiy chegaraviy darajada hisoblandi. Milliy valutaning real almashinuv kursining oshishi mamlakat eksportini qimmatlashishiga sabab bo’ladi. Shu sababli respublikamiz so’mning asosiy tashqi savdo hamkorlarimiz bo’lgan Rossiya, Xitoy, Qozog’iston, va Ukraina valutalariga nisbatan real almashinuv kursining oshib ketishiga yo’l qo’ymaslik muhim kasb etadi. O’zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki respublika naqd pul aylanmasi bilan iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjud. Masala. B tijorat bankidan mijoz 500 000 000 so‘m miqdorida, yillik 14% stavkada 120 oyga kredit berdi. Kredit bo‘yicha dastlabki 24 oyi imtiyozli davri bo‘lib hisoblandi. Ushbu kredit bo‘yicha 18 oylik to‘lovini toping. 22-variant Kredit va uning mazmuni Kredit - bu vaqtincha bo'sh lurgan pul mabla;{IMini ma'tum muddatga, haq to'lash sharti bilan qafZga olish va qayl<1rib l)erish yuzasidan kelib chiqqul1 iqtisodiy munosabatlar yig'indisidir. Kredit yordamida tovar-moddiy boyliklari, turli mashina va mexanizmlar sotib olinadi, iste'molchilarning mablag'lari yetarli bo'lmagan sharoitda to'lovni kechiktirib tovarbr ~otjb olishlari \/,1 boshqa har xii to'lovlarni amalga oshirish imkonivatiga ega bo'ladilar. Kredit iqtisodiy kategoriya bo'lib, ijtimoiy munosab<"tlat'rling aniq bir ko'rinishi sifatida yuzaga chiqadi. Kredit har qanday ijtimoiy munosabat emas, balki ijlimoiy ishh'b chiqarish mahsuli, qiymatning harakati, qarz beruv'{.:hi va qarz oluvchi o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovcni kategoriyadir. Kreditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qaratilgan. Kreditning mohiyatini ochish - bu uning sifatlarini. kreditning muhim tomoniarini, uning iqtisodiy munosabatlar tizimining bir elementi sifatida kO'rsatuvchi asoslarni bilish demakdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati ko'pgina iqtisodchi olimlar tomonidan o'rganilib chiqilgan va ular tomonidan kreditning mohiyati bo'yicha fikrlar bildirilgan. Kreditning mohiyatini tushunish uchun avvalom bor, uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit munosabat bo'lishi uchun uning zarur munosabatlari - kreditning obyekti va subyektini bilish zarur. Pul agregatlari Pul agregatlari pul massasini o'lchovchilardan (ko'rsatkichlaridan) iborat. Pul agregatlari statistikada pullar harakatining muayyan sanaga bo'lgan yoki muayyan vaqt davridagi o'zgarishini tahlil etish uchun qo 'l1an iladi.Pul agregatlarini qurish uchun moddiy ne'matlarning likvidliligi darajasiga qarab ularning bosqichma-bosqich joylashtirilishi asos qilib olingan. Moddiy ne'matlarning likvidliligi deganda ushbu ne'matlarning tez va unchalik ko'p zararlarsiz pulga aylanish qobiliyati tushuniladi. Moddiy ne'matlarning likvidliligi vaqt bilan o'lchanadi. Moddiy ne'matni pulga aylantirish uchun qanchalik kam vaqt talab qilinsa, uning likvidliligi shunchali yuqori bo'ladi. Naqd pullar mutloq Iikvidlilikka ega, chunki ularni pulga aylantirish uchun zarur bo'ladigan vaqt no'\ga tengdir.Muomaladagi naqd pullar Mo agregatmi tashkil etadi. Naqd pullar banknotalar, xazina pattalari (biletlari) (agar mamlakatda ikkita emissiya markazi mavjud bo'lsa) va metal! t:mgalardan iborat bo'ladi. Metall tangalar naqd pullarning jud rivojlanish darajasiga bog'liqdir. Masala. Ishlab chiqarish hajmi 6 foizga, pul massasi 24 foizga, o‘rtacha narx darajasi 5 foizga oshdi. Pul aylanmasi (aylanma) tezligi qanday o‘zgarish yuz bergan? 23-variant Monometallizm pul tizimi. Monetarizm (lot. moneta — tanga, pul) — davlatni iqtisodiy boshqarishga oid iqtisodiy nazariya va amaliy konsepsiya. "Monetarizm" atamasi 1968 yilda Karl Brunner tomonidan kiritilgan va ikkita ma'noga ega bo'lishi mumkin: 1) bu kontseptsiya nomini belgilovchi zamonaviy bozor iqtisodiyotida pulning yetakchi roli va pul mexanizmi haqidagi nazariya, shuningdek takror ishlab chiqarish, ijtimoly siyosat, xalqaro muammolarga alohida yondashuv. iqtisodiy munosabatlar va jinoyatchilikka qarshi kurash; 2) igtisodiy o'sishni, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash uchun muomaladagi pul massasini va foiz stavkalarini tartibga solishga qaratilgan siyosatdir. Monetarizm1950-1970-yillarda shakllandi.Monetarizm maktabining rahbari amerikalikiqtisodchi, Chikago neoklassik uyg'onishmaktabining asoschisi Milton Fridman hisoblanadi.Faqat monetarizm emas, balki boshqa nazariyalar ham pul massasi bilan ishlab chiqarish o’rtasida bog’lanish mavjudligini tan oladi. Farq shundaki, monetarizm bu bog’lanishni bosh masala deb qaraydi. Uning namoyondalari pul massasiga ta’sir etuvchi chora-tadbirlar davlat investitsiyasidan farqliroq darhol iqtisodiy vaziyatiga ta’sir etadi deb qaraydilar. Monetaristlar iqtisodiyotga amaliy jihatdan yondashib, pul massasini yiliga o’rtacha 3% oshirishni tavsiya etishadi.Ammo monetaristlar keyingi paytlarda iqtisodiyotda yuz bergan o’zgarishlarni inobatga olib, pul massasini doimiy ravishda va bir me’yorda olib borishni ma’qul deb bildilar. Bu me’yor shundayki, pul miqdorining o’sishi mehnat unumdorligining o’sishi su’ratiga nisbatan 1-2% yuqori bo’lishi kerak. Buning bir me’yorda o’sib borishi iqtisodiyotni barqarorlashtirishga va tsiklli tebranishlarini cheklashga imkon beradi. Monetaristlar tavsiyalariga binoan bir qator mamlakatlarda qonun yo’li bilan pul massasi aniq belgilanadi yoki yuqori, quyi chegarasi ko’rsatiladi.Monetarizm uchun bosh masala antiinflyatsion siyosatni asoslashdir. Monetarizm tavsiyasiga asoslangan ba’zi mamlakatlarda pul miqdori ustidan qattiq nazorat o’rnatish, inflyatsiyaning oldini olish iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Monetaristlar iqtisodiyotda bosh masala ishlab chiqarish va pul massasining tengligigi bo’lib, shu orqali makroiqtisodiy muvozanat hosil etish mumkin deb hisoblanadilar. Banklarning turlari Kapitalistik tuzumning rivojlanishi turli mulkchilik shakllarining rivojlanishiga, moliyaviy mablag’larning alohida moliyaviymuassasalar ixtiyorida markazlashuviga olib keladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin ko’pchilik kapitalistik mamlakatlarda ayrim banklarning milliylashtirilishi yuz berdi. Bu o’z navbatida banklarning mulkiy, huquqiy, funktsiyasi, tabiati va boshqa qator mezonlari bo’yicha tavsiflanishiga sabab bo’ldi. Zamonaviy iqtisodiyotda banklar quyidagi mezonlar bo’yicha tavsiflanadi. Mulkiy jihatdan – davlat banki, aktsiyadorlik banki, kooperativ bank, xususiy va xorijiy kapital ishtirokida qo’shma banklariga bo’linadi. Banklarni mulkchilik nuqti nazardan tasniflanganda asosan ularning ustav kapitali tarkibida kimning ulushi 5.1foizdan yuqori bo’lsa, bank shu shaxslarning nomlarini oladi. Masalan, bank kapitalining asosiy ulushi xususiy yoki kooperativ tashkilotlar hissasiga to’g’ri kelsa, mazkur banklar xususiy yoki kooperativ bank deya yuritiladi. Davlat banklari kapitalining asosiy ulushi davlatga tegishli bo’ladi, ko’pchilik mamlakatlarda mamlakat Markaziy banklari davlat banki hisoblanadi. O’zbekistonda Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, Davlat – aktsiyadorlik Xalq banki, aktsiyadorlik tijorat “Asaka” banklarning kapitali tarkibida asosiy ulush davlatga tegishli bo’lganligi bois mazkur banklar davlat banklari hisoblanadi. Mamlakatimizda aktsiyadorlik tijorat banklari sifatida, aktsiyadorlik tijorat “Agrobank”ni, Aloqabank, Turonbank va boshqalarni keltirish mumkin. Mamlakatimizda yopiq turdagi aktsiyadorlik tijorat banklari mavjud emas. Xorijiy kapital ishtirokida qo’shma banklar mamlakat qonunchiligiga asosan belgilangan miqdordagi ustav kapitali xorijiy ishtirokchilar tomonidan shakllantirilsa mazkur banklar shu maqomga ega bo’ladi. Mamlakatimizda xorijiy kapital ishtirokidagi banklarni tashkil etish O’zbekiston Respublikasining tegishliqonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Huquqiy jihatdan -banklar ochiq va yopiq turdagi jamiyatlar sifatida tasniflanadi. Banklarning kapitalini asosiy ulushi yuridik shaxslar hissasiga to’g’ri keladi, ushbu banklar ochiq aktsiyadorlik yoki yopiq aktsiyadorlik banklari bo’lishi mumkin. Ochiq yoki yopiq aktsiyadorlik banklari deyilishiga sabab ularning aktsiyalarini sotish va sotib olish jarayoni bilan bog’liq bo’ladi. Qatnashchilari o’zlariga tegishli aktsiyalarini o’zga aktsiyadorlarning roziligisiz boshqa shaxslarga berishi mumkin bo’lgan aktsiyadorlik jamiyati ochiq aktsiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi.Aktsiyalari faqat o’z muassislari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar orasida taqsimlanadigan aktsiyadorlik jamiyati yopiq aktsiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Mamlakatimizda mulkiy jihatdan tashkil topishidan qa’tiy nazar, faoliyat yuritayotgan barcha banklar ochiq aktsiyadorlik banklari hisoblanadiBanklar bajaradigan funktsiyasi (operatsiyalari) jihatidan –emission, tijorat, investitsion, ipotekali va jamg’arma banklar sifatida tasniflanadi. Emission banklar mamlakat iqtisodiyotiga pullarni emissiya qilish, shuningdek, kredit muassasalari faoliyatini tartibga solish va pul kredit siyosatini amalga oshirish bilan shug’ullanadi. Masala. Ishlab chiqarish hajmi 6 foizga oshdi, pul muomalasi tezligi 5 foizga kamaydi, o‘rtacha narx darajasi 9 foizga oshdi. Pul massasi qanday o‘zgarish yuz berdi? 24-variant Inkasso topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar. Inkasso topshiriqnomasi - ushbu topshiriqnomani bеrgan bank mijozining bank-emitеntga to‘lovchining hisobvarag‘idan so‘zsiz tartibda mablag‘larni hisobdan chiqarish to‘g‘risidagi talabidir. Inkasso topshiriqnomalari bo‘yicha to‘lovlarni undirib olish huquqiga ega tashkilotlarga quyidagilar: soliq organlari, bojxona organlari, sud ijrochilari va undiruvchilari hamda O‘zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirligi kiradi. Ijro hujjatlari asosida qo‘yilgan pul vositalarini undirish bo‘yicha inkasso topshiriqnomalari bank tomonidan ijro hujjatining asl nusxasi yoki uning dublikati ilova qilingan holda qabul qilinadi. Undirib olishni vaqtincha yoki to‘liq to‘xtatib qo‘yish qonun hujjatlarida bеlgilangan tartibda amalga oshiriladi va undirib olish to‘xtatilgan hujjat inkasso talabnomasini qo‘ygan shaxsga qaytarilishi shart. Inkasso topshiriqnomasi bankka taqdim qilinganda, agar to‘lovchi va mablag‘ oluvchiga bitta bankda xizmat ko‘rsatilganda - to‘rtta nusxada tuzilib, birinchi, ikkinchi va uchinchi nusxalari ijro uchun bankda qoldirilishi, to‘rtinchi nusxa qabul qilish sanasini ko‘rsatgan holda buxgaltеr tomonidan imzolanib va unga biriktirilgan bankning muhri bilan tasdiqlanib mablag‘ oluvchiga qaytarilishi lozim. Agar bir shahar ichida hisob-kitoblar qilishda inkasso topshiriqnomalari bеvosita to‘lovchining bankiga uch nusxada taqdim qilinishi mumkin, bunda, birinchi va ikkinchi nusxalar ijro hujjatlari ilova qilingan holda ijro uchun bankda qoldirilishi va uchinchi nusxa qabul qilish sanasini ko‘rsatgan holda buxgaltеr tomonidan imzolanib va unga biriktirilgan bankning muhri bilan tasdiqlanib mablag‘ oluvchiga qaytariladi. Mabodo, boshqa shaharlar bilan hisob-kitoblar qilishda inkasso topshiriqnomalari faqat xizmat ko‘rsatuvchi bankka uch nusxada taqdim qilinadi, bunda, birinchi va ikkinchi nusxalari ijro hujjatlari bilan birga pochta orqali to‘lovchining bankiga buxgaltеrning imzosi qo‘yilib va unga biriktirilgan bankning muhri bilan tasdiqlanib, hujjatlarni qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda jo‘natilishi hamda uchinchi nusxa qabul qilish sanasini ko‘rsatgan holda buxgaltеr tomonidan imzolanib, unga biriktirilgan bankning muhri bilan tasdiqlangan holda mablag‘ oluvchiga qaytariladi. 2. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimini rivojlanishi. Pul tizimi -bu mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan tasdiqlangan pul muomilasini tashkil qilish shaklidur. 1.Metall pul muomilasi tizimi. 2. Qoģoz va kredit pullar muomilasi tizimlari.Pul birligi - so’m Pul birligining turlari - qoђoz va metal pullar Ularni muomilaga chiqarish qoidalari. Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar.Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari. Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi. O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov – « bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obruli valyutaga aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi.Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikamizda 2003 yilni 15 oktyabridan joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi.Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan, uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada tezlashayotganligidan dalolat beradi.Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli «Banklardagi depozit xisob varaqalaridan naqd pul tulovlarini o’zliksiz ta’minlash to’ђrisida» gi qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning ta’minlanishi natijasida 2005 yil yanvar - iyul oyida bank kassalariga tushgan o’rtacha oylik naqd pul tushumlari 344 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, maskur qaror qabul qilingandan so’ng avgust – dekabr oylarida bu ko’rsatkich 515 mlrd. so’mni tashkil qildi yoki 49,7 % ga oshdi.Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi 80-93 foiz oraliђida bo’lgan bo’lsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni tashkil etdi. Xususan, 2005 yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 2004 yilga nisbatan 38,6 foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi. 3.Masala. Bank depozitlari hajmi 70 milliard so‘mga oshdi. Majburiy zahira darajasi 3,5% ni tashkil qiladi. Pul massasining maksimal o'sishi qancha bo'lishi mumkin? 25-variant Elektron pullar tizimi. O‘zbekistonda 5ta turdagi elektron pullar tizimi ro‘yxatga olingan. Dastavval, elektron pullardan foydalanish uchun identifikatsiyadan o‘tish lozim. Elektron pullarning asosiy afzalliklaridan biri, bank hisobvarag‘ini ochmasdan turib, to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatining mavjudligidir.«Elektron pullarning asosiy afzalliklaridan biri, bank hisobvarag‘ini ochmasdan turib to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatining mavjudligi va tezkor tizimning yo‘lga qo‘yilganligidadir. Shu bilan birga to‘lovlarni amalga oshirayotgan paytda vositachilik haqining boshqa to‘lov vositalariga qaraganda arzonligi hisoblanadi», deb hisoblaydi Markaziy bank bosh iqtisodchisi.Ayni paytda elektron hamyonlar yordamida mobil operatorlar, kommunal to‘lovlar, televideniya va taksi xizmatlari uchun o‘tkazmalarni amalga oshirish mumkin.Shu bilan birga elektron puldan foydalanib, xorijiy valutada emissiya qilingan elektron pullarni ayirboshlash imkoniyati ham mavjud.– «Elektron pullarni koʻpincha kriptovalyuta bilan chalkashtiradilar. Aslida u faqat elektron tizimda muomalada boʻladigan soʻmning ekvivalentidir.Elektron pullar faqat milliy valyuta - soʻmda nominallashtirilgan boʻlishi kerak. Markaziy bank va banklar (emitentlar) ularni ularning nominal qiymatiga teng boʻlgan pul mablagʻlari summasiga almashtirishga chiqaradi. Jismoniy va yuridik shaхslar, yakka tartibdagi tadbirkorlar va elektron pullar tizimi agentlari elektron pullarning egalari boʻlishi mumkin. Jismoniy shaхslar elektron pullarni toʻgʻridan-toʻgʻri emitentdan yoki elektron pullar tizimining operatori yoхud agenti orqali oladilar.Elektron pullarning egasi ularni emitentga nominal qiymati boʻyicha qaytarishda ilgari chiqarilgan pullarni qayta almashtirish qoplash deyiladi. Bunda qoplanilayotgan elektron pullarga teng “oddiy” pullarning summasi (agar shartnomada emitent yoki operatorning vositachilik haqi nazarda tutilmagan boʻlsa): • agar shartnomada boshqa muddat nazarda tutilmagan boʻlsa, elektron pullar kelib tushgan kun davomida yakka tartibdagi tadbirkor yoki yuridik shaхs bank hisobvaragʻiga oʻtkaziladi; • jismoniy shaхs bank hisobvaragʻiga oʻtkaziladi yoki unga naqd pul beriladi.Yangi qonun kripto-aktivlarga doir operatsiyalarga (qiymati va egasiga ega blokcheyndagi yozuvlar jami) nisbatan tatbiq etilmaydi. 2. Pulning nominallik nazariyasi. Nominal pul nazariyasi xususidagi tadqiqotlar natijasida ushbu nazariyani turlicha nomlanishining guvohi bo‘ldik. Masalan, rus tilida pul nazariyasi haqida yozilgan adabiyotlarda “nominallisticheskaya teorii deneg”, “metallicheskaya teorii deneg” tarzida, o‘zbek tilidagi iqtisodiy adabiyotlarda “pulning nominalistik nazariyasi”, “nominal pul nazariyasi” yoki “metall bo‘lmagan pul nazariyasi” tarzidagi so‘z birikmalarini uchratish mumkin. SHu bois, dastlab pulning “metall bo‘lmagan nazariyasi” haqida ayrim mulohazali holatlarni oydinlashtirib olish maqsadga muvofiq degan fikrga keldik. Metall bo‘lmagan pul nazariyasi turli iqtisodiy adabiyotlarda turlicha talqin etilishining asosiy sabablaridan biri, pul nazariyasi to‘g‘risida yaratilgan iqtisodiy asarlarning deyarli barchasi xorijiy tillarda, asosan ingliz, nemis tillardan rus tiliga undan so‘ng esa o‘zbek tiliga o‘girilganligida bo‘lsa kerak. Nominal pul nazariyasi tarafdorlari ushbu nazariyaning asosida qog‘oz pullar e’tirof etilishini e’tiborga oladigan bo‘lsak, shuningdek nominal pul nazariyasining amal qilishining asosiy omili sifatida pul nominallarini davlat tomonidan belgilanishi va uning ta’minlanishi ham davlat tomonidan amalga oshirilishini nazarda tutadigan bo‘lsak, nominal pul nazariyasini “qog‘oz pullar nazariyasi” tarzida ifodalash ham mumkin bo‘ladi. Nominal pul nazariyasini “qog‘oz pul nazariyasi” tarzida yuritilishi uning aniqliligini, metall pul nazariyadan ushbu nazariyani, nominal pul nazariyasini qanday farqlari mavjudligini ortiqcha qiyinchiliklarsiz aniqlash imkonini beradi.Nominal pul nazariyasi xususidagi dastlabki qarashlarni quldorchilik, keyinchalik feodal tuzumi sharoitidagi qadimgi faylasuflar ta’limotlarida kuzatish mumkin. Pulning nominal nazariyasi XVII -XVIII asrlarda, muomalaga haqiqiy bo‘lmagan metall pullar kiritilgan davrda shakllangan. Dastlabki nominal pul nazariyasining asosini qog‘oz pullar emas, balki haqiqiy bo‘lmagan tanga monetalar tashkil etgan.Nominal pul nazaryachilarining asosiy kamchiligi shundaki, ularning ta’limotida pulning qiymati davlat tomonidan belgilanadi degan g‘oya ilgari suriladi. Kredit pullar (veksellar, banknotalar, cheklar) esa ularning ta’limotida inobatga olinmaydi va e’tibordan chetda qoldiriladi.Chunki qiymati davlat tomonidan emas, balki ularning emitentlari tomonidan belgilangan nominal qiymatga ega bo‘lib, ushbu qiymat o‘zgarishga moyildir, ya’ni ularni muomalaga chiqargan emitentlar kredit pullarining dastlabki qiymatda saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar. Bizning nazarimizda, nominal pul nazariyasi vakillari qog‘oz pullarning qiymatini nafaqat oltin qiymatidan, balki tovarlar qiymatidan ham ajratib oldilar va ularning nominal qiymatining barqarorligi, sotib olish qobiliyati davlatning tegishli hujjatlari asosida aniqlanadi degan mantiqsiz g‘oyani ilgari suradilar. 3.Masala. Ishlab chiqarish hajmi 6 foizga, pul massasi 24 foizga, o‘rtacha narx darajasi 30 foizga o‘sdi. Pul aylanmasi tezligi qanday o‘zgarish yuz bergan? 26-variant 1.Markaziy bankning mustaqilligi Markaziy bankning iqtisodiyotdagi o’rni va ahamiyati hamda uni mamlakat hududida bo’layotgan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishdagi roli haqida munozarali bahslar bir necha marotaba o’zining rivojlanish yo’nalishlarini o’zgartirdi va buning oqibatida iqtisodiyotdagi bank tizimining birinchi pog’onasida real o’zgarishlar bo’lishiga sabab bo’ldi, bu esa birinchi navbatda davlat boshqaruv organlariga bo’lgan munosabatlarda namoyon bo’ldi.Bu muammoni tahlil etishda asosiy jihat - mamlakat Markaziy bank siyosatining davlat iqtisodiy siyosati yo’nalishiga tobeligi, ya’ni aniqrog’i bu tobelikning darajasiga bog’liq. qachonki, mamlakat Markaziy banki siyosati davlatning iqtisodiyotni tartibga solish siyosati bilan chambarchas bog’liq bo’lsa, bunday bog’liqlikni samarali, deb hisoblash mumkin. Lekin, shu narsa katta ahamiyatga egaki, bu ittifoq Markaziy bank tomonidan qanchalik ixtiyoriy ravishda tuzilgan va u kimga hisobdor va bank tizimida pul-kredit siyosatini tartibga solishdagi usullarni va yo’nalishlarni tanlashda hamda qonun bqyicha Markaziy bank mustaqilligi darajasi va bunga haqiqatda erishilganligiga ahamiyat berish lozim. Markaziy bankning mustaqilligi va iqtisodiyotni tartibga solishdagi o’rni ko’p hollarda milliy urf-odatlardan va bank tizimining milliy xususiyatlaridan kelib chiqadi. Lekin, umumiy yo’nalish (tendentsiya)larni ham asosiy iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga taqqoslagan holda ko’rib chiqish mumkin. 70-yillar o’rtalaridan 80-yillar o’rtalarigacha bo’lgan davr mobaynida davlatning iqtisodiyotga amaliy aralashuvi natijasida jahonning ko’pgina etakchi mamlakatlarida markaziy banklarning “qudratlilik” nazariyasi tasdiqlandi, markaziy banklarning obro’-e’tibori, nufuzi qsdi va bu ma’muriy boshqaruv usullarining kengayishida namoyon bo’ldi.Shular orqali, tahlil qilingan besh omil ichidan uch asosiy (aniqrog’i: 2,4,5) va ikki qo’shimcha (1 va 3) omilni ajratish mumkin. Markaziy bankning xukumat boshqaruv organlaridan mustaqilligini belgilovchi asosiy ob’ektiv omillarga:bank rahbarini saylash va ishdan ozod qilish tartibi;pul-kredit siyosatiga davlatning aralashishi huquqi;xukumatni Markaziy bank tomonidan kreditlash chegaralanganligining mavjudligi va qat’iyligini ajratib ko’rsatish mumkin. Markaziy bank kapitalida davlat ulushini va qonunchilikda Markaziy bankning maqsadi va vazifalarini aniq belgilanganligi yuqoridagi tahlildan ko’rinib turibdiki, u Markaziy bank mustaqilligi darajasini belgilashda hal qiluvchi rol oynamaydi va ular ikkilamchi omillar bo’lib hisoblanadilar. Markaziy banklarning mustaqillik shkalasi. AQSh Federal zaxira tizimining mustaqillik darajasi.Sanoati rivojlangan mamlakatlar Markaziy banklari mustaqilligining ob’ektiv omillariga baho berishda quyidagi mezonlarni kiritish mumkin:Markaziy bank kapitalida va foydani taqsimlashda davlatning ishtiroki;bank rahbarlarini tayinlash (saylash) dagi tartib va ularning faoliyat ko’rsatishi muddati hamda davlat tomonidan milliy bankning faoliyatini nazorat qilish shakli;Markaziy bank vazifalarini aniqlashning qonunchilikda yoritilish darajasi;Markaziy bank rahbariyati qarorini davlat organlari qrnatilgan qonun bilan tqxtatishini yoki davlatning umumiqtisodiy yo’nalishi bilan Markaziy bankning pul-kredit doirasidagi tadbirlarni tartibga solishning mavjudligi;mamlakat Markaziy bankining davlat xarajatlarini tqg’ri va egri moliyalashtirishini tartibga soluvchi qoidaning mavjudligi va uning shakllari.Markaziy bankning kapitalida va foydasini taqsimlashda davlatning ishtiroki omili Markaziy bank iqtisodiy mustaqilligining qanchalik darajadaligini ko’rsatadi. Lekin bu qaramlik ikkilamchi rol oynaydi, chunki Markaziy bankning kapitali tqg’ridan-tqg’ri davlatga tegishli bo’lmasa ham, qonunchilikda ma’lum sharh (izoh) mavjud bo’ladi. Agar mavjud bo’lmasa, davlat egri usullardan foydalanadi.Misol qilib, Avstriya Milliy banki haqidagi qonunni olaylik. Bu bank xuddi hissador jamiyati shaklida tuzilgan va faoliyat ko’rsatmoqda (Markaziy bankning 50 foiz kapitali Federatsiyaga, qolgan 50 foizi kapitali avstriyalik huquqiy va jismoniy shaxslarga tegishli). Markaziy bank kapitaliga faqat Moliya vazirligidan ruxsat olgan huquqiy va jismoniy shaxslargina ulush qqsha olish huquqiga egadirlar.Pay (ulush) meros (vorislik) orqali qtishi yoki Moliya Vazirligi ruxsati bilan sotilishi mumkin. Shu orqali davlat bilvosita nazoratni amalga oshirishi mumkin.Bundan tashqari, Markaziy bankning funktsiya va vazifalari qonunda ko’rsatilgan. Shu sababli ulush egalari yig’ilishi chegaralangan masalalarnigina echa oladi. Albatta, bu masalalar bankning iqtisodiy siyosati bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmaydi.Shunday qilib, mamlakat Markaziy bankining kapitalida 100 foizi davlatning ishtiroki - ko’proq Markaziy bank salohiyatiga va an’analariga hamda ulush egalariga ham bog’liq. Misol tariqasida AQShning Federal Rezerv Tizimini va Germaniyaning Federal bankini ko’rsatish mumkin. Ikkala Markaziy bank jahonda eng mustaqil markaziy banklar sifatida tan olingan. Shunday bo’lsa-da, Nemis Federal bankining 100 foiz kapitali Federatsiyaga, Federal Rezerv Tizimi kapitali esa, 100 foiz a’zo-banklarning to’liq mulkiga tegishli. Va aksincha, banklar va sug’urta kompaniyalarining mulkiga tegishli bo’lgan Italiya Markaziy banki davlat boshqaruv organlariga qaramdir.Bu omilning tahlilidan kqrinadiki, markaziy banklar kapitali egalarining tarkibidan qat’iy nazar, ular uning pul-kredit siyosatidagi mustaqilligiga ahamiyatli ta’sir ko’rsata olmaydi.Markaziy bankning mustaqilligi darajasini belgilovchi keyingi omil, bank rahbarining saylanish tartibi hisoblanadi.Bu omil Markaziy bankning davlat organlari boshqaruvidan qanchalik darajada siyosiy mustaqilligini belgilashda muhim omil bo’lib hisoblanadi. Birinchi qarashda, mamlakatlar o’rtasidagi farq faqat Markaziy bankning boshqaruv lavozimiga nomzodlarni kim tavsiya etishida namoyon bo’ladi. Ko’pgina rivojlangan davlatlarda Yaponiya, AQSh, Avstriya) bank rahbariyatiga xukumat tavsiya etgan nomzodlar saylanadi yoki tayinlanadi.Markaziy banklarning raislari va boshqaruv a’zolarini qonun boyicha ishdan olish tartibi ham qiziqarli holatda rasmiylashtirilgan. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar (Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, AQSh, Daniya, Avstriya, Shveytsariya va Gollandiya)ning markaziy banklar raislarini, boshqaruv a’zolarini saylangan muddatlaridan ilgari ishdan bqshatib bo’lmaydi. Xukumatga yuqoridagi davlatlarga nisbatan qaramroq bo’lgan markaziy banklar bunga kirmaydi (Italiya, Frantsiya).Markaziy bankning siyosiy mustaqilligini ko’rsatuvchi uchinchi omil, uning qonunda ko’rsatilgan faoliyati darajasi va maqsadlari hisoblanadi. Bu omil bir tomondan, Markaziy bank faoliyatini erkinligiga chegara qqysa, boshqa tomondan, uning qonunda ko’rsatilgan vakolatlarini aniqlaydi.Bir qator mamlakatlarda, masalan, AQSh, Shvetsiya, Buyuk Britaniya va Italiyada Markaziy bank vazifalarining ta’rifi qonunda qayd etilmagan yoki umumiy holda ko’rsatilgan, xolos. Shunday bo’lsa ham, ikkala guruhda juda mustaqil va shu bilan birga qaramroq bo’lgan markaziy banklar bordir.Shunday qilib, bu omilning ta’sirini faqat Markaziy bankning tashkil topishi sharoiti va urf-odatlar tahlili bilangina kqrish mumkin. Markaziy bankning vazifa va maqsadlari qonunda aniqlanish omili shu sababli ikkinchi darajali rol qynaydi. O’zbekiston Respublikasida inflyatsion jarayonlarning o’ziga xosligi. Inflyatsiya - lotincha “inflatio” so'zidan olingan bo'lib, “shishish”, “bo'rtish”, “ko'tarilish” degan ma'nolarni anglatib, mamlakatdagi tovar va xizmatlar bahosi umumiy darajasining oshishi (o'sishi) tushuniladi. Narxlarning umumiy darajasi ko'tarilishi natijasida mamlakat pul birligi (milliy valyuta) xarid qobiliyatining pasayishi ro'y beradi. Bu esa o'z navbatida, davlat pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi.O’zbеkistondagi inflyatsiya bu mustaqil O`zbеkiston zaminida vujudga kеlgan inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobiq SSSR da yuzaga kеlgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat boshqaruvida iqtisodga nisbatan siyosatga ko`p e'tibor bеrganidadir. Natijada ishlab chiqarish sur'atlari tushib kеtdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon bo‘lib, tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko`p xarajat qilinsada (xom-ashyolarning narxi yuqoriligi tufayli) tovarlar past bahoda sotilgan. Farq davlat byudjеtidan qoplana borgan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga o`tish natijasida (oziq ovqat va yoqilg`i rеsurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tеz sur'atlar bilan rivojlanib kеtdi.Pulning qadrsizlanish darajasi alohida olingan mamlakatda har xil bo`lishi mumkin. Inflyatsiya darajasi rivojlanga n mamlakatlarda pastroq; va u tеz o`tishi, iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali va ―davolash‖ ham k o`prok vaqt talab qilishi mumkin. Masalan, 1971 - 1984 yillarda baholar o`sishi sur'atlarni oladigan bo`lsak, u rivojlangan mamlakatlarda 4,9% dan (Gеrmaniya), 71% (Jazoir) gacha bo`lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 8,5% dan (Xindiston), 153% ga (Argеntina) yеtgan 92. Inflyatsiyaning namoyon bo`lishi har bir mamlakat iqtisodining rivojlanish darajasiga, milliy xo`jalik faoliyatiga va xususiyatiga, milliy an'analariga, mintaqaviy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlariga bog`liq.Pulning qadrsizlanishi deganda, bir xil miqdordagi pulga vaqti kelib kamroq bo'lgan tovar va xizmatlarni sotib olish, ya'ni sotib olinishi mumkin bo'lgan tovar va xizmatlar miqdorining vaqti kelib kamayishi tushuniladi.Misol uchun, yilning boshida 100 ming so'mga sotib olish mumkin bo'lgan kundalik iste'moldagi tovar va xizmatlarning miqdori yilning oxiriga kelib kamayadi. Bu esa 100 ming so'mga yilning oxirida yilning boshidagiga nisbatan xuddi o'sha tovar va xizmatlarni kamroq miqdorda sotib olish demakdir.Inflyatsiyaning asosiy ko'rsatkichi bo'lib iste'mol narxlari indeksining ma'lum bir davrdagi o'zgarishi hisoblanadi.Iste'mol narxlari indeksi – uy-xo'jaliklari talabidan kelib chiqib, ma'lum bir tovar va xizmatlar umumiy narxlarining o'rtacha o'zgarish darajasini aks ettiradi. Ushbu umumiy ko'rsatkich iste'mol savatidagi har bir tovar va xizmat uchun narxlarning o'zgarishini inobatga olgan holda hisoblanadi.Mamlakat ichidagi tovar va xizmatlar bahosining o'sib borishiga ko'ra inflyatsiya turli darajalarda bo'ladi:Sudraluvchi (mo'tadil) inflyatsiya Shiddatli (galloping) inflyatsiya Giperinflyatsiya Uzoq vaqt davomida barqaror va past darajada bo'lgan inflyatsiya (zamonaviy iqtisodiyot uchun yiliga 1-4% normal hisoblanadi) Inflyatsiyani yillik darajasi 10% dan oshib, har oyda o'sib boradi Mamlakatda o'rtacha narx-navoning haddan tashqari oshgandagi holati bo'lib, oyiga 50%, yiliga esa 50 baravardan ham ko'proq oshishi mumkin. Uzoq vaqt mobaynida tovar va xizmatlar narxlari barqaror bo'lgan, rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning o'rta muddatli ko'rsatkichi 2 foiz atrofida, ushbu ko'rsatkich rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan davlatlar uchun esa nisbatan yuqoriroq, taxminan 2-6 foiz atrofida bo'lishi maqbul deb topilgan.Bugungi kunda har qanday darajadagi inflyatsiya salbiy jihatga ega degan fikr ommada mavjud bo'lib, aslini olganda inflyatsiyaning har qanday darajasi ham iqtisodiyot uchun zararli emas. Iqtisodiy o'sish uchun kam foizli barqaror inflyatsiya bu tabiiy jarayon.Past darajadagi inflyatsiya iqtisodiyotda qo'shimcha talab yaratishi orqali iqtisodiy o'sishga turtki beradi. Inflyatsiyaning umuman yo'q bo'lishi esa iqtisodiyotning o'sish sur'atini pasaytirib yuborishi mumkin. Shiddatli inflyatsiya kelgusida yuqori inflyatsiyaga olib kelib, iqtisodiyotni izdan chiqarishi mumkin. Shu nuqtai nazardan past darajadagi barqaror inflyatsiya ijobiy hisoblanadi.Inflyatsiyani kelib chiqishiga ko'ra ikki toifaga ajratish mumkin:Talab inflyatsiyasi Taklif inflyatsiyasiInflyatsiyaning bu turi talabning keskin oshishi natijasida iqtisodiyotda pul taklifining oshishiga yoki xaridorlar tomonidan inflyatsion kutilmalarni shakllanishiga olib keladi. Soddaroq qilib aytganda, ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to'la qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovar va xizmatlar narxlari o'sadi. Inflyatsiyaning bu turi ishlab chiqarish xarajatlarining keskin oshishi natijasida sodir bo'ladi. Ya'ni, har xil jarayonlar va tarkibiy o'zgarishlar (soliqlar o'zgarishi, energiya resurslari narxlari oshishi, davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlar oshirilishi va boshqalar) tufayli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Natijada ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning narxlari oshadi. 3.Masala. Ishlab chiqarish hajmi 3 foizga qisqardi, pul massasi 2,26 marta, pulaylanish tezligi 17 foizga oshdi. Narxlar darajasi qanday o‘zgarish yuz bergan 27-variant Pul aylanmasining tarkibi. Pul aylanmasi - Bu mamlakat ichki iqtisodiy muomalasida va tashqi iqtisodiy aloqalar tizimida pullarning naqd va naqd pulsiz shaklda, tovar va xizmatlarni sotish, shuningdek iqtisodiyotdagi tovar bo'lmagan to'lovlarni sotish uchun xizmat qilishi. Pul muomalasining ob'ektiv asoslari ob'ektiv mehnat taqsimoti va tovar ishlab chiqarishining rivojlanishi hisoblanadi.Pul muomalasi pulni doimiy ravishda qo'ldan qo'lga uzatishni), shuningdek tovar bo'lmagan hisob-kitoblarni va fermadagi to'lovlarni o'z ichiga oladi. Pul yordamida tovarlarning aylanish jarayoni, ssuda kapitalining harakati va fond bozori... Bu erda pul muomala vositasi bo'lib xizmat qiladi. Pul muomalasi pul muomalasining ajralmas qismidir. Banknotlarning muomalasi ularning ayrim yuridik va jismoniy shaxslardan boshqasiga doimiy o'tishini nazarda tutadi. Masalan, bank universitet kassasiga banknotalarni chiqaradi. Kassadan ular stipendiya shaklida talabaga borishadi. Talaba do'kondan ushbu banknotalar uchun mol sotib oladi. Do'kon ushbu banknotalarni bankka to'playdi. Bank yana universitetga pul taqdim etadi va hokazo. Pul muomalasi ikki yo'nalishga bo'linadi: naqd pul muomalasi va naqdsiz muomalasi.Naqd pul pul aylanmasi daromadlar, resurslar (tovarlar va xizmatlar aylanishi sohasidagi naqd pul harakati. Unga mayda o'zgaruvchan banknotalar va qog'oz pullar xizmat qiladi. Naqd pul mablag'larini tashkil etishpul muomalasi quyidagi printsiplarga asoslanadi: 1) barcha korxonalar tijorat banklarida belgilangan limitdan yuqori bo'lgan naqd pulni saqlashlari kerak; 2) banklar barcha yuridik shaxslar uchun naqd pul limitlarini belgilaydilar; 3) naqd pul muomalasi rejalashtirilgan (bashorat qilingan); 4) pul muomalasini Rossiya Banki boshqaradi; 5) pul muomalasini tashkil etishning maqsadi pul muomalasining barqarorligi (elastikligi va tejamkorligidir. Naqd pulsiz muomalada bo'lish - bu bank hisobvarag'idagi mablag'lar qoldig'ining o'zgarishi bo'lib, bu bank tomonidan hisob egasining cheklar, to'lov topshiriqlari ko'rinishidagi buyrug'ini bajarishi natijasida yuzaga keladi, plastik kartalar, elektron vositalar to'lov va boshqa hisob-kitob hujjatlari.Naqd va naqdsiz muomalada chambarchas va o'zaro bog'liqlik mavjud: pul doimiy ravishda muomalaning bir shaklidan ikkinchisiga o'tadi, naqd pul shaklini bankka saqlashga o'zgartiradi va aksincha. Qabul naqd pulsiz mablag'lar bank hisobvaraqlariga - naqd pul berishning ajralmas sharti. Shuning uchun naqdsiz muomalani naqd pul muomalasidan ajratib bo'lmaydi va u bilan birgalikda mamlakatning yagona pul aylanmasini tashkil etadi, unda bir xil nomdagi yagona pul muomalada bo'ladi.Boshqacha qilib aytganda, pul muomalasi bu barcha funktsiyalarni naqd va naqdsiz shakllarda bajarganda pul harakati. Pul muomalasining roli, uni to'g'ri tashkil etilishi quyidagi bandlarda namoyon bo'ladi: iqtisodiy aylanmaning uzluksiz ishlashi va hisob-kitob va to'lov intizomi - tovar bozorida talab va taklif muvozanatini ta'minlash qobiliyati (; tovarlarning etishmasligini oldini olish; pul massasi ta'sirining mohiyati va darajasi; o'sish va inflyatsiya to'g'risida; ish haqini o'z vaqtida to'lash va aylanma mablag'larni moliyalashtirish uchun bozor sub'ektlaridan mablag'larning surunkali etishmasligi. Markaziy bank va uning funksiyalari Markaziy bank – kredit tizimining bosh banki bo’lib, mamlakatda pul-kredit siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi.Markaziy bank iqtisodiyotni boshqarishda va bank tizimini nazorat qilishda muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham uning faoliyati uning Ustaviga nisbatan yuqori kuchga ega bo’lgan qonun bilan tartibga solinadi. Markaziy bank alohida statusga ega bo’lgani holda butun bank tizimini, davlat organlarini nazorat qilib uning faoliyati, vazifalari va yuklatilgan majburiyatlar uni tijorat faoliyati chegarasidan chiqadi.Respublikamizda Markaziy bank to’g’risidagi qonun 1995 yilni 21 dekabrda qabul qilinib 2002 yilda unga ayrim o’zgartirishlar kiritilgan.Qonunning 3-moddasiga kura Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutani barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Valyuta barqarorligi tushunchasi pul massasi barqarorligini, baho va milliy valyuta almashuv kursini barqarorligini anglatadi.Qonunning 44-moddasiga binoan Markaziy bank quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Banknotalar (naqd pullar) emissiyasi Markaziy bankning qadimgi va muhim funksiyasidir. Qonunning 38-moddasiga ko’ra muomilaga naqd pullarni chiqarish va undan olish faqat Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 6 apreldagi «Pul massasi oshishini chegaralash va moliyaviy intizomni ta’minlash javobgarligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi farmoni naqd pullarni bankka o’z vaqtida qaytishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Respublikamizda muomilada naqd pul muomilasini chegaralash maqsadida plastik kartochkalardan keng foydalanish va boshqa choralari ko’rilmoqda. 2. Tijorat banklari kassa rezervlarini to’plash va saqlash. Qonunning 28-moddasida bu holat o’z aksini topgan bo’lib minimal zaxiralar bu tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy rezerv miqdori tijorat bankining yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Minimal zahira jamg’arma turiga, uning hajmiga, bankning joylashgan o’rniga bog’liq bo’lgan holda turli mamlakatlarda turlicha. Jumladan, Yaponiyada minimal rezervlar stavkasi 2,5%, AŠSh da 12%, Germaniyada 12,1%, Portugaliyada 17%, O’zbekistonda 2005 yildan 15%. Markaziy bank bundan pul muomilasini muvofiqlashtirishda foydalanadi. 3. Oltin-valyuta zahiralarini saqlash. Bu mamlakat to’lov balansi defisitini qoplash va milliy valyuta kursini barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Respublikamizda 2005 yilda oltin-valyuta zahiralari 35%ga oshib, tashqi savdo ijobiy qoldig’i 1,317 mlrd. AKSh dollariga yetdi va oltin-valyuta zaxiralarimiz respublikamizning 8 oylik importini qoplashga yetadi. 4. Tijorat banklarini kreditlash. Kredit muassasalari depozitlarini markazlashuvi kredit operasiyalarini kengaytirish uchun baza hisoblanadi. 2005 yilda banklar tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga milliy valyutada berilgan kreditlar 3876 mlrd. so’mni tashkil etdi, uning 81% i uzoq muddatli kreditni tashkil etadi. 5. Davlat banki sifatida xukumat uchun kredit berish va hisob-kitob operasiyalarini bajarish. Bu markaziy bankda xukumat tashkilotlari va muassasalarining schetlarini yuritilishida, shu schyotlar orqali qimmatli qog’ozlar, uzoq va qisqa muddatli kreditlar davlat obligasiyalarini sotib olish, chet el valyutasi bo’yicha va boshqa operasiyalarni amalga oshirilishi bilan bog’liq. Markaziy bank xukumatining fiskal (xazina) vakili vazifasiga muvofiq xukumat organlari hisob-varaqlarini yuritar ekan (47 modda), xukumatning moliya operasiyalarini amalga oshirishda kumaklashadi, byudjet kirimlari va chiqimlari yuzasidan maslaxatlar beradi. 6. Xisob-kitob va almashuv operasiyalarini amalga oshirish. Qonunning 40,43 moddalariga binoan Markaziy bank milliy valyutani chet el valyutasiga nisbatan kursini belgilaydi, uni almashish limitini belgilaydi (), respublika xududi va undan tashqarida valyuta operasiyalarini amalga oshiradi. 7. Pul-kredit siyosati.Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini oqilona o’rnatish asosida inflyasiya sur’atlarini kamaytirish, kreditdan foydalanishning samaradorligini oshirish va iqtisodiyotning barqaror o’sishini ta’minlashdan iborat.Pul-kredit siyosati davlatning iqtisodni boshqarish siyosatining bir qismi bo’lib muomiladagi pul massasi, kredit hajmi, foiz stavkalari darajasi va boshqa pul muomilasi kursatkichlarini o’zgartirishi bilan ishlab chiqarish hajmini o’sishi va pasayishiga moslab pul ta’minotini yo’lga kuyadi. 3. Masala. Ishlab chiqarish hajmi 21 foizga qisqardi, narxlar 3,3 barobar, pul aylanmasi tezligi 34 foizga oshdi. Pul massasida qanday o‘zgarish yuz bergan? 28-variant Pul tizimining elementlari. Pul tizimi bu mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan tasdiqlangan pul muomalasini tashkil qilish shaklidir. Pul tizimlari XVI-XVIIasrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi va qaror topishi munosabati bilan shakllangan, biroq shunday bo’lsa ham, uning ayrim elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan. Tovar-pul munosabatlari va ishlab chiqarishning kapitalistik usuli rivojlanishi bilan pul tizimida sezilarli o’zgarishlar yuz beradi.Naqd aylanmada qonuniy to‘lov vositasi vazifasini bajaruvchi kredit va qog‘oz pullar, mayda tangalar tizimi Pul emissiyasi tizimi, muomalaga pul chiqarish tartibi Pul muomalasi masalalarini tartibga soluvchi muassasalar Pul tizimining elementlari nechta va ular qaysi? Milliy valyuta — muayyan davlat (davlat markaziy banki) tomonidan chiqariladigan valyuta Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi. 1. Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar. 2. Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon pullariga nisbati. 3. Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi. Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Šoђoz pullar xaqiqiy pullarning vakili bo’lib pulning muomila funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. 2.Inflyatsiyaning ijtimoiy, iqtisodiy oqibatlari. Masala. Mijoz A tijorat bankiga 250 000 000 so‘m, yillik 24% stavkada, 12 oy muddatga muddatli depozitni tijorat bankiga joylashtirgan edi. Mijoz depozit shartnomasini buzib, 4 oydan so‘ng tijorat bankiga qo‘ygan muddatli depozitini, muddatidan oldin qaytarib oldi. Mijozga A tijorat banki tomonidan to‘langan mablag‘ miqdorini toping. 29-variant 1.Pul tizimini tashkil etish shartlari. Pul tizimi — muamlakatning pul belgilari, pul birliklari, pul emissiyasi qoidalari va muomalasi shakllari, mamlakatda milliy qonunchilik bilan joriy etilgan pul munosabatlari. Tarixan Pul tizimining metall pul muomalasi va pul belgilari (qogʻoz pullar) muomalasi koʻrinishlari bor. Oʻz navbatida metall pul muomalasi tizimi bimetallizm va monometallizmta boʻlinadi.Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi. 1.Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar. 2.Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon pullariga nisbati. 3.Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi. Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Šoђoz pullar xaqiqiy pullarning vakili bo’lib pulning muomila funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. 2. Kreditning funksiyalari. Kreditning asosiy funksiyalari va tashkil qilish asoslari Har qanday iqtisodiy kategoriya o ‘zining funksiyalariga ega b o ‘lgani kabi kredit ham o ‘zining bir qato r funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizim ida kreditning o ‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi — bukreditning iqtisodiyotda fao- liyatning muayyan ravishda nam oyonbo'lishidir. Kreditni tahlil qilishda, uning funksiyasi mohiyati va roli o ‘rtasidagi oraliq bo ‘g‘in sifatida ko‘rib chiqiladi. K redit to m o n id a n bajariladigan funksiyalar turli adabiyotlarda turlicha beriladi. K o‘pgina adabiyotlarda kreditning 4 ta funksiyasi k o ‘rsatilgan va asoslangan bo'lib ular quyidagilar: — kapitallarni qayta taqsimlash va foyda m e ’yorini tekislash (teng- lashtirish); — m uomala xarajatlarini tejash; — kapitalning markazlashuvi; — kapitalni yig'ilishi va ja m g ‘arish funksiyasi. Biroq boshqa ko‘pgina kitoblarda kreditning boshqa 4 ta funksiyasi k o ‘rsatilgandir. Bu funksiyalar; — qayta taqsimlash funksiyasi; — qayta takror ishlab chiqarish funksiyasi; — muomaladagi haqiqiy naqd pul m ablag'larini kredit m uom ala vositalari bilan almashtiradi; — rag‘batlantirish funksiyalaridir. Bu yuqorida ko‘rib o ‘tilgan funksiyalar yordam id a kredit m am la- katdagi taqsimlangan va b o‘sh turgan m oddiy va pul mablag'lari o ‘z egalaridan vaqtinchalik boshqa mulk cgalariga harakat qilishlari uchun im kon yaratadi. Kreditning qayta taqsimlash funksiyasi 2 ko‘rinishda pul va tovar shakllarida amalga oshirilishi m um kin. Kreditning takror ishlab chiqarish funksiyasida esa kredit 2 xil ko'rinishda namoyon b o ‘ladi: — qarz oluvchi tom on idan olingan kreditlar ularga kerakli kapital hajm ini t a ’m inlaydi, tadbirkorlik faoliyatini olib borishiga imkon yaratiladi. — turli korxonalarga kredit berilishi natijasida jam iyat miqyosida ishlab chiqarish uchun yaxshi va y o m o n holatlar (sharoitlar) vujudga kelishi m umkin (sifat, tannarx, baho). M u om aladagi haqiqiy va naqd pul mablagMarini kredit t o ‘lov vositalari bilan almashtirish funksiyasida 3.Masala. Mijoz B tijorat bankiga 12 oy muddatga yillik 24% stavkada,200 000 000 so‘m mablag‘ni depozitga joylashtirgan. Ushbu jamg‘arma depozit bo‘yicha 3 oylik to‘lovini toping. 30-variant 1. Kreditning shakllari. Kreditga bo’lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va shakllarga bo’linadi.Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo’llanilib kelinmoqda. 1.Qisqa muddatli kreditlash; 2.O’rta muddatli kreditlash; 3.Uzoq muddatli kreditlash. Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo’lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi.Bizga malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ijtimoiy ishlab chiqarish sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi.Qisqa muddatli bank kreditlari qarz oluvchi korxonaning xo’jalik faoliyatida aylanma mablag’lar etishmovchiligini to’ldirish uchun qo’llaniladi. Bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos keluvchi bunday jarayonning bo’lishi ssuda kapitali bozorida mustaqil segment pul bozorining yuzaga kelishiga olib keladi. Qisqa muddatli kreditlar fond bozorida, savdo va xizmatlar ko’rsatishda, banklararo kreditlash rejimida ko’proq qo’llaniladi. O’rta muddatli kreditlar asosan bir yildan besh yilgacha bo’lgan muddatga beriladi. Uzoq muddatli kreditlashda kreditlar besh yildan ortiq muddatga beriladi. Uzoq muddatli kreditlar asosan asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish va ular bilan bog’liq sohalarni ta’minlashga ishlatiladi. Yoozirgi davrda uzoq muddatli kreditlar banklar tomonidan juda kam miqdorda berilsada, ular kapital qo’yilmalarini, loyihalarni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida davlatimiz iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar o’rta muddatli kreditlar kabi asosiy fondlar harakatini ta’minlaydi va ular kredit resurslarning katta hajmi bilan ajralib turadi. Uzoq muddatli kreditlar 3 yil-dan 5 yil muddatgacha, davlat tomonidan tegishli moliyaviy kafolatlami olgan holda, kreditning muddati 10 yil va undan ortiq muddatga uzaytirilishi mumkin. Kreditni to’lashda kredit shartnomasida ko’rsatilgan muddat davomida bo’lib bo’lib to’lanadigan kreditlar bo’lishi mumkin. Qarzni to’lashning bu usulida kreditni qaytarishning aniq shartlari kredit shartnomada keltirilgan bo’ladi. Kreditni bo’lib- bo’lib to’lash usuli ko’pincha uzoq va o’rta muddatli kreditlarni to’lashda ishlatiladi. 2.Milliy valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar. Milliy valyuta almashuv kursining shakllanishi xorijiy v alyutalarga bo’lgan talab va taklif o’zaro nisbatining o’zgarishi natijasi bo’lganligi sababli, xorijiy valyutalardagi va milliy valyutalardagi pul mablag’lariga bo’lgan talab va taklifga ta’sir etuvchi omillar, bir vaqtning o’zida, milliy valyuta almashuv kursiga ta’sir qiluvchi omillar hisoblanadi. O’z navbatida, milliy va xorijiy valyutalardagi netto aktivlarga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari, fikrimizcha, quyidagilardan iborat: mamlakat tashqi savdo operatsiyalarining qoldig’i; mamlakat tashqi qarzining darajasi (tashqi qarzning YaIM dagi salmog’i orqali baholanadi); inflyatsiya darajasi; Markaziy bankning majburiy zahira stavkalari; Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi; tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalari; tijorat banklari brutto kreditlarining miqdori; tijorat banklari depozitlarining miqdori; tijorat banklari umumiy kapitalining miqdori; milliy iqtisodiyotga jalb qilingan xalqaro kreditlar; xorijiy mamlakatlardan keladigan pul o’tkazmalari; Davlat byudjeti defitsitining darajasi.U yoki bu omilning milliy va xorijiy valyutalardagi talab va taklifga ta’sirining darajasi milliy iqtisodiyot va moliya bozorlarining rivojlanish darajasi, mamlakat Markaziy banki monetar siyosatini amalga oshirish mexanizmining takomillashganligi, milliy bank tizimining etarli darajada raqobatbardoshligi, mamlakat Markaziy bankining iqtisodiy va siyosiy mustaqillik darajasi kabi omillar bilan belgilanadi.Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilgan valyutani hamda pul muomilasini tartibga soluvchi odilona siyosati natijasida hozirgi kunda milliy valyutamiz kursini barqarorligiga erishildi. Xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan normalardan yuqori hajmdagi oltin-valyuta zahirasi shakllantirildi. Valyutani tartibga solish borasida qator konunlar va m’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi va ularni bajarilishi ustidan olib boriladigan nazorat, tahliliy ishlar takomillashtirildi. Fikrimizcha, tashqi qarz bo’yicha to’lovlar miqdorining oshayotganligi bevosita mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlardan foydalanish samaradorligiga bog’liqdir. Shuni alohida e’tirof etish joizki, mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida, xalqaro investitsion kreditlardan foydalanish samaradorligining pastligi tufayli, ushbu omil xorijiy valyutadagi to’lovlar miqdorining oshishiga olib kelmoqda va shuning asosida so’mning nominal almashuv kursiga salbiy ta’sir qilmoqda. Mazkur salbiy ta’sir, fikrimizcha, ikki yo’nalishda namoyon bo’lmoqda: birinchidan, xalqaro investitsion kreditlar hisobidan moliyalashtirilgan investitsion loyihalarning o’zini oqlamasligi natijasida mazkur kreditlar va ularning foizlari O’zbekiston hukumati, TIF Milliy banki va Asakabankning xorijiy valyutadagi mablag’lari hisobidan qaytarilmoqda. Buning natijasida respublikamiz ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutalar taklifiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga kelmoqda; ikkinchidan, jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlarning malum qismiga mamlakat ichki bozoridan tovarlar, xom-ashyolar xarid qilingan, xizmatlar haqi to’langan.Valyuta kursi valyuta tizimining muhim elementlaridan biri hisoblanadi, chunki xalqaro iqtisodiy munosabatlar turli mamlakatlaming milliy valyutalarini bir-biriga o’lchashni taqozo etadi. Bu esa valyuta kursi orqali aniqlanadi. Turli mamlakatlar valyutalari bir-biriga taqqoslab bahosini aniqlash ishlab chiqarish va ayriboshlash jarayoniga asoslanib ularni obyektiv qiymat munosabatlari orqali amalga oshiriladi. Xalqaro amaliyotda valyuta kursining tartibga solib turiladigan va suzib yuruvchi usullari (mavjud. Valyutaning suzib yuruvchi kursining qattiq valyuta kursidan quyidagi afzalliklari mavjud: - mamlakat tolov balansini avtomatik tarzda tartibga soladi - mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy yo'nalishlari bo'yicha siyosatni tashqi aralashuvsizlar tanlash imkoniyatini beradi - valyuta savdosini rivojlanishiga keng imkoniyat beradi bozordagi talab va taklif asosida kimdir yuttiradi kimdir esa yutadi - xalqaro savdoni rivojlanishini ragЪatlantiradi - valyuta bozori valyuta kursini davlatga nisbatan tez va aniqroq aniqlash imkoniyatini beradi.Xalqaro amaliyotda valyuta kursining tartibga solib turiladigan va suzib yuruvchi usullari mavjud. Valyutaning suzib yuruvchi kursining qattiq valyuta kursidan quyidagi afzalliklari mavjud: - mamlakat tolov balansini avtomatik tarzda tartibga soladi; - mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy yo'nalishlari bo'yicha siyosatni tashqi aralashuvsizlar tanlash imkoniyatini beradi; - valyuta savdosini rivojlanishiga keng imkoniyat beradi, bozordagi talab va taklif asosida kimdir yuttiradi kimdir esa yutadi; - xalqaro savdoni rivojlanishini ragЪatlantiradi; - valyuta bozori valyuta kursini davlatga nisbatan tez va aniqroq aniqlash imkoniyatini beradi. 3.Masala.Mijoz(jismoniyshaxs)ATijoratbankiga400000000so‘m,yillik23% stavkada, 12 oy muddatga depozit joylashtirgan. Muddatli depozit uchun oylik to‘lovini toping. 31-variant 1.Kreditlash tamoyillari Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi. Uning asosiy elementlari bo’lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum tamoyillar asosida olib boriladi. Bu tamoillar kredit rivojlanishining birinchi bosqichida ko’zga tashlangan edi, keyinchalik esa ular umumdavlat va xalqaro kredit qonunchiligida yaqqol o’z aksini topdi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega.Kreditni qaytib berish tamoyili Bu tamoyil kreditning mustaqil iqtisodiy kategoriya ekanligining shartidir. Qaytib berish kreditning umumiy belgisi hisoblanadi. Qaytib berish o’z-o’zidan vujudga kelmaydi: u moddiy jarayonlarga, qiymatning aylanishining tugashiga asoslanadi.Kreditning muddatliligi.Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni o’z vaqtida qaytarib berish muddatini, ya’ni kreditning qanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda shu muddatlilik tamoyiliga ko’ra kredit uzoq va qisqa muddatli kreditlarga bo’linadi.Kreditning tovar - moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi.Bu tamoyil yordamida xalq xo’jaligining rivojlanishida qiymat va moddiy shilab chiqarish o’rtasida bo’lishi zarur bo’lgan proportsiyalarining bir me’yorda bo’lishi rag’batlantiriladi.To’lovlilik tamoyili.Bu tamoyil aylanma fondlarining doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini ta’minlovchi to’lov resurslari summasini avanslashtirish zaruriyatidan kelib chiqadi. 2.Pul tizimining elementlari. Pul tizimi - bu mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan tasdiqlangan pul muomalasini tashkil qilish shaklidir Pul tizimi turlari pul qanday shaklda amal qilishiga bog'liq, ya'ni umumiy ekvivalent - tavor sifatida yoki qiymat belgisi sifatida bo'lishiga qarab quyidagicha pul tizimlar mavjud bo'lgan. • Turlari: ✓Birinchi tizimda metall pul bevosita muomalada bo'ladi va pulning barcha funksiyalarini bajaradi, pullar esa metallga almashinishi mumkin; Kredit va qog'oz pullar muomalaga kiritilishi bilan qog'oz pullar muomalasi tizimi yuzaga kelgan; Mamlakatda umumiy ekvivalent sifatida qabul qilingga metallga va pul muomalasi bazasiga qarab pul tizimi bimetalizm va monometalizm pul tizimlariga bo'linadi. ✓Bimetalizm - pul tizimida umumiy ekvivalent rolini metall (ko'pincha oltin va kumush) bajargan, bu tizimda ikkala metalldan ham tangalarning erkin muomalaga chiqarilishi va ularning cheksiz almashishiga amal qilingan. Bimetalizm 16-17 asrlarda keng tarqalgan bo'lib, g'arbiy Yevropaning qator mamlakatlariga 19 asrda yetib kelgan. • Elementlari: Zamonaviy pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi: 1 .Pul tizimini tashkil etish tamoyillari; 2. pul birligi; 3. baholar masshtabi; 4. pul ko’rinishlari; 5. emissiya tizimi; 6. pul muomalasini tartibga solishning usullari; 7. mamlakatda pul oborotining tarkibi va uni tashkil etish 3. Masala. Bank A mijozga 20 yil muddatga, yillik 18 % stavka asosida200 000 000 miqdorid kredit berdi. Ushbu kredit bo‘yicha differensial usulida foiz hisoblab, oylik to‘lovini toping. 32-variant 1.Kreditning obyektlari va subyeklari. Kredit obyekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan va qarz oluvchidan kreditor (qarz beruvchi)ga qaytib beriladigan qiymatdir. Subyekti: qarzdor va qarz beruvchi Obyekti: qarzga berilgan kredit qiymati Bunda qarzga berilgan mablag‘ o‘z qiymatini saqlab qolishi kreditning asosiy sifati hisoblanadi.Kredit tarkibi uning elementlari birligini ifodalaydi.Kreditning harakat bosqichlari ham uning muhim belgisi hisoblanadi. Qarzga beriluvchi qiymat harakatini quyidagi sxemada ifodalash mumkin: Bk Okz Ik ... Vr ... Qk Fks Bk – kreditning berilishi; Okz – kreditning qarz oluvchi tomonidan vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish uchun olinishi; Ik – kreditning ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olganligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi; Vr – qarz oluvchining xo‘jaligida qarzga olingan qiymat aylanmasi tugallanishini resurslarning aylanmadan chiqarilishini ifodalaydi; Qk – kreditni qaytarish; Fks – vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo‘liga qaytib kelishi (% bilan). Har qanday iqtisodiy kategoriya o‘zining funksiyalariga ega bo‘lgani kabi kredit ham o‘zining bir qator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va ahamiyati bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyati konkret ravishda namoyon bo‘lishidir. Kreditni tahlil qilishda, funksiya, uning mohiyati va ahamiyati o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘in sifatida ko‘rib chiqiladi.Kreditning funksiyalari haqida olimlar o‘rtasida yagona izchillik yo‘q. 2. O‘zbekiston bank tizimi Ўзбекистонда банк тизими икки поғонали бўлиб, банклар тизимининг биринчи поғонаси – бу Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, иккинчи поғонаси – тижорат банклари ҳисобланади.Мамлакатимизда банкларнинг ривожланишини икки йирик даврга бўлиб қараш мумкин. Биринчи давр бу – Ўзбекистон мустақилликка эришгунгача бўлган даврдаги банк тизими ва иккинчи давр Ўзбекистон мустақилликка эришгандан кейинги даврдаги банк тизими ва унинг ривожланиш босқичларини ўз ичига олади. Ўзбекистон мустақилликка эришгунгача бўлган даврдаги банк тизими: – биринчи босқич ХIХ асрнинг охиридан 1930-32 йилларгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр ичида олдинги мавжуд бўлган банклар заминида Собиқ Совет Иттифоқининг кредит тизими ташкил қилинди. Бу даврда 30-йилларда иқтисоднинг ривожланишига мос келувчи банклар: тармоқ банклари, ўлка банклари, тижорат банклари, махсус банклар, давлат банклари каби банклар фаолият кўрсатган; Иккинчи босқич 1932 йилдан 1959 йилларгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда банклар фаолиятида ўзгаришлар юз берди ва банклар вексел орқали кредитлашдан (ўша даврларда бу кредитлаш амалиётда «эгри» кредитлаш деб ном олган) тўғридан-тўғри корхоналарни кредитлашга ўтказилган. Бу даврда хўжаликлар ўртасидаги вазифалар тақсимланган ва иқтисодиёт соҳалари бўйича банклар ташкил қилинган ҳамда бу банклар фақат шу соҳаларни узоқ муддатли кредитлаш ва молиялаштириш билан шуғулланган. Давлат банки эса асосан қисқа муддатли кредитлаш жараёнларини олиб борган. Учинчи босқич 1959 йилдан 1988 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда мавжуд тармоқ банклари қайта ташкил қилиниб, мамлакатдаги барча кредит муносабатларини олиб бориш мақсадида учта банк ташкил қилинди. Булар: Давлат банки, қурилиш банки, ташқи савдо банки бўлган. Давлат банки иқтисодиётнинг барча соҳаларига фақат қишлоқ хўжалигининг баъзи эҳтиёжлари учун узоқ муддатли кредитлар берилган) қисқа муддатли кредитлар бериш билан шуғулланган. Қурилиш банки капитал қўйилмалар билан боғлиқ бўлган харажатларни, қурилишни молиялаштириш, узоқ муддатли кредитлар бериш билан боғлиқ операцияларни бажарган. Ташқи савдо банки Москвада жойлашган бўлиб, мамлакатнинг экспорт-импорт билан боғлиқ фаолиятини бошқариб борган. Тўртинчи босқич банк тизимини қайта ташкил қилиш даври бўлиб, у 1988 йилдан 1990 йилгача бўлган даврни ўз ичига олган. Бу даврда банк тизимида катта ўзгаришлар рўй берди ва Давлат банки билан бир қаторда махсус тармоқ банклари ташкил қилинди. Бу банклар жумласига, Саноат Қурилиш банки, Агросаноат банки, Уй-жой қурилиш ва ижтимоий таъминот банки, жамғарма банк ва ташқи иқтисодий фаолият банки кабилар киради. Бу банклар фаолиятининг хусусиятли томони шунда эдики, улар ўзи хизмат кўрсатадиган соҳага узоқ ва қисқа муддатли кредитлар бериш ҳуқуқига эга эдилар.Шу даврдан бошлаб Давлат банкидан кредитлаш функцияси олиб ташланди ва у эмиссион банк сифатида фаолият кўрсатадиган бўлди. 90-йилларда банк тизимини қайта ташкил қилишдан асосий мақсад мамлакатда юз бераётган асосий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда банклар зиммасига корхоналар ва ташкилотларга комплекс хизмат кўрсатишни таъминлаш ва корхоналар билан банклар ўртасидаги муносабатларни хўжалик ҳисобига ўтказиш, қуйи банк муассасаларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини оширишдан иборат эди. 3. Masala. Bank A mijozga 20 yil muddatga, yillik 17,5 % stavka asosida 350 000 000 miqdorid kredit berdi. Ushbu kredit bo‘yicha annutet usulida foiz hisoblab oylik to‘lovini toping. 33-variant 1. Kredit foiz stavkalari 1. Қатъий белгиланган фоиз ставкалари Ушбу фоиз ставкалари шартноманинг бутун даври мобайнида ўзгармайди. Тижорат банкларининг мижозлари ҳар доим қатъий белгиланган ставкаларда кредит олишдан манфаатдор бўлади. 2. Сузувчи фоиз ставкалари Сузувчи фоиз ставкалари ссуда капиталлари бозоридаги талаб ва таклифга қараб ўзгариб туради. Тижорат банклари ҳар доим сузувчи ставкада кредит беришдан манфаатдор бўлади. Чунки, кредит сузувчи ставкада берилса, кредитнинг бозор баҳосини ўзгаришидан қатъий назар, тижорат банки оладиган даромад, яъни спрэд ёки маржа миқдори ўзгармасдан қолади. 3. Номинал фоиз ставкаси Номинал фоиз ставкаси инфляция даражаси ҳисобга олинмаган ҳолда фоиз ставкасидир. 4. Реал фоиз ставкаси Реал фоиз ставкаси қуйидаги формула орқали аниқланади: r = i + e Бу ерда: r – реал фоиз ставкаси; i – номинал фоиз ставкаси e – инфляция даражаси. 5. Оддий фоизлар Оддий фоизлар, одатда, қисқа муддатли кредитлашда кенг қўлланилади. Бунда фоиз шартномада келишилган муддатда (ҳар ойда ёки чоракда) кредиторга тўлаб берилади. Оддий фоизларда тўловларнинг умумий суммаси қуйидаги формула орқали аниқланади: S = P (1 + ni) Бу ерда: S – тўловларнинг умумий суммаси; P – дастлабки қарз суммаси; n – ссудаларнинг йиллар бўйича давомийлиги ёки ссудалардан фойдаланишнинг кунларда ифодаланган даври; i – фоиз ставкаси. 6. Мураккаб фоизлар Мураккаб фоизларда фоиз суммаси битимнинг муддати тугагунга қадар кредиторга тўлаб берилмайди, балки асосий қарз суммасига қўшилиб боради. Мураккаб фоизлар қуйидаги формула орқали аниқланади: S= P(1+i)n (1+i2)n2x….x (1+ik)nk Бу ерда: S – k йил ўтгандан кейинги қарз суммаси; P – берилган ссуданинг ҳажми; ik – фоиз ставкаси; n – ссуданинг мазкур ставкалар қўлланилган йиллар бўйича давомийлиги. 7. Дисконт ставкаси Тижорат банки тижорат векселларини ёки товар ҳужжатларини ўзининг дисконт ставкаси бўйича сотиб олади. Бунда дисконт баҳосини ҳисоблашда қуйидаги формуладан фойдаланилади: P = S (1 – ni) Бу ерда: P – битим суммаси; S – векселнинг номинал қиймати; n – векселнинг муддатигача қолган кунлар сонининг вақтинчалик базага нисбати; i – дисконт ставкаси. 2. Kreditning turlari. Kreditga bo’lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va shakllarga bo’linadi. Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo’llanilib kelinmoqda. Qisqa muddatli kreditlash; O’rta muddatli kreditlash; Uzoq muddatli kreditlash. Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo’lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi.Bizga malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ijtimoiy ishlab chiqarish sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi. Bir yil fondler aylanishining tabiiy o’lchovi sifatida xizmat tiladi. Shuning uchun ham bir yil qisqa va uzoq muddatli kreditlashning chegarasi bo’lib xizmat qiladi. Qisqa muddatli kreditlar o’z tabiatiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: kreditlash ob’ektlarining iqtisodiy mohiyatiga qarab: *tovar moddiy boyliklari uchun beriladigan kreditlar; *ishlab chiqarish xarajatlari (mahsulotning yangi turini o’zlashtirish, mavsumiy xarajatlarni amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlarni) uchun beriladigan kreditlar; *hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun beriladigan kreditlar (akkrediv ochilganda, tayyor mahsulotni jo’natganda va boshqa hollarda). To’lash muddatiga qarab: *muddatli, muddati kechiktirilgan va muddati o’tib ketgan kreditlar. Kreditni to’lash manbalariga qarab: *qarz oluvchining o’z mablag’lari hisobidan; *garant mablag’lar hisobidan; *yangi kreditlar jalb qilish hisobidan. Ta’minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab: *to’g’ridan-to’g’ri ta’minlanganlikka ega bo’lgan kreditlar; *egri (biror korxona va tashkilot vositasida) ta’minlanganlikka ega bo’lgan kreditlar; *ta’minlanmagan kreditlar. To’lanadigan foiz darajasiga qarab: *o’rtacha (normal) foiz stavkali; *yuqori foizli; *past foiz stavkali; *foizsiz kreditlarga bo’linadi. O’rta muddatli kreditlar asosan bir yildan besh yilgacha bo’lgan muddatga beriladi. Uzoq muddatli kreditlashda kreditlar besh yildan ortiq muddatga beriladi. Uzoq muddatli kreditlar asosan asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish va ular bilan bog’liq sohalarni ta’minlashga ishlatiladi. Yoozirgi davrda uzoq muddatli kreditlar banklar tomonidan juda kam miqdorda berilsada, ular kapital qo’yilmalarini, loyihalarni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida davlatimiz iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar xo’jalik tashkilotlari tomonidan quyidagi ob’ektlar uchun jalb qilinishi mumkin:qayta tiklashga kapital xarajatlarni amalga oshirish uchun;harakatdagi asosiy fondlarni kengaytirish va moderinizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlar uchun;yangi qurilish va qo’shimcha yuqori samarali tadbirlar bo’yicha xarajatlarni amalga oshirish uchun;yangi fan, ilmiy texnika sohasida tadqiqodlar olib borish va yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish uchun va boshqalar. 3. Masala. A mijoz bankga 180 000 000 so‘m miqdoridagi mablag‘ni yillik 4 % stavka asosida 10 oy muddatga muddatli depozitga qo‘ygan bo‘lsa, A mijozning oladigan daromadi qancha bo‘ladi? 34-variant 1.Kredit munosabatlari va ularning turlari. Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi. Uning asosiy elementlari bo'lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma'lum tamoyillar asosida olib boriladi. Bu tamoyillar kredit rivojlanishining birinchi bosqichida ko'zga tashlangan edi. Keyinchalik esa ular umumdavlat va xalqaro kredit qonunchiligida yaqqol o'z aksini topdi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega. Bular kreditning qaytarib berishliligi, kreditning muddatliligi, kreditning ta'minlanganligi, maqsadliligi va to'lovlilik tamoyillaridir. Kreditning qaytarib berishlilik tamoyili. Bu tamoyil kreditning mustaqil iqtisodiy kategoriya ekanligi shartidir, qaytib berishlik kreditning umumiy belgisi hisoblanadi, qaytib berishlilik o'z-o'zidan vujudga kelmaydi: u moddiy jarayonlarga, qiymatning aylanishini tugashiga asoslanadL Ammo doiraviy aylanishning tugashi - bu qaytarib berishi emas, faqat qaytarib berish uchun zamin tayyorlashdir.Kreditni qaytarish aylanishdan chiqqan mablag'lar qarz oiuvchiga pul mablag'larining qaytarish imkoniyatini bergan t<1qdirda qaytariladi, qaytarib berishlilik ikki yoklama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun ham, qarz oluvchi uchun ham bir xiI darajada muh:mdir.Qiymatni qaytal1lvchi harakatlda huqufjiy tomoni ham muhimdir. lVluayyan bir muddatga bcrilauigan qiymatga egalik huqUtli hed~tordan qarz oluvchiga o'tmaydi. amaliyotida uchta asosiy funksiyasini bajaruvchi bank foizi me'yorini o'rnatish jarayonida namoyon bo'ladi: huquqiy shaxslar foydasining va jismoniy shaxslar daromadining taqsimlanishi; ishlab chiqarishni tartibga solish va ssuda kapitalining taqsimlanishi orqali tarmoq, tarmoqlararo va xalqaro miqyosda aylanish; iqtisodiyot rivojlanishining inqirozli bosqichida bank mijozlarining pul mablag'larini inflatsiyadan himoyalash va boshqalar; ssuda foizining stavkasi ssuda kapitaJidan olingan yillik daromad summasining berilgan kredit summasiga nisbati biian aniqlallJb, kredit resursiarining bahosi sifatida namoyon bo'ladi. Kreditning maqsadliligi. Bu tamoyiining mohiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditiar aniq bir maqsadni amaJga oshirishga yo'naltirilgan bo'1ishi zarur. Kreditning qaysi maqsadga yo'naitirilganligi, masaian, tovar moddiy boyliklar sotib olishga yoki biror ishlab chiqarish xarajatiarini qoplashga va hokazo, aniq biror obyektga maqsadli yo'naltirilganligi korxona bilan bank o'rtasida tuziladigan kredit shartnomada ko'rsatiigan bo'ladi. Korxona olgan kreditini faqatgina kredit shartnomada ko'rsatilgan ishni bajarishga sarflashi kerak. Bunda kredit muayyan, aniq obyektga: ishlab chiqiJrish xarajatlariga, ish lab chiqarish zaxiralariga, tayyor mahsulotga, jo'natilgan tovarlarga, hisob-kitob hujjatlariga va hokazolarga beriladi. Yuqorida keltirilgan tamoyillar kreditning iqrisodiy kategoriya sifatida mavjud bo'lishi va harakat qilishining muhim tomonlarini o'zida ifodalaydi. 2.Tijorat krediti va uning mazmuni Tijorat krediti - bu faoliyat ko'rsatuvchilar tornonidan bir-birlariga o'zara to'lovni kechiktirish sharti bilan tovar shaklida beriladigan kreditdir. Tijorat kreditini obyekti - tovar kapitali hisoblanadi. Tijorat kreditida kreditor va qarzdorlar bo'Jib faoliyat ko'rsatuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) hisoblanadi. Tijorat kreditining cheklanishlari rnavjud bo'lib ular: - faoliyat kO'rsatuvchilarning zaxira kapitallari hajmi bilan cheklanganligi, ya'ni unga h0zirgi davrda oborat (muornala) uchun zarur bo'lmagan kapital bilan cheklanganligi; -- yo'nalishiga ko'ra, uni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ishlab chiqarish vositalarini iste'mol qiluvchilarga benshi mumkin, ammo teskarisi bo'lishi mumkin emas. Tijorat kreditidan farqli o'laroq bank krediti nafaqat tovarlar muomalasiga xizrnat ko'rsatadi, balki yanada kengroq muhitda faoliyat ko'rsatadi. Tijorat krediti veksel bilan huljatlashtiriladi. Tijorat kreditining foizi, tovarIar pog'onasiga va veksel summaasiga qo'shiladi va u bank krediti foizidan past bo'ladi. Bank kredit foizining maqsadi ssudalar hisobiga daromad (foyda) olishdir. 3. A tijorat bankidan mijoz 36 oy muddatga, yillik 27% stavkada, 40 000 000 so‘m miqdorida mikroqarz olgan. Mijozning miqroqarz bo‘yicha oylik to‘lovini (toping) aniqlang. 35- variant 1. Kreditning turlari Kreditga bo’lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va shakllarga bo’linadi. Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo’llanilib kelinmoqda. Qisqa muddatli kreditlash; O’rta muddatli kreditlash; Uzoq muddatli kreditlash. Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo’lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi.Bizga malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ijtimoiy ishlab chiqarish sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi. Bir yil fondler aylanishining tabiiy o’lchovi sifatida xizmat tiladi. Shuning uchun ham bir yil qisqa va uzoq muddatli kreditlashning chegarasi bo’lib xizmat qiladi. Qisqa muddatli kreditlar o’z tabiatiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: kreditlash ob’ektlarining iqtisodiy mohiyatiga qarab: *tovar moddiy boyliklari uchun beriladigan kreditlar; *ishlab chiqarish xarajatlari (mahsulotning yangi turini o’zlashtirish, mavsumiy xarajatlarni amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlarni) uchun beriladigan kreditlar; *hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun beriladigan kreditlar (akkrediv ochilganda, tayyor mahsulotni jo’natganda va boshqa hollarda). To’lash muddatiga qarab: *muddatli, muddati kechiktirilgan va muddati o’tib ketgan kreditlar. Kreditni to’lash manbalariga qarab: *qarz oluvchining o’z mablag’lari hisobidan; *garant mablag’lar hisobidan; *yangi kreditlar jalb qilish hisobidan. Ta’minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab: *to’g’ridan-to’g’ri ta’minlanganlikka ega bo’lgan kreditlar; *egri (biror korxona va tashkilot vositasida) ta’minlanganlikka ega bo’lgan kreditlar; *ta’minlanmagan kreditlar. To’lanadigan foiz darajasiga qarab: *o’rtacha (normal) foiz stavkali; *yuqori foizli; *past foiz stavkali; *foizsiz kreditlarga bo’linadi. O’rta muddatli kreditlar asosan bir yildan besh yilgacha bo’lgan muddatga beriladi.Uzoq muddatli kreditlashda kreditlar besh yildan ortiq muddatga beriladi. Uzoq muddatli kreditlar asosan asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish va ular bilan bog’liq sohalarni ta’minlashga ishlatiladi. Yoozirgi davrda uzoq muddatli kreditlar banklar tomonidan juda kam miqdorda berilsada, ular kapital qo’yilmalarini, loyihalarni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida davlatimiz iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar xo’jalik tashkilotlari tomonidan quyidagi ob’ektlar uchun jalb qilinishi mumkin:qayta tiklashga kapital xarajatlarni amalga oshirish uchun; harakatdagi asosiy fondlarni kengaytirish va moderinizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlar uchun;yangi qurilish va qo’shimcha yuqori samarali tadbirlar bo’yicha xarajatlarni amalga oshirish uchun; yangi fan, ilmiy texnika sohasida tadqiqodlar olib borish va yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish uchun va boshqalar. Tarixiy taraqqiyot davomida kreditning ikki — pul va tovar shakllaridan foydalanib kelingan. Hozirgi vaqtda mamlakat ichki aylanmasida pul kreditidan kengroq foydalanib, u bank, tijorat, davlat, isteʼmol va xalqaro kredit shakllarini oladi. Bank krediti — kreditning asosiy va etakchi shakli sifatida chiqadi. U pul egalari — banklar va maxsus kredit muassasalari tomonidan qarz oluvchilarga (tadbirkorlar, davlat, uy xoʻjaligi sektori) pul ssudalari shaklida beriladi. Xoʻjaliklararo kredit — bir korxona (muassasa) tomonidan ikkinchisiga beriladi va ularning kapital qurilish, qishloq xoʻjaligi sohalaridagi munosabatlariga, shuningdek, ichki xoʻjalik hisobi boʻgʻinlari bilan munosabatlariga xizmat qiladi. Tijorat krediti — bu korxonalar, birlashmalar va boshqa xoʻjalik yurituvchi subʼektlarning bir-biriga beradigan kreditlaridir. Tijorat krediti, avvalo, toʻlovni kechiktirish yoʻli bilan tovar shaklida beriladi. Isteʼmol krediti — xususiy shaxslarga, hammadan avvalo, uzoq muddat foydalanadigan isteʼmol tovarlari (mebel, avtomobil, televizor va boshqalar) sotib olish uchun maʼlum muddatga beriladi. U chakana savdo magazinlari orqali tovarlarning haqini kechiktirib toʻlash bilan sotish shaklida yoki isteʼmol maqsadlarida bank ssudalari berish shaklida amalga oshiriladi. Isteʼmol kreditidan foydalanganlik uchun ancha yuqori foiz undiriladi. Ipoteka krediti — koʻchmas mulklar (er, bino) hisobiga uzoq muddatli ssudalar shaklida beriladi. Bunday ssudalar berish vositasi, banklar va korxonalar tomonidan chiqariladigan ipoteka obligatsiyalari hisoblanadi. Davlat krediti — kredit munosabatlarining oʻziga xos shakli boʻlib, bunda davlat pul mablagʻlari qarzdori, aholi va xususiy biznes esa kreditorlari boʻlib chiqadi. Davlat krediti mablagʻlari manbai boʻlib, davlat qarz obligatsiyalari xizmat qiladi. Davlat kreditning bunday shaklida, avvalo, davlat byudjeti kamomadini qoplash uchun foydalanadi. Xalqaro kredit — ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi harakatini namoyish qiladi. Xalqaro kredit tovar yoki pul (valyuta) shaklida beriladi. Kreditor va qarz oluvchilar banklar, xususiy firmalar, davlat, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar hisoblanadi. 2. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari quyidagilardan iborat: 1) ishlab chiqarish hajmi kamayib bormoqda, chunki tebranishlar va narxlarning ko'tarilishi ishlab chiqarishni rivojlantirish istiqbollarini noaniq qiladi; 2) kapitalning ishlab chiqarishdan savdo va vositachilik operatsiyalariga oqimi mavjud bo'lib, kapital aylanmasi tezroq va ko'proq foyda keltiradi, shuningdek soliqqa tortishdan qochish osonroq; 3) narxlarning keskin va notekis o'zgarishi natijasida chayqovchilik kengaymoqda; 4) kredit munosabatlari cheklangan, chunki hech kim qarzga ishonmaydi; 5) davlatning moliyaviy resurslari eskiradi. Inflyatsiyaning asosiy salbiy ijtimoiy oqibati, agar daromad indekslanmagan bo'lsa va narxlar indeksini hisobga olmasdan kreditlar berilsa, boylik va daromadlarning qayta taqsimlanishi hisoblanadi. YaIM va shaxsiy daromadlarni qayta taqsimlash turli yo'nalishlarda amalga oshiriladi: - narxlarning notekis o'sishi tufayli ishlab chiqarishning turli sohalari, iqtisodiyot tarmoqlari, mamlakat hududlari o'rtasida; - aholi bilan ortiqcha pul massasidan foydalanadigan davlat o'rtasida qo'shimcha daromad(inflyatsiya solig'i mavjud); - aholi qatlamlari va tabaqalari o'rtasida. Narxlarning tengsiz o'sishi ijtimoiy tabaqalanishga olib keladi, mulkiy tengsizlik kuchayadi, bu esa jamg'arma va joriy iste'molga salbiy ta'sir qiladi. Inflyatsiya, ayniqsa, doimiy daromadga ega bo'lgan shaxslar (pensionerlar, qaramog'idagilar, davlat xizmatchilari) uchun xavflidir; - qarzdorlar va kreditorlar o'rtasida. Qarzdorlar naqd kreditning qadrsizlanishidan foyda ko'radilar. 3. Masala. Bankga 200 000 000 so‘m miqdordagi mablag‘ 6 oy muddatga qo‘yilgan. Agar foiz stavkasi 5% ni tashkil qilsa, shu davr ichidagi foiz to‘lov miqdori qancha bo‘ladi? Download 94,32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish