Fanidan O`quv metodik majmua

Uslubiy ishlarning asosiy yo‘nalishlari:

1. 
   O‘quv jarayonini takomillashtirishning ilmiy asoslari.
   
2. 
   Muhandis-pedagoglarning pedagogik maxoratini rivojlantirish.
   
3. 
   ____________________________________________________
   

8-jadval

Oy, kun

Pedagogik kengash

Instruktiv-uslubiy kengash

Ilmiy-amliy konfretsiya

Uslubiy komissiyalar

Ilg‘or pedagogik tajribalar

Seminar-amaliyot

Pedagogik o‘qishlar

Siyosiy o‘qishlar

Eslatma

Umum ta’lim fan

Gumanitar fanlar

Umum kasbiy fanlar

Maxsus fanlar

Ishlab chiqarish ta’limi

Ishlab chiqarish amaliyoti

Ochiq darslar

2001 / 2002 o‘quv yili uchun «Teriga ishlov berish» tayyorlov yo‘nalishidagi ishlab chiqarish ta’limi bo‘yicha (muhandis-pedagoglar, ustalar) uslubiy komissiyasining
ish rejasi
Mavzu: Darsni takomillashtirish

T/r	Ish mazmuni	Mas’ul	Izoh
Avgust
1	Me’yoriy hujjatlar. YAngi o‘quv yilidagi uslubiy komissiyaning vazifalari	Uslubiy komissiya raisi
2	YAngi o‘quv rejalari, dasturlar, o‘quv dasturiy hujjatlarga o‘zgartirishlar kiritish	Pedagoglar, ustozlar
3	Istiqbolli-mavzu rejalarni ishlab chiqish va to‘ldirish	Uslubiy komissiya
4	Teriga ishlov berish kasbi bo‘yicha ishlab chiqarish ishlari ro‘yxati muhokamasi	Katta ustoz
Sentyabr
1	Uslubiy komissiyaning yillik ish rejasini tasdiqlash	Uslubiy komissiya raisi
2	Ustozlaming istiqbolli-tematik ish rejalarini (yarim yillik) muho­kamasi	Ustalar
3	O‘z bilimini oshirish rejalarini tasdiqlash	Uslubiy ko­missiya rejasi
4	Ilg‘or pedagogik tajribalarini o‘rganish va tadbiq etish rejasini tasdiqlash	Pedagoglar, ustalar
Oktyabr
1	Hozirgi zamon darslariga qo‘yiladigan talablar	O‘quv ishlari bo‘yicha direk­tor muovini
2	Ishlab chiqarish ta’limi va maxsus fanlar bo‘yicha darslarda faol usullarni qo‘llash	Uslubiy komissiya raisi
3	Ochiq darslar muhokamasi: 1. Tekis yuzalarga ishlov berish (Abbosov T.)	Pedagog
Noyabr
1	Maxsus texnologiya va ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida iqtisodiy tarbiya	Uslubiy komissiya raisi
	O‘quvchilarning kasbiy qiziqishlarini dars jarayonida o‘qitish	Pedagoglar
	Texnik vositalari nazariy va amaliy darslarda qo‘llash	Uslubiy komissiya raisi

«Ishlab chiqarish ta’limi» bo‘yicha muhandis-pedagog
O.YUsupovning o‘z bilimini oshirish va mustaqil uslubiy


ISHLAR REJASI
10-jadval

T/r.	Ish mazmuni	Muddati	Izoh
I.	G‘oyaviy-siyosiy darajasini oshi­rish 1.1.1. A. Karimovning asalarini o‘rganish 1.2. O‘quvchilarning umumta’lim va kasbiy fanlar bo‘yicha bo‘limlarga qo‘yiladigan talablar (referat yozish) 1.3.Iqtisodiyot va siyosatga oid seminarlarda qatnashish	Sentyabr, iyun Aprel Har doim
II.	Pedagogik malakasini oshirish
	2.1. Darslarni takomillashtirishga oid adabiyotlar, o‘qish 2.2 mavzu bo‘yicha ma’ruza tayyorlash 2.3. Ochiq dars o‘tkazish	Sentyabr, May Fevral Aprel
III.	Fan bo‘yicha ilmiy-nazariy bilim darajasini oshirish
	3.1. Raqobatdosh kadrlarni tayyorlash bo‘yicha uslubiy tavsiyalarini o‘rganish 3.2. Ko‘rsatmali qo‘llanmalar tayyorlash	Yil davomida Mart
IV.	Ma’naviyat va uslubiy darajasini oshirish
	4.1. «Aqliy mehnat madaniyati» mavzusida suhbat o‘tkazish va h.k	Oktyabr

Umumkasbiy fanlar bo‘yicha uslubiy komissiya ish rejasi


Mavzu: Nazariy ta’lim darslarini takomillashtirish
11-jadval

T/r.	Bajariladigan ishlar mazmuni	Bajarish muddati	Mas’ul
1	1.Komissiyaning ish rejasi muhokamasi 2. Kalendar-tematik rejalarini tasdiqlash	Sentyabr	Rais O‘qituvchilar
2	1.Informatika fanlari bo‘yicha ochiq darslar muhokamasi 2. Informatika bo‘yicha metodik ishlanma muhokamasi «darsda texnik vositalari majmuasidan foydalanish»	Oktyabr	O‘qituvchi Informatika o‘qituvchilari
3	1.Darslarga o‘zaro kirish natijalari muhokamasi 2.YAngi o‘quv uslubiy adabiyotlar muhokamasi 3.Test savollari muhokamasi va boshqalar	Dekabr	O‘qituvchilar ustalar Kutubxonachi

O‘qituvchilar tayyorlashning yangi pedagogik texnologiyalarini ishlab
chiqish va o‘quv-tarbiyaviy jarayonga tadbiq etish muammolari

Ta’lim-inson faolligini belgilaydigan muhim bir tarmoqqa aylanmoqda. SHuning uchun ta’lim tizimida inson faoliyati bilan bog‘liq ko‘pgina muammolarni hal etish zarur. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, bu vazifalarni ilmiy-texnika jarayonining o‘zgarishi bilan bog‘liq ta’limning yangi nazariyasini yaratish, ya’ni fanni jamiyatning ishlab chiqarish kuchiga aylantirish va amaliy ko‘rsatkichlarini rivojlantirish natijasida amalga oshirish mumkin.

Respublikamizda ta’lim-tarbiya jarayoni bilan bog‘liq o‘zgarishlar ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, uni milliy ruh bilan sug‘orish, samarali an’anaviy uslublarini saqlab qolgan holda yangilarni yaratish va amaliyotda qo‘llash borasida olib borilayotgan ishlar bilan bog‘liq. Bu yo‘nalish keng qamrovli bo‘lib, uning sohalari kengayib, mazmuni takomillashib bormoqda, ya’ni u ta’limda yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, ta’limning butun jarayonini aniq reja asosida tashkil qilish hamda o‘quv jarayonning maqsadra muvofiq tashkil qilish hisobiga uni individuallashtirishni ko‘zda tutadi.
«Pedagogik texnologiya» to‘g‘risida ko‘plab tushunchalar mavjud bo‘lib, ularning ba’zilarini keltirib o‘tamiz.
Texnologiya - bu san’at, maxorat, ko‘nikma, metodlar yig‘indisi.
Texnologiya - bu inson faoliyati va tafakkuri bilan bog‘liq bo‘lgan madaniy tushuncha.
Texnologiya - bu texnik jihatdan ahamiyatli sifat va qobiliyatning intellektual qayta ishlanishi.
Texnologiya - bu qandaydir jarayonni amalga oshirish metodlari haqidagi bilimlar yig‘indisi.
Texnologiya - bu o‘quv jarayoniga tashkiliy, maqsadli pedagogik ta’sir o‘tkazish natijasi.
Texnologiya - bu o‘quv jarayonini amalga oshirish texnikasi.
Texnologiya - bu ta’lim maqsadiga erishishning kafolatlangan vositasi.
Texnologiya - bu rejalashtiriladigan natijalarga erishish jarayonining bayoni.
Texnologiya - bu amaliyotga joriy qilinishi kerak bo‘lgan ma’lum bir pedagogik tizimning loyihasi.
YUNESKOning bergan ta’rifiga ko‘ra, pedagogik texnologiya

• 
  inson va texnika resuslarini hisobga olgan holda butun ta’lim jarayoniga va baholash metodiga hamda samaraliroq ta’lim shakllariga erishish ular o‘rtasidagi o‘zaro ta’siriga bog‘liqdir.
  

Kasbiy pedagogika darsligida shunday tavsif beriladi: Pedagogika texnologiya - bu pedagogika fani va maktab amaliyotini rivojlantirishda uzviylikni saqlab qolgan holda pedagogika va metodikaning metodologik va intellektual vositalarini radikal ravishda yangilash.
Bizning fikrimizcha «pedagogik texnologiya* tushunchasi barcha boshqariluvchi tashkiliy qismlar va ularning bog‘liqligini tahlil qilish, tanlash, loyihalash va nazorat qilish yo‘li bilan pedagogik samaradorlikni yuqori darajaga ko‘tarish hamda bu borada tizimli yondashuvni joriy etishni ifodalaydi. «Pedagogik texnologiya»ning ta’limidagi amaliylik hamda tashkiliy-uslubiy imkoniyatlarini amalga oshirishga yo‘naltirilganligi, uning aniq vositalar yordamida hayotga tatbiq etilishi butun jahon pedagoglarining unga e’tiborini kuchaytirmoqda. «Texnologik» yo‘nalishga turlicha qarashlar mavjud, ba’zi pedagoglar «pedagogik texnologiya»da ta’limni differensiyalashtirish vositasini ko‘rmoqdalar, boshqalari undagi kim mehnat sarflab yuqori natijalarga erishish imkoniyatlari, «pedagogik texnologiya»ni barcha ta’lim oluvchilari oldindan belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasiga etkazish mumkinligi qiziqtirmoqda. Ba’zi pedagoglar ta’limini texnologiyalashtirish yordamida ommaviy ta’lim amaliyotida tub burilish yasashga umid bog‘lagan edilar.
Pedagogik texnologiyani amalga oshirishning umumlashgan ketma-ketligini quydagicha amalga oshirilishi maqcadga muvofiq bo‘ladi (biz tajriba ishlarini amalga oshirishda undan uslubiy asos sifatida foydlanganmiz):

• 
  talabalarning istiqboldagi faoliyatini tahlil qilish, ta’lim jarayonida hal qilinishi lozim bo‘lgan maqsad va vazifalari belgilash;
  
• 
  umummehnat va kasbiy malakalari rivojlantirishda, ta’lim vositalarini qo‘llashga oid ta’lim uslubini ishlab chiqish;
  
• 
  oliy o‘quv yurtlari o‘quv dasturlarida talabalar tomonidan ta’lim vositalaridan foydalanish texnologiyasini o‘zlashtirishlari uchun vaqt mezonini belgilash;
  
• 
  talabalarda ko‘nikma va malakari rivojlantirishga qaratilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish;
  
• 
  talabalarda bilim, ko‘nikma va malakalarning sifatini na­zorat qilish bilan bog‘liq ob’ektiv nazorat o‘tkazish hamda testlar tizimini ishlab chiqish;
  
• 
  ishlab chiqilgan «pedagogik texnologiya» ni amalda sinash va uni o‘quv jarayoniga tabiq qilish.
  

Keltirilgan bosqichlariga tavsifi amalda o‘qituvchi faoliyatining davriy algoritmini ifodalaydi va ularning mos ravishda maqsadlar, aniq nazorat usullari butun ta’lim jarayonini qamrab oladi. Ushbu jarayon standartlashtirilgan ta’lim maqsadi asosida pedagogik tizim vositasida amalga oshiriladi.
Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, pedagogika fanidan har qanday pedagogik texnologiya asosini tizim tashkil etadi. Bunday pedagogik texnologiyani rejalashtirilgan samarasi uning qanday tizimlashtirilganligi va tuzilishiga bog‘liq.
Pedagogik tizim tushunchasi ko‘plab pedagog olimlar tomonidan tahlil qilingan bo‘lib, 80-yillar oxirigacha aniq bir to‘xtamga kelinmagan.
Pedagogika tizim tushunchasi va uni tashkil etuvchi variant elementlarini birinchi bo‘lib, akademik V.P.Bespalko asoslab berdi.
V.P.Bespalko ta’rifi bo‘yicha «Pedagogik tizim (PT) deganda, ma’lum sifatlariga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirishga aniq maqsadli tashkiliy pedagogik ta’sir ko‘rsatish uchun talab etiladigan o‘zaro bog‘langan uslub, vosita va jarayon majmuasi tushuniladi». Jamiyatning ustuvor qadriyatlari shaxs shakllanishiga qo‘yiladigan talablar va uning maqsadini belgilab beradi.
Pedagogik texnologiya yaratilish bosqichlari akademik V.P.Bespalko tomonidan asoslangan bo‘lib, u ta’lim turi hamda tatbiq qilinishdagi shakli, darslik, metodik tavsiyanoma, EHM dasturlaridan qat’i nazar umumiy hisoblanadi. SHu asosda biz pedagogik texnologiyani loyihalashni quydagi bosqichlarda amalga oshirdik (4-shakl):

• 
  birinchi bosqichda kasb ta’limi fakulьteti talabalarning kelajakdagi kasbiy faoliyati tahlil qilindi.
  

Ushbu tahlilda talaba faoliyati istiqbolini qamrab olgan kelajak faoliyatida duch keladigan vazifalar aniqlab olindi.

• 
  ikkinchi bosqichda umummehnat va kasbiy ko‘nikma hamda malakalarni rivojlantirishning psixofiziologik asoslari; o‘qituvchilar tayyorlashning yangi pedagogik texnologiyalari ishlab chiqildi va ta’limning har bir davri uchun uning mazmuni aniqlab berildi;
  
• 
  uchinchi bosqichda umummehnat va kasbiy ko‘nikma hamda malakalarning tarkibiy qismlari, shakllantirish jarayoni; malaka kuchishi va moslashuvchanligi xususiyatlari, umummehnat va kasbiy ko‘nikma hamda malakalarini rivojlantirish jarayonida ta’lim vositalarini qo‘llash texnologiyasi ishlab chiqildi;
  
• 
  to‘rtlnchi bosqichda umummehnat va kasbiy ko‘nikma hamda malakalarni rivojlantirish didaktik jarayonining eng muvofiq ta’lim shakllari aniqlandi. Uning natijasi ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish pedagogik tizimida o‘qituvchi va talaba munosabatlari mazmuni ishlab chiqildi;
  
• 
  beshinchi bosqichda umummehnat va kasbiy malakalarni qo‘llashga oid ta’lim metodi mazmuni ishlab chiqildi, uning natijasi sifatida umummehnat ko‘nikma va malakarni rivojlantirish jarayonida mashq qilish aparatlaridan foydalanish texnologiyasi yaratildi;
  
• 
  oltinchi bosqichda ta’lim maqsadi asosida ko‘nikma va malakalarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar tizimi ishlab chiqildi hamda o‘quv qo‘llanmalari mazmuni bilan umumlashtirildi, natijalar belgilangan ko‘rsatkichlari darajasida ta’lim jarayoniga tadbiq etildi;
  
• 
  ettinchi bosqichda - o‘zlashtirish darajasini baholash mezonlariga va ta’lim maqsadlariga mos keluvchi talabalarning bilim va ko‘nikmalarini aniq nazorat qilish bilan bog‘liq kuzatishlar o‘tkazildi va testlar ishlab chiqildi.
  
• 
  sakkizinchi bosqichda ta’lim maqsadlariga erishish imkonini beruvchi o‘quv mashg‘ulotlarining tuzilmasi va mazmuni shakllantirildi hamda talabalarning umummehnat va kasbiy ko‘nikma hamda malakalarini rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar majmuasi ishlab chiqildi;
  
• 
  to‘qqizinchi bosqichda umummehnat va kasbiy ko‘nikma hamda malakalarni rivojlanganlik darajasini baholashning ko‘rsatkich va mezonlari tajriba-sinov ishlari asosida sinab ko‘riladi va ta’lim jarayonining yakunlanganlik darajasi (K>0,7 ko‘rsatkichga erishish maqsadida) tekshirildi. Bosqich natijasida loyihaga tegishli tuzatishlar kiritildi.
  

Ko‘nikma va malakalarni faoliyat tavsifiga ko‘ra, tasniflash mumkin (5-shakl). Misol, uchun bir guruhni intellektual ko‘nikma (eshitish qobiliyati, kitob bilan ishlash, insho yozish, reja tuzish, o‘z ishini rejalashtirish, uni qulay tashkil etish) va malakalar (yozuv savodxonligi, ifodali o‘qish) tashkil qiladi. Ikkinchi guruhga mehnat ko‘nikmalari (chizmalar bo‘yicha buyum yasay olish) va alohida avtomatlashgan mehnat operatsiyalari {arralash, qirqish, randalash, kesish malakalari) kiradi. Bu guruhga harakat va konstruktiv texnik ko‘nikma va malakalar kiradi, bunda ikkinchisi hamma vaqt asbob va mashinalar bilan ishlashga bog‘liq bo‘ladi.
Uchinchi guruhni jismoniy tarbiya va sport ko‘nikmalari (jismoniy tarbiya mashqlarini bajara olish) va malakalar (sakrash, suzish, arqonga chiqish) tashkil qiladi. Odatda, gigienik ko‘nikma va malakalarni ham alohida guruh sifatida qaraladi.
Bundan tashqari, malakalar murakkablik va avtomatlashganlik darajalariga ko‘ra ham farqlanadi.
O`quv jarayonini yanada takomillashtirishning asosiy yo`nalishlari o`quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish, mustaqilligini rivojlantirish, o`qitishning eng samarali forma va metodlaridan fodalanishdir.
Ilg`or o`qituvchilar o`quv jarayonining yangi strukturasini tobora keng tadbiq etmokdalar. Bu strukturaga kura, bilimlarni o`zlashtirish va o`quv hamda malakalar xosil qilish o`quvchilarning mustaqil amaliy va aqliy faoliyatlari natijasida sodir bo`ladi. Muammoli vaziyatlar yaratish, ularni xal qilish yullarini izlash va aniqlash, muammoni xal qilish jarayonining o`zi, chiqarilgan xulasalarni qanchalik to`g`ri ekanligini amalda tekshirib ko`rish o`quv jarayonining muhim elementlari bo`lib kolmokda.
Muammoli jarayon xosil qilish o`quvchilar aktiv aqliy faoliyatning zarur shartidir. O`quvchi oldiga muayyan vazifa kuyiladi, bu vazifa unda qiziqish uygotadi va o`quvchi bu vazifani xal qilishga urinadi, ammo o`z bilimlari hamda tajribalari etarli darajada tula va chuqur emasligini paykaydi, ya'ni aniq kiyinchilikka duch keladi. O`quvchida xosil bo`lgan vaziyatdan chiqish yulini topishdek ichki extiyoj paydo bo`ladi, kiyinchilikni xis etish paydo bo`lgan sharoitni analiz qilishga va kuyilagn masalani echish yullarini topishga undaydi. Shunday qilib, bilish lozim bo`lgan va amaliy vazifalar bilan o`quvchilarning bilimlari darajasi orasida ziddiyatlar paydo bo`ladi, bu ziddiyatlar yuzaga kelgan kiyinchilikni bartaraf etishga qaratilgan intensiv fikrlash faoliyatini uygotadi.
O`quv materialini bayon etishning muammoli to`zilishini chuqurrok bilib olish uchun fikrlash jarayonining ba'zi qonuniyatlarini ko`rib chikamiz. Bu sohada olib borilgan eksperimental tadkikotlar shuni ko`rsatadiki, fikrlash va yangi bilimlarni o`zlashtirish jarayoni qonuniyatlari bir-biriga ma'lum darajada to`g`rikeladi. Fikrlashdagi harakatlar narsani, hodisani o`zgartirishning shunday amaliy hamda nazariy usullarini o`z ichga oladiki, bular uning yangi xossalari va yangi nisbatlarini paykashga olib keladi. Fikrlashning asosiy vazifasi yangi bilimlarni va yangi harakat usullarini egallashga imkoniyat yaratishdan iborat. Shu bilan birga, insonning bilimlari tafakkurining pirovard natijasi, bilishning asosiy vositasidir. Inson yangi narsani o`ziga ilgari ma'lum bo`lgan narsa asosida biladi. Inson ma'lum bo`lgan narsaga tayanibgina o`zining bilish faoliyatida ilgari siljiydi. Insonning bilimlari qanchalik aniq va chuqur bo`lsa, uning faoliyati shunchalik mukammal, mehnati unumli bo`ladi.
Inson bilimlar sistemasini bilib olar ekan, ayni zamonda bu bilimlarni ishlatish usullarini, amaliy va nazariy masalalarni echishda bilimlardan foydalanish uchun zarur bo`ladigan intellektual harakatlarning murakkab sistemasini ham o`zlashtiradi. Fikrlashdagi harakatlarni “dilda” bajarishga qaratilgan aqliy operatsiyalar sistemasi, debgina tushinish yaramaydi. Tafakkur amaliy yoki nazariy harakatdan ajralmasdir, u insonning butun faoliyatiga xizmat qiladi, inson o`z oldiga vujudga keladigan muammolarni echishning tayyor usullariga ega bulmagan yoki harakatlarni bajarishning yangi usullarini topishi zarur bo`lgan xollarda uning faoliyatini tartibga solishga yordam beradi.
Fikrlash jarayoni amalga oshadigan asosiy forma muammolarini, ya'ni bilish lozim bo`lgan, echilish yuli noma'lum yoki mavjud bilim hamda malakalarni yangi, odatlanilmagan sharoitda tadbiq etishni talab qiladigan intellektual va amaliy vazifalarni xal qilishdan iborat.
O`qitishda tafakkurning vazifasi shundan iboratki, u yangi harakat usullarini va o`zlashtirilishi lozim bo`lgan yangi bilimlarni “kashf etishga” xizmat qiladi. o`qitish jarayonida tafakkur bu vazifani fikrlash zaruriyatini, ya'ni ilgari ma'lum bulmagan bilimlarni yoki harakat usullarini “kashf etish” yoki o`zlashtirishni talab etadigan vazifani bajarish vaqtida o`quvchida paydo bo`ladigan psixik xolatni kelitrib chiqaradigan muayyan vaziyatlar sharoitida bajaradi. bunday vaziyatlar va ularga mos keladigan vazifalar muammoli vaziyat hamda vazifalar deb ataladi.
Yangi bilimlarni o`zlashtirish jarayoni muayyan muammoni xal qilinishidan iborat fikrlashning namoyon bo`lishi ekan, yangi bilimlarni o`zlashtirishning har bir elementi- bu, muammoli vaziyatlarning xal qilinishi, deb aytish mumkin. Buni fikrlashning psixologik qonuniyatlaridan o`qitish jarayonini boshqarish uchun foydalanish masalalariga bagishlangan barcha tadkikotlar tasdiqlaydi.
Bu xulosa o`quvchilarning mustaqil ravishda bilimlar olish jarayonini boshqarish maqsadida muammoli vaziyatlar sistemasini ishlab chiqish va uni tadbiq etishni nazarda tutadi. Muammoli vaziyatni xal etish asosida tashkil qilingan o`quv jarayoni pedogogikada muammoli o`qitish deb ataladi. Muammoli o`qitish vaqtida hamma vaqt masala (muammo) kuyiladi va xal qilinadi. Bu muammo savol, topshiriq, masala tarzida beriladi. Ammo o`qitishda, shu jumladan, o`quv materialini o`zlashtirishdan oldin savol va masalalardan foydalanish muammoli o`qitish shartlariga hamma vaqt ham to`g`ri kelavermaydi. “Muammoli vaziyat” hamda “masala” tushunchalarining ma'nosi bir xil emas. “Masala” tushunchasi bilan harakatning ba'zi ob'ektiv beriladigan harakteristikalarigina belgilanadi, ishtirok etuvchi shaxs- sub'ekt esa kushilmaydi. Masalani echish jarayoni izlanayotgan zarur narsaning topilishini ta'minlaydigan masala shartlarini o`zgartirish sistemasidan iborat. Kupchilik xollarda masala ma'lum bo`lgan bilim, o`quv va malakalarni bevosita tadbiq etish asosida bajariladi yoki xal qilinadi.
Muammoli vaziyat- sub'ekt (o`quvchi) bilan ob'ekt (masala) o`zaro ta'sirining o`ziga xos turi. Muammoli vaziyat avvalo o`quvchining fan to`g`risida, topshiriqni bajarish usullari yoki shartlari to`g`risida yangi bilimlarni “kashf etishni” (o`zlashtirishni) talab etadigan vazifani bajarish jarayonida paydo bo`ladigan muayyan psixik xolatni harakterlaydi. Agar masalni echishda o`quvchi harakatlarni o`qituvchi ko`rsatmasiga binoan bajarib, uni hamma vaqt ham “kabul qila” olmasa, muammoli vaziyat vujudga kelishining mukarrar sharti yangi xossa yoki harakat usulini ochish zarurati bo`ladi. Bunday zaruriyat bevosita amaliy sharoitlar bilan ham, ijtimoiy extiyojlar bilan ham belgilanishi mumkin.
Muammoli vaziyatlar yaratishda pedogogika fani ishlab chikkan hamda amalda tekshirib kurilgan quyidagi qoidalarga amal qilish zarur.
Muammoli vaziyat yaratish shunday amaliy yoki nazariy masalani nazarda tutadiki, bu vazifani bajarishda o`quvchi o`zlashtirishi kerak bo`lgan yangi bilimlar yoki harakatlarni “kashf” etish lozim.
Masala quyidagi shakllarda berilishi mumkin: savol shaklida, bunda ma'lumotlar surok gapga kiritilgan bo`ladi; bunda savolning ta'rifi, uning moxiyati vazifani bajarishda o`quvchida paydo bo`ladigan real savolga mos kelishi kerak;
topshiriq shaklida, bunday masalada xulosa chiqarish, nimanidir tushintirish, asoslash taklif etiladi.
Masala hamisha o`quvchining bilim va o`quvlariga asoslanishi lozim. Ular savol yoki vazifaning moxiyatini, tub maqsadini va echish yullarini tushunish uchun etarli bo`lishi kerak.
O`quvchiga taklif etiladigan muammoli vazifa o`quvchining intellektual imkoniyatlariga mos kelishi zarur. Vazifaning kiyinlik darajasi ikkita asosiy ko`rsatkich: o`zlashtirilishi kerak bo`lgan o`quv materialining yangilik darajasi va uning umumlashtirilganlik darajasi bilan baxolanadi.
Odatda, muammoli vazifa o`zlashtirilishi lozim bo`lgan o`quv materialdan oldin berilishi darkor. Ammo o`quvchilarda muammoli vazifani xal qilish uchun etarli darajada bilim va o`quvlar bulmasa, ularga zarur ma'lumotlarni bayon etish yoki ularni muayyan harakatlarga o`rgatish lozim. Bunday xollarda o`qituvchi jarayonlarning xususiyatlari, aniq ma'lumotlar va shu kabilarni aytib beradi, o`quvchilar esa ana shu ma'lumotlar asosida, o`rganiladigan harakatlarning umumiy qonuniyatlarini, bajarish usullari hamda shartlarini ijodiy o`zlashtiradilar.
O`quvchilarning muammoli masalalar echish yuli bilan yangi bilimlarni o`zlashtirish jarayoniga o`qituvchi doimo bevosita rahbarlik qilishi kerak. O`qituvchi muammoli vaziyat yuzaga keltiradi, masalani ta'riflaydi, shundan keyin yordamchi savollar berish, aniqliklar kiritish, ba'zi narsalarni aytib berish yuli bilan o`quvchilarga talab etiladigan qonuniyatlarni mustaqil tushunish hamda ta'riflashga, qilinadigan ish usuli yoki shartini topishga, zarur xulosa chiqarishga yordam beradi.
Bilim va harakatlarning ma'lum darajada murakkab sistemasini muammoli o`zlashtirishni ta'minlash uchun muammoli vaziyatlar yaratishda muayyan sistemaga rioya qilish kerak:
murakkab topshiriqni ancha mayda, xususiy topshiriqlarga bo`lish zarur; ba'zi xollarda asosiy masala bir necha dars yoki, xatto, butun boshli mavzu doirasida yagona bo`ladi va xususiy vazifalar sifatida echiladi;
har xil muammoli vaziyatlar uchun xos bo`lgan didaktik funktsiyalarni farq qilish kerak:
mavzuni o`rganish boshida xosil qilinadigan birinchi muammoli vaziyat o`quvchilarda o`rganilayotgan umumiy qonuniyatni o`zlashtirish uchun extiyoj uygotishi darkor; shundan keyin aniq muammoli vaziyatlar sistemasining hammasi shu asosiy masalani ochishga xizmat qiladi;
muammoli vaziyatlar sharoitida o`qituvchi bayon etadigan o`quv materialini va o`quvchilar mustaqil o`zdashtiradigan materialni aniqlashga differentsiallangan tarzda yondoshish kerak; bir darsning o`zida, odatda, ikkala tipdagi materialdan foydalaniladi.
Muammoli o`rganish uchun ochik oydin ifodalangan sabab-natijali bog`langan, eng muhim sifatlarni, hodisalarni, munosabatlarni umulashtirishni, qonuniyatlarni aniqlashni talab etadigan material, ya'ni asos harakteridagi material tanlab olinadi. Axborot xikoya rejasidagi aniq materialni o`qituvchining o`zi bayon etadi. Shu sababli pedogogika adabiyotida muammoli o`qitishni tavsiflashda uchraydigan “muammoli dars” terminiga tula kushilib bo`lmaydi.
Xotimada shuni ta'kidlab o`tish zarurki, darsda muammoli vaziyatlar xosil qilish oqibat natijada aniq o`quv materialini ongli ravishda o`zlashtirishga karaganda ancha kup narsani bilishga yordam beradi, chunki o`quvchilar ularni xal etib, fikrlashga, muloxaza yuritishga, xulosalar chiqarishga o`rganadilar. O`qitishning bunday usulubi insonni aktiv, ijodiy uylaydigan qilib tarbiyalashga yordam beradi.
Nazorat uchun savollar

1. 
   O`qitishning muammosi-izlanish metodlarini umumiy tavsifi.
   
2. 
   Muammoli vaziyatlarni yaratish usuli va yo`llari.
   
3. 
   Muammoli-izlanish, og`zaki, ko`rgazmali va amaliy metodlarni o`zaro bog`liqligi.
   

13– mavzu. Fanni o`qitish texnologiyasi:
O‘QUVCHILARNING ISHLAB CHIQARISH AMALIYOTINI
TASHKIL QILISH VA O‘TKAZISH
mavzusidagi ma'ruza mashg`ulotining texnologik xaritasi

T/r	Bosqichlar va bajariladigan ish mazmuni	Amalga oshiruvchi shaxs, vaqt
1	Tayyorlov bosqichi: Dars maqsadi: Kasb-hunar kollejlarida malakali mutaxassislarni tayyorlash haqida talabalarga tushunchalar berish. Identiv o`quv maqsadlari. Kasb-hunar kollejlarida malakali mutaxassislarni tayyorlash haqida biladi. Kasb – hunar ta'limining axamiyati va vazifasini tushintira biladi. Asosiy tushuncha va iboralar: Kasb – hunar, mutaxassislik, malaka, texik rivojlanishni ishchilar kasbiy tarkibini o`zgarishiga ta'siri, kasblarning guruxlanishi, kasblar ruyxati, Kasb – hunar ta'limining axamiyati va vazifasi, ta'limni boshkarish. Dars shakli: gurux va kichik guruxlarda Foydalaniladigan metod va usullar: suhbat, ma'ruza-hikoya, videousul. Kerakli jihoz va vositalar: slaydlar, rasmlar, videoprotektor.	O`qituvchi
2	O`quv mashg`ulotni tashkil qilish bosqichi: 2.1. Mavzu e'lon qilinadi. 2.2. Ma'ruza boshlanadi, asosiy qismlari bayon qilinadi.	O`qituvchi, 15 minut
3	Guruhda ishlash bosqichi: 3.1. Talabalarga muammoli savol beradi. 3.2. Talabalar fikri eshitiladi, boshqa talabalar baxsga chaqiriladi. 3.3. Umumiy xulosalar chiqariladi va to`g`riligi tekshiriladi. 3.4. Umumiy xulosaga kelinadi.	O`qituvchi-talaba, 40 minut
4	Mustahkamlash va baholash bosqichi: 4.1. Berilgan ma'lumotni talabalar tomonidan o`zlashtirilganini aniqlash uchun quyidagi savollar beriladi: Kasb – hunar, mutaxassislik va malaka haqida tushuncha bering? Texnika rivojlanish ta'sirida ihchilar kasbiy tarkibining uzgarishi nimalarni bilasiz? Kasblarning guruxlanishi va kasblar ruyxati nima? Kasb – hunar ta'limining axamiyati va vazifasi nima? Kasb – hunar ta'limini boshqarish nima? 4.2. Eng faol talabalar (baholash mezoni asosida) baholanadi.	O`qituvchi, 15 minut
5	O`quv mashg`ulotini yakunlash bosqichi: 5.1. Talabalar bilimi tahlil qilinadi. 5.2. Mustaqil ish topshiriqlari beriladi. 5.3. O`qituvchi o`z faoliyatini tahlil qiladi va tegishli o`zgartirishlar kiritadi.	O`qituvchi, 10 minut

R e j a:

1. 
   Kasb – hunar, mutaxassislik va malaka haqida tushuncha.
   
2. 
   Texnika rivojlanish ta'sirida ihchilar kasbiy tarkibining uzgarishi.
   
3. 
   Kasblarning guruxlanishi va kasblar ruyxati.
   
4. 
   Kasb – hunar ta'limining axamiyati va vazifasi.
   
5. 
   Kasb – hunar ta'limini boshkarish
   

6. O‘quvchilarning ishlab chiqarish amaliyotini tashkil qilish va o‘tkazish
Asosiy tushuncha va iboralar:
Kasb – hunar, mutaxassislik, malaka, texik rivojlanishni ishchilar kasbiy tarkibini o`zgarishiga ta'siri, kasblarning guruxlanishi, kasblar ruyxati, Kasb – hunar ta'limining axamiyati va vazifasi, ta'limni boshkarish.

Aniqlashtirilgan o`quv maksakdlari (talabaning vazifalari)

Kasb – hunar, mutaxassislik va malaka haqidagi tushunchani ifodalay oladi.
Texnika rivojlanish ta'sirida ishchilar kasbiy tarkibining uzgarishini taxlil kiladi.
Kasblarning guruxlanishini tushunadi, kasblar ruyxatini guruxlanishlari buyicha tushuntiradi.
Kasb – hunar ta'limini boshkarish sxemasini chizadi.
Kasb – hunar, mutaxassislik va malaka haqida tushuncha.

Malakali mutaxassislarni o‘rta maxsus, kasb-huhar ta’limi o‘quv muassasalarida tayyorlash jarayoni, ya’ni ishlab chiqarish ta’limi uch bosqichdan iborat.
Agar o‘quv uchaxonalarida ishlab chiqarish ta’limining asosiy vazifasi o‘quvchilarni bo‘lajak kasbi bo‘yicha tanishtirish, ish joylari bilan tanishtirish, jihozlar bilan tanishtirish bilan birga o‘quvchilar bu bosqichda murakkab bo‘lmagan boshlang’ich mehnat usullarini, ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish, ularni muchahkamlashni hamda muchaqil ish bajarish yo’llarini ishlab chiqarishni ta’limi uchasi-uchoz rahbarligida amalga oshiradi.
Ishlab chiqarish sharoitida ishlab chiqarish ta’limini amalga oshirish ancha murakkab bosqich bo‘lib, bu davrda o‘quvchilar o‘quv uchaxonalarida olgan bilim bilan malaka va ko‘nikmalarini takomillashtirishadi. YAngi jihozlar bilan tanishadi. Ilg’or ish tajribalar bilan tanishadi va o‘quvchilarga mo‘ljallangan ish normallari asosida muchaqil ish bajarishadi. Natijada, ular mehnat jamoasi an’analariga hurmat, jamiyat oldidagi burch hamda o‘z kasbiga bo‘lgan muhabbat kabi xislatlar shakllanib boradi. Bu bosqichda korxona ilg’or ishchilari, ularga rahbarlik qilishadi. Uchoz esa ular bilan hamkorlikda o‘quvchilarning ishlab chiqarish ta’limi dachuri materiallarining bajarilishini kuzatib boradi hamda birgalikda rahbarlik qiladi.
3. Uning yakunlovchi bosqichi bitiruv oldi ishlab chiqarish amaliyoti bo‘lib, bu bosqichda o‘quvchilar o‘z kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarini muchahkamlashadi, yuqori ish unumdorligini eslatgan jihozlar, qurilmalar, uskunalar, moslamalar bilan tanishadi va ularda ishlash yo’llariga ega bo‘lishadi.
Ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida bo‘lajak mutaxassislarining mutaxassis sifatida ishlab chiqarishda ma’lum darajadagi aniq ishlarni bajarishlari, uskunalarga xizmat ko‘rsatish, talab darajasida (me’yorida) ish bajarishadi va amalga oshiriladi. Bu davrda ishlab chiqarish uchasining asosiy vazifasi o‘quvchilarni ish joyi bilan ta’minlash, zarur bo‘lgan ishlab chiqarish vositalari, materiallar, asboblar, texnikaviy jihozlar, ko‘rsatmali materiallar va boshqalar bilan tanishtiradi, ta’minlash va ularning hamma ishlab chiqarish talablariga rioya qilish, bosqichlarini kuzatish bo‘ladi.
Har bitta ishlab chiqarish amaliyoti uchun dachurlar mavjud bo‘lib, bu dachurlarda ishlab chiqarish muddatlari, hajmi ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Ishlab chiqarish amaliyotti har bir soha uchun har xil davrda, hajmda amalga oshiriladi. Masalan, hozirgi davrda sanoat sohasi uchun ishlab chiqarish, amaliyotiga 648 soat ajratilgan. Bu ishlab chiqarish ta’limining foizini tashkil qiladi. YA’ni 18 hafta yoki 108 kun demakdir.
Uctozning ishlab chiqarish amaliyotiga tayyorgarligi
Ishlab chiqarish amaliyotining vazifasi hozirgi zamon ishlab chiqarish korxonalariga malakali mutaxassis kadrlarni tayyorlash, o‘quvchilarning o‘rganayotgan kasblari bo‘yicha bilim, ko‘nikmalarini muchahkamlash va takomillashtirishdan iboratdir. Ishlab chiqarish amaliyoti kasb-hunar kollejlarida malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash bo‘yicha kasb-hunar layyorgarligining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
Uchoz ucha ishlab chiqarish amaliyot boshlanishdan eng kamida bir oy oldin unga tayyorgarlik ishlarida kerakli yordam ko‘rsatadi. Buning uchun u quyidagi ishlarni bajarish kerak:
Ishlab chiqarish amaliyot manzili bilan (korxona, zavod, fabrika, jamoa xo‘jaligi, brigada va boshqalar) bilan tanishadi. Bu obektlar bajariladigan ishlab chiqarish ish jarayonining amaliyot dachurida ko‘zda tutilgan maqsadlarga mos kelishini, ya’ni dachur mazmunini amalga oshirishi imkoniyatlari aniqlanadi. Ish joylari tanlanadi va amaliyotni bajarish mumkinligi hamda uning samaradorligi belgilanadi.
Korxona bilan ishlab chiqarish amaliyotini o‘tkazish bo‘yicha shartnoma tuziladi va bu shartnomada «korxona» va «o‘quv muassasi» ning o‘zaro shartlari belgilanadi.
Shartnoma tuzilgandan keyin o‘quvchilarni ish joylariga taqsimlash va ularni bir joydan ikkinchi joyga ishlashga o‘tish grafigi tuziladi.
Ishlab chiqarish amaliyotini boshlashdan oldin «korxona» xodimlari tomonidan maxsus, inchruktaj o‘tkaziladi. Bunda «korxona» da qanday yurib turish kerakligi, uskunalar bilan ishlaganda qanday texnik xavfsizligi choralariga rioya qilishni, korxonaning ish tartibi va qoidalari, ish o‘rinlarida o‘zlarini qanday tutishni va boshqa talablar haqida yo’riqnoma beradi.
5. Ishlab chiqarish amaliyoti, odatda, ishlab chiqarish korxonasi bilan tanishishini kskursiyadan boshlanadi va o‘quvchilarni korxona sexlari, uchachkalari bilan hamda chiqariladigan mahsulotlar va ularga ishlatiladigan materiallar bilan tanishtiriladi. Bu vaqtda ishlab chiqarish korxonalaridan
ilg’or ishchilar yoki muhandislar ham qatnashadi. SHu bilan birga ekskursiya oxirida korxonaning rahbari, o‘rinbosarlari, jamoatchilar, ilg’or tajriba egalari korxona haqida, uning an’analari tarixi haqida so‘zlab beriladi.
6. Ustoz korxonadagi ish o‘rinlariga o‘quvchilarni biriktirib, ularning ishlarini kuzatib boradi, kerakli inchruktajlar beradi, zarur vaqtda o‘quvchilar ish joylarini grafik asosida almashtiradi.
Ishlab chiqarish amaliyotiga korxonadagi javobgar shaxslar, tomonidan asosiy rahbarlik amalga oshiriladi. Agar ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida ba’zi kamchiliklar uchrasa bunday kamchiliklarni uchoz va rahbarlar orqali barham beriladi.
Amaliyot o‘qituvchisi o‘quvchilarni tegishli kasb va mutaxassisliklari bo‘yicha ish joylariga taqsimlanishi, ishlab chiqarish ta’limi va amaliyoti dachurlarining bajarilishi, o‘quvchilarning mehnat intizomi va mehnat xavfsizligiga rioya .qilishlarini va boshqa vazifalarning bajarilishi yuzasidan javobgardir.
Ayrim kasb-hunar kollejlarining o‘quv-ishlab chiqarish faoliyati bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanishini e’tiborga olgan holda, ishlab chiqarish amaliyoti (shu jumladan, bitiruv oldi ishlab chiqarish amaliyoti) kasb-hunar kollejidagi ishlab chiqarish uchaxonalari, sex, uchachka va boshqa ishlab chiqarish tizimlarida o‘tkazilishi mumkin.
7. Ishlab chiqarish amaliyoti natijasi bo‘yicha hisobot to‘plash uchun ustoz tomonidan ko‘rsatmalar berilib boriladi.
Kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalarining o‘quvchilar
ishlab chiqarish amaliyoti haqida namunaviy shartnoma
ISHLAB CHIQARISH AMALIYOTI BUYICHA SHARTNOMA №

« » 2016 y. Termiz shaxri

Termiz Axborot texnologiyalari va maishiy xizmat kasb-hunar kolleji direktori

bundan keyin «o‘quv muassasi», bir tomondan va kurilish tresti boshligi ikkinchi tomondan, bundan keyin «Korxona» quyidagi shartnomani tuzishdi:
1.«Uquv muassasasi» yuqori malakali mutaxassislarni
tayyorlash uchun dasturlar va o‘quv rejasiga asoslanib, «qurilish
ishlari» kasbi bo‘yicha 20 o‘quvchidan iborat 314-guruhni
10-dekabr 2016-yildan 15-yanvar 2017-yilgacha ishlab chiqarish
amaliyotini o‘tashga yullaydi. O‘quvchilar ro‘yxati ilova qilinadi.
«Uquv muassasasi», «Ishlab chiqarish amaliyoti Nizomi» ga binoan o‘quvchilarning dastlabki kasbiy tayyorgarligini, texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilishni, ish sharoiti qoida tartiblarini saqlashni, uskunalarni ehtiyotkorlik bilan boshqarishlariga bo‘lgan munosabatlarini ta’minlaydi. O‘quvchilar ishlab chiqarish amaliyoti davrida «Korxona» ning ichki tartib qoidalariga to‘liq bo‘ysinishadi.
«Uquv muassasasi» ustoz orqali o‘quvchilarning o‘quv ishlarini tashkil qiladi va ularga uslubiy rahbarlikni amalga oshiradi.
«Korxona» bajaradi:
a) o‘quvchilarga-amaliyotchilarga zarur bo‘lgan jihozlar bilan
jihozlangan ish joylarni, ishlab chiqarish topshiriqlari, hujjatlar va
boshqalar bilan ta’minlaydi. O‘quvchilarni kasbga oid bo‘lmagan
boshqa ishlarga jalb qilmaydi va ularning bo‘sh, bekorchi
bo‘lishlariga yul qo‘yilmaydi;
b) «Korxona»da qabul qilingan me’yorlar, talablar bo‘yicha
o‘quvchilarni maxsus kiyimlar, shaxsiy xavfsizlik vositalari bilan
ta’minlaydi. Ish sharoitini sanitariya gigiena talablari asosida
ta’minlaydi. O‘quvchilarning bajargan ish natijalarini qat’iy hisobga olib boradi.

Agarda shartnomada ko‘rsatilgan talablar «Korxona» tomonidan bajarilmasa, u holda «Uquv muassasasa» o‘quvchilarni ishlab chiqarish amaliyotidan chaqirib olishlari mumkin.

Agarda ishlab chiqarish amaliyoti davrida o‘quvchilar «Korxona» ichki qoidalarini buzishsa, u holda «Korxona» rahbariyati ularni ishlab chiqarish amaliyotidan chetlatib, «Uquv muassasasa» ga qaytarib yuborishlari mumkin.
Tomonlarning qo‘shimcha shartlari
Tomonlar tomonidan paydo bo‘lgan kelishmovchiliklar qabul qilingan me’yorlar asosida hal qilinadi.
SHartnoma muddati dan gacha
Korxona rahbari O‘quv muassasi rahbari
Imzo, muxr Imzo, muxr

Ishlab chiqarish tavsifnomasi

(ta’lim muassasasi nomi) ___________________________________________________________

O‘quvchisi ___________________________________________________________________
(guruh nomeri, kasbi) _______________________________________________________________
1.Ishlab chiqarish amaliyoti 20...yil dan 20.. yil gacha ________________________________________________________________________________ da
(korxona, tashkilot, muassasa nomi)
o‘tgan o‘quvchi ______________________________________________________(ismi sharifi)
ishlab chiqarish vazifalarini ______________________________________________________________________ (ish o‘rinlari va bajargan asosiy ish turlari nomma-nom aytib o‘tilsin) bajardi
1.2. Bajargan ishlar sifati
(bahosi)
Berilgan meoyorlarning bajarilishi:
amaliyotni boshlanishida
(ko‘rsatgich)
amaliyotning oxirida
(ko‘rsatgich)
Texnologik jarayon, uskuna va jihozlardan foydalanishni
bilishi haqida ma’lumot
(to‘liq tariflansin)
1.4. Mehnat intizomi
(bahosi va kamchiligi)

2. YAkun: o‘quvchi ______________________________________________________

(ismi, sharifi)
ishlab chiqarish tayyorgarligi bo‘yicha baho oldi va
(kasb tasniflagichi bo‘yicha) __________________________________________ kasbi
bo‘yicha ________________________________________ malakasini egalladi
Imzolar:
Sex (ishlab chiqarish) boshligi
Mutaxassis - pedagog
Ilmiy texnika inkilobi sharoitida mehnatning bulinishi fan yutuklari va zamona viy texnika bazasida kechadi. Bularning xammasi ishchi sinfi yo`qori malaka strukturasining jiddiy uzgarishiga olib keladi. Ishning bajarilish funktsiyalarining texnologik jarayonlarni boshkarish funktsiyasi bilan boglab olib boradigan va nazoratchilik funktsiyalarini amalga oshiradigan ishchilar soni usadi. Bularning xammasi yo`qsak professional tayyorgarlikni talab kiladi.
Kasb ishlab chiqarishning biror sohasida kishi tomonidan bilim, malaka va kunikmalarni kullashning keng mikyosini kamrab oluvchi doimiy mehnat faoliyatining bir turidir. Bu faolayatning bir mazmuni ishlab chiqarishda belgilangan mehnatning bulinishi chilangar, traktorist, tokar, duradgor kabilar bilan belgilanadi.
Kasblar katorida mehnat taksimotining natijasi bulmish alloxida mutaxassisliklar ajralib turadi. Mutaxassislik mehnatdagiga nisbatan tor sohadagi ishlarni uz ichiga oluvchi rivojlangan faoliyatning xilma–xil turidir. Masalan: chilangarlik kasbining xilma-xilligi: chilangar asbobsiz, chilangar-yiguvchi, chilangar–ta'mirchi, kabi xam turli kurinishlarga egadir. Ishchilar mutaxassisligi mehnat qurollari ning kullanishi va mehnat usullariga, mehnat maxsulotlariga (asboblar tayyorlash, mashina ta'miri va boshkalar) karab belgilanadi.
Kasb yoki mutaxassislikni turli xilda egallash mumkin. Ishchining u yoki bu mehnat faoliyatidagi turi va kurinishiga tayyorgarlik darajasi malaka debataladi. Malaka uz navbatida razryadlar va (klasslar) sinflar bilan belgilanadi.
1.2.Texnika rivojlanishi ta'sirida ishchilar kasbiy tarkibining uzgarishi.
Xalq xujaligining barcha sohalaridagi texnika tarakkiyoti, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va texnologiyaning takomillashuvi ishchi mehnatining mazmuni hamda malakasining uzgarishiga olib keladi. Akliy mehnatni kullash imkoniyatlarini kengaytiradi, akliy yoxud jismoniy mehnat urtasidagi mavjud farqni bartaraf etishga yordamlashadi. Yangi texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni yangicha tashkil etishning paydo bulishi bilan eskilarini sikib chiqarib yangi kasb va mutaxassisliklar vujudga keladi.
Tarkib topgan an'anaviy kasblar mazmuni uzgaradi, murakkab mashina va mexanizmlarni boshkaradigan malakali ishchilar soni usadi.
Kishlok xujaligidagi texnika tarakkiyoti mazkur soha ishchilarini yo`qori malakada tayyorgarligi uchun yo`qori talablar qo`yadi. Bu bilan texnikani erkin boshkaradigan, mexanizatsiya va ximiyalashtirishni kishlok xujaligiga tadbik kila oladigan, kishlok xujaligining madaniy ekinlardan mul xosil etishtiradigan, chorvachilikda yo`qori unumdorlikka erishadigan ishchi mexanizatorning ixtisosi belgilanadi. Traktorchilik kasbida gildirakli va zanjirli traktorlarning xaydovchilari kombaynchilik kasbida ixtisoslashtirilgan donli tirkama va kombaynlarni xaydovchi mexanik kasbi ajralib chikdi. Galla va zigir yanchadigan hamda zigir poyalarini boglaydigan agregatlar barcha murakkab mashinalarning mashinistlari, sigir larni elektr toki bilan soguvchilar, mashinada sut soguvchilar, paxta terish mashinalarining mexanik–xaydovchilari, inkubator–operatorlari, chorvachilik fermalariga xizmat kursatuvchi elektromontyor hamda elektr chilangarlar, naladchiklar kabi kasblar vujudga keldi. Osma va yarim osma kishlok xujalik texnikasining yuzaga kelishi munosabati bilan pritsepchilar, xususan kombaynchi va mashinist vazifasini keng ixtisosli traktorchi–mashinistlar boshkara boshladi. Avtomatlashtirishdan kartoshka va sabzavotlarni tozalash va ma'lum darajada konditsiyalash kabi jarayonlarni xam kamrab olmokda. Uzgarishlar traktor, kombayn, avtomobil va boshka murakkab mashinalarni boshkaradigan mexanizatsiyalashgan texnika zonalari xodimlari mehnati xarakterli va mazmunida kechadi. Bunda mexanizatorlarga xizmat kursatadigan eng takomillashgan texnika kullaniladi. Bu zvenolarda barcha ishlar kul mehnatisiz mashina va mexanizmlar yordamida bajariladi.
Qishloq xo`jaligiga sarflanadigan mehnatning umumiy hajmida mexanizatorlarning mashina yordamida kiladigan mehnati j/x shirkat xujaliklari tuzatish ustaxonalari ishchilarining xissasi keskin oshadi. Bunda turli kishlok xujalik mashinalari ta'miri buyicha chilangarning mehnati uzgachadir. Agar ilgarilari chilangar uchun amaliy ish kunikmasiga ega bulish kifoya kilgan bulsa xozir bu mashinalar tuzilishlarini ishlash printsiplarini turli xildagi avtomobil, traktor, kombaynlarining texnik hamda eksplutattsiya qilish xususiyatlarini bilishi, yigilgan avtomashina va traktorlarning alloxida kismlarining tugri yigilganligi hamda sozlash sifatini mustaqil tekshira olishi, dvigatellar ichidagi kamchilikni eshitish bilan aniqlashi va bartaraf kila oladigan murakkab chizmalarni ukish hamda zarur xisob–kitob kila bilish kerak.
Traktorchilarning mehnat vazifalari xam sezilarli darajada kengaydi. Kupchilik traktorchi mashinistlardan fakat dala va transport ishlaridagina foydalanmasdan, balki texnikani ta'mirlashda, chorvachilikda xam foydalanilmokda. Kasblar tarakkiyotida asosiy harakatlantiruvchi shu kompleks avtomatlash-tirish va mexanizatsiyalash bulib koldi.
Shunday ekan, ertangi kun ishchisi, muxim yo`qori malakalarni egallagan bulishi va oldingi ishchi malakasi bilan farq kilib turishi kerak. Yangi boskichdagi texnika tarakkiyotining muxim sharti sanoat, kurilish va kishlok xujaligi sohasidagi ishchilar, hunar–texnika tayyorgarligining yo`qsak darajada bulishidir.
` 1.3. Kasblarni guruxlanishi va kasblar ruyxati.
Ishlarning ko`lami va xilma–xilligiga kura ishchi kasblari uch turga bulinadi:
Turli ishlar va bir turda jixozlangan ish joyida bajariladigan operatsiyalar bilan boglik bulgan kasblar, masalan: yagona yoki mayda seriyali ishlab chiqarish sharoitida ishlovchi tokar.
Maxsus jixozlarga xizmat ko`rsatish yoki doirasi chegaralangan ish bajarish bilan boglik bulgan mayda ixtisosdagi kasblar: elektromontyorlar, buldozerchi, sterjenchi.
Tor ixtisosli kasblar (operatsion), ya'ni maxsulot tayyorlashning umumiy jarayonida birdan ortik ish jarayonini bajarishi.
Kasblar kullaniladigan ish quroliga kura farqlanadi. Kasblar xalk xujaligining biror sohasiga mansubligiga karab, sohali va sohalararo kasblarga bulinadi. Sohali kasblar xalk xujaligining muayyan sohasi bilan boglikdir. Masaslan: to`quvchi, yigiruvchi – tukimachilik sanoati bilan, elektromontyor bilan elektr mashinalarining avtomatchisi–izoshrofkachi, statorlar va rotorlar obmotkachisi–elektrotexnika sanoati va hokazolar bilan boglikdir. Ish vaktini iktisod qilish va ish unumini oshirish imkonini beradigan aralash kasblar tobora kuprok tarkalmokda. Bu kasblardagi ishchilar bir yoki yangi ikkinchi kasb doirasida aralash ixtisoslarni egallamokdalar. Aralash kasblar kurilish, urmon neft sanoatida kishlok xujaligida kuprok tarkaldi. Aralash kasblar yangi texnika va texnologiya extiyojlariga javob beradi, ish qurollaridan yaxshirok foydalanishga imkon yaratadi.
Nazorat uchun savollar

1. 
   Kasb – hunar, mutaxassislik va malaka haqida tushuncha
   
2. 
   Texnika rivojlanish ta'sirida ihchilar kasbiy tarkibining uzgarishi.
   
3. 
   Kasblarning guruxlanishi va kasblar ruyxati.
   
4. 
   Kasb – hunar ta'limining axamiyati va vazifasi.
   
5. 
   Kasb – hunar ta'limini boshqarish.
   

14– mavzu. Fanni o`qitish texnologiyasi: