O’zbekiston Respublikasi
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Toshkent davlat texnika universiteti
fanidan laboratoriya mashgulotlari uchun
uslubiy qo’llanma
Toshkent 2005
UDK: 550.8:528
Tuzuvchilar: Toshmuxamedov B.T.
Shermuxamedov T.Z.
Xodjaev X.S.
«Umumiy geologiya» fanidan laboratoriya
mashg’ulotlari uchun uslubiy qo’llanma Toshk. Dav.
Texn. Un. Tuzuvchilar: B.T.Toshmuxamedov,
Shermuxamedov T.Z., Xodjaev X.S. .Toshkent, 2005. 50 b.
Ushbu uslubiy qo’llanma ko’n ishalri, foydali
qazilma geologiyasi, kon-elektromexanikasi, kartografiya
va kadastr bakalavr talabalari uchun o’tiladigan
dastlabki tabiiy fandir.
Fanni o’qitishdan maqsad yo’nalish talabalarida
umumgeologik tayyorgarlik yaratishdir.
Laboratoriya mashg’ulotlari 3 qismdan iborat
bo’lib, minerallar, tog’ jinslari va geologik xaritalar
haqida ma’lumot berilgan. Qo’llanma kon-geologiya
hamda neft va gaz fakultetlarining ixtisoslashgan
kafedralari dasturlari asosida tayyorlangan. Shuningdek
«,Geologiya» kafedrasida ishlagan ko’plab professor-
o’qituvchilarning
pedagogik
tajribalari
hisobga
olingan.
«Geologiya, mineralogiya va petrografiya»
kafedrasi
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Toshkent davlat
texnika Universiteti ilmiy-metodik kengashi qaroriga
asosan chop etildi.
Taqrizchilar:
M R I
sector boshlig`i
M i ru s mo n ov M . A .
TDTU Gidrogeologiya va injenerlik
geologiysi
kafedrasi
dotsenti
g.m.f.n Kayumova N.M. .
@ Toshkent davlat texnika universiteti 2005
K I R I SH
Ushbu uslubiy qo’llanma foydali qazilmalar
geologiyasi va qidiruv ishlari 5440800, konchilik ishi
5540200, konchilik elektromexanikasi 5521400, geodeziya,
kartografiya va kadastr 54440100 yo’nalishlarning
o’quv rejasi asosida tuzilgan. Amaliyot mashg’ulotlari
quyidagi maqsadlarni ko’zda tutadi:
1. Talabalarni eng muhim jins yaratuvchi va ba’zi
ruda minerallari va Yer qobig’ini tashkil qilgan magmatik,
cho’kindi
va
metaformik
tog’
jinslari
bilan
tanishtirishdir.
2. Talabalarni qatlamning joylashish elementlari va
tog’ kompasining tuzilishi bilan tanishtirishdir.
3. Talabalarni geoxronologik jadval va geologik
xaritaning elementlari (burmalar, uzilmalar, tog’ jins
qatlamlarining
o’zaro
moslanmasdan
yotishlari,
magmatik jinslarning shakllari) bilan va ularni plan va
kesmaga tushirishning usullarini o’rgatishdir.
4. Katta masshtabdagi geologik xaritalarni o’qishni
bila olishni o’rgatishdir.
Laboratoriya
mashg’ulotlari
quyidagilarni
o’rganish yo’li bilan olib boriladi:
- eng muhim jins yaratuvchi va ba’zi ruda
minerallari va tog’ jinslarining namuna kollektsiyalari,
tasnif (klassifikatsiya) sxemalari va jins yaratuvchi
minerallarni aniqlaydigan o’qish jadvallari;
- turli chizmalar, blok diagrammalar, geologik xarita
elementlari tushirilgan- masala xaritalari, o’quv geologik
xaritalar, kesmalar, stratigrafik ustunlar.
Shunday qilib Umumiy geologiya fanining amaliy
mashg’uloti kuyidagi qismlardan iborat:
1.Jins yaratuvchi va ba’zi ruda minerallari va
ularning fizik xossalari; kimyoviy tasnifi (klassifikatsiyasi).
2.Magmatik tog’ jinslari (intruziv va effuziv).
3.Cho’kindi tog’ jinslari (bo’lakli, kimyoviy va
organik).
4.Metamorfik tog’ jinslari.
5.Tog’ kompasining tuzilishi va qo’llanishi.
3
6.Geologik xaritalarni, geologik profillarni va
stratigrafik ustunlarni tuzish printsiplari.
Laboratoriya mashg’ulotining asosiy maqsadi
o’qituvchining rahbarligi va kuzatuvi ostida talabalarni
mustaqil
ishlashga
o’rgatishdir,
ya’ni
barcha
mashg’ulotlar tajribali o’qituvchilar nazorati ostida
o’tkaziladi. Ular har bir talabaning ishini tekshirib
boradilar va ularga alohida tushuntiradilar. Har qaysi
qismni boshlashdan oldin o’qituvchi talabalarga nima ish
qilishini tushuntirib beradi. Laboratoriya mashg’uloti
uchun har bir talabaning qilgan ishlarini, aniqlagan mi-
neral va tog’ jinslarini yozish uchun alohida o’z daftari
bo’lishi kerak. Bu daftar vaqti-vaqti bilan o’qituvchilar
tomonidan tekshirilib turiladi.
Talabalarning bilimini sinashda quyidagilar:
1. Eng muhim jins yaratuvchi va ruda minerallarni va
tog’ jinslarini ta’riflashda kontrol ish natijalari;
2. Planda va kesmada geologik xarita elementlarini
tushirish buyicha kontrol ish natijalari;
3. Tog’ kompasi yordamida qatlamning joylashish
elementlarini o’lchash va uni xaritaga tushirishni bilish
darajasi;
4. Geologik o’quv xaritalariga qarab geologik
kesmalarni chizish va stratigrafik ustun tuza olishi hisobga
olinadi.
JINS HOSIL QILUVCHI MINERALLAR VA ULARNING
FIZIK XOSSALARI.
Yer qobig’ining ichida va uning sirtida bo’lib
turadigan xilma-xil fizik-kimyoviy va termodinamik
jarayonlar natijasida vujudga kelgan tabiiy kimyoviy
birikmalar yoki sof tug’ma elementlar minerallar deb
yuritiladi.Ular qattiq, suyuq va gaz holatlarida uchraydi.
Hozirgi vaqtda ma’lum bo’lgan va mineralogiya
kursida tekshiriladigan 3000 ga yaqin minerallarning juda
oz qismi tabiatda keng tarqalgan bo’lib, ular asosan
tog’ jinslarining tarkibida uchraydilar. Shuning uchun
ham ular "jins hosil kiluvchi minerallar" deb yuritiladi.
Minerallarning muhim fizikaviy xossalariga
quyidagilar kiradi:
4
1. Morfologik xossalari - kristall formalari, ularning
tabiiy o’simtalari, agregatlarining tuzilishi, konkretsiyalar,
jeodalar, oolitlar.
2. Optik xossalari - mineral bo’lagining rangi, izining
rangi, tiniqligi, yaltiroqligi.
3. Mexanik xossalari - mineralning qattiqligi /MOOS
shkalasi/, ulanish tekisligi, sinishi va mo’rtligi.
4. Kimyoviy xossalari - xlorid kislotasi bilan
reaktsiyaga kirishishi, erishi, mazasi va hidi.
5. Boshqa xossalari - solishtirma og’irligi, magnitlik
xususiyati va boshqalar.
Minerallarning qattiqligi - mineralning tashqi
mexanik kuchga /tirnashga yoki boshka kuchlarga/
qarshilik ko’rsatish darajasidir. Mineralning qattiqligini
uning yangi yuzasidan aniqlash kerak. Nuragan, mayin va
tuproqsimon minerallar agregati noto’g’ri va kam qat-
tiqlikka ega. Quyidagi MOOS shkalasida 10ta etalon qilib
olingan minerallar keltirilgan.
Etalon minerallar
MOOS
shkalasi
buyicha
qattiq-
ligi
Qattikligini
MOOS
shkalasida
aniqlash
Absolyut
qat-
tiqligi
(kg/mm
2
)
Talk Mg
3
(OH)
2
(Si
4
O
10
)
1
Qolga
yog’dek un-
naydi,
kog’ozga
chizadi
2,4
Gips CaSo
4
*2H
2
O
2
tirnoq bilan
chizsa buladi
36
Kalsit CaCO
3
3
mis simi
chizadi
109
Flyuorit CaF
2
4
mis sim va
oyna
chizmaydi
189
Apatit Ca
5
(PO
4
)
3
F
1
cl
5
oynani
bilinmas
chizadi
536
Ortoklaz K(AlSi
3
O
8
)
6
oynani
chizmayedi
796
Kvars SiO
2
7
oynani oson
chi
zadi
1120
Topaz Al
2
(F
1
OH)SiO
4
8
oynani deyarli
kesadi
1427
Korund Al
2
O
3
9
oynani kesadi
2060
Olmos S
10
oynani oson-
gina kesadi
1006
0
Ulanish tekisligi - mineralning ma’lum kristallografik
yo’nalish bo’ylab oynadek yaltiroq tekis yuza hosil
qilishi. Ulanish tekisligi uncha mayda bo’lmagan
minerallar donalarida aniqlanadi.
Ulanish tekisligi minerallarda quyidagicha bo’lishi
mumkin:
bir tomonlama -slyuda gips;
ikki tomonlama
-dala shpati, piroksen, amfibol-
/prizma bo’ylab/;
uch tomonlama
-kalsit /romboedr
bo’ylab/,galenit;
turt tomonlama
-flyuorit /oktaedr bo’ylab/
olti tomonlama
-sfalerit /rombododekaedr
bo’ylab/
6
Ulanish
tekisligi
turlari
Hosil bo’lishi
Misollar
O’ta
mukammal
Mukammal
O’rtacha
Nomukamm
al va ulanish
tekisligi
bo’lmagan
mineral juda osonlik bilan
ayrim plastinkalarga ajrala-
di.
mineral ulanish tekisligi
bo’y-
lab osongina bo’laklarga aj-
rab ketadi.
mineral ulanish tekisligi va
boshqa tomonlar bo’ylab
ajramaydi.
mineral kamdan-kam ulanish
yuzasi buylab parchalanadi.
slyuda,
talk,xloritlar
.
kalsit, galit,
dala
shpatlari
avgit, shox
aldamchisi
kvars,
nefelin,
apatit
Yaliroqlik - mineralga tushgan yorug’lik oqimini
orqaga qaytarish xususiyati. Mineralning yaltiroqligi uning
sindirish ko’rsatkichiga /n/ bog’likdir va u quyidagicha
bo’linadi:
metaldek /n>3,0/ - pirit, galenit;
yarim metaldek /n=2,6 3,0/ - magnetit, ilmenit;
metaldek yaltiramaydigan /n<2,6/;
olmosdek
- kassiterit, sfalerit;
sadafdek
- talk, slyuda;
shishadek
- dala shpatlari, kalsit;
yog’dek
- nefelin, kvars /sinimida/.
Mineral donalaridan tashkil topgan agregatlarning
yaltiroqligi agregatdagi donalarning joylanish formasiga
va uning katta-kichikligiga bog’likdir va u quyidagicha
bo’ladi:
ipakdek
- gips, selenit, xalsedon;
7
mumdek
- serpentin, xalsedon;
xira tuproqdek - kaolin, limonit.
Minerallarning tinikligi - plastinkalardan nurni
utkazishiga karab tinik /tog’ xrustali, gips; osh tuzi/, va
tinikmas buladi.
Sinish - mineralni sindirganda yoki bulganda xosil
buladigan yuza bo’lib u kuyidagicha bo’ladi:
chig’anoksimon; zirapchasimon; tuprok- simon.
chig’anoksimon
- kvars;
zirapchasimon
- tolali gips, asbest;
tuproqsimon
- kaolin, limonit.
Minerallarning rangi - doimiy /idioxromatik/ va
uzgaruvchan
/alloxromatik/
buladi.
Birinchisi
minerallarning ichki tuzilishiga va tarkibiga, ikkinchisi esa
minerallarning ichiga kirib kolgan mayin rang beruvchi
moddalarga bog’lik.
Doimiy rangli minerallar - yashil xlorit, ok albit, tilla
sariq auripigment.
O’zgaruvchan rangli minerallarga kvars kiradi.
Uning turlari pushti, binafsha /ametist/, qora /marion/,
shaffof /tog’ billuri/, sariq /tsitrin/, yashil /xrizokraz/.
Irizatsiya /aldamchi rang/ - ayrim shaffof
minerallarning rangi ba’zan xilma-xil buladi. Bu
tushayotgan nurning ulanish tekisligining darzlari, ichki
yuzasidan qaytishi - interferentsiyasiga bog’lik. Masalan,
labrador ko’k va yashil bo’lib, opal esa sadafdek
tovlanib turadi.
Tovlanuvchanlik - mineral yuzasida boshqa tarkibdagi
mayin mineral po’stlarining bo’lishiga bog’lik
/xalkopirit, bornit/.
Mineral chizig’ining rangi - mayin kukun holidagi
mineralning rangi ko’pincha mineral donasining rangi
bilan to’g’ri kelmaydi.
Piritning rangi somonsimon sariq bo’lib, chizig’i
esa qoradir.
Flyuoritning rangi yashil, binafsha bo’lib, chizig’i
esa oqdir.
Gematitning rangi qora, chizig’i olchasimon qizil
bo’ladi. Mineral chizig’ining rangini aniqlash
uchun glazur bilan qoplanmagan farfor
plastinkasiga chiziladi.
8
O’quvchilar amaliyot mashg’uloti vaqtida quyidagi
klasslardagi minerallar va ularning qisqacha tarifi bilan
tanishadilar:
1.
Sof tug’ma elementlar
: grafit - S, olmos - S
2.
Sulfidlar:
galenit-PbS, xalkopirit-FeCuS, pirit-FeS
2
,
sfalerit-ZnS.
3.
Galoidlar:
galit-NaSl, silvin-KSl, flyuorit-CaF
2
.
4.
Oksidlar va gidroksidlar:
kvars-SiO
2
, opal-SiO
2
nH
2
O,
xalsedon-SiO
2
, magnetit-Fe
3
O
4
, gematit-
Fe
2
O
3
, limonit-Fe
2
O
3
*3H
2
O; korund-Al
2
O
3
.
5.
Karbonatlar:
kalsit-CaCO
3
, dolomit-CaMg(CO
3
)
2
, tserusit-
PbCO
3
, magnezit-MgCO
3
, siderit-FeCO
3
.
6.
Sulfatlar:
gips-CaSO
4
2H
2
O, angidrid-CaSO
4
, barit-BaSO
4
.
7.
Fosfatlar:
apatit-Ca
5
(PO
4
)
3
F
1
cl.
8.
Silikatlar:
olivin-MgFe
2
SiO
4
,
turmalin-murakkab
boralyumosilikat, piroksenlar /avgit/ -
Ca(MgFeAl)-[(SiAl)
2
O
6
],
amfibollar-
/rogovaya obmanka/,
9.
Slyudalar:
muskovit-KAl
2
[F,OH]
2
[AlSi
3
O
10
]; biotit-
K[FeMg]
3
[F
1
OH]
2
[AlSi
3
O
10
]
xlorit-[FeMg]
5
Al[OH]
8
[AlSi
3
O
10
]; talk-Mg
3
(OH)
2
[Si
4
O
10
];
asbest
va serpentin-Mg
3
(OH)
3
[Si
4
O
10
]; kaolinit-Al
4
(OH)
3
[Si
4
O
12
];
dala shpatlari: ortoklaz-K[AlSi
3
O
2
], mikroklin-K[AlSi
3
O
8
];
nefelin-Na-[AlSiO
4
], va plagioklazlar yoki kalsiy - natriyli
dala shpatlari.
Grafit – C
Singoniyasi geksagonaldir. To’g’ri kristallari
kamdan-kam. Ba’zan oltiburchakli plastinkachalar,
tabletkachalar shaklida bo’ladi. Agregatlari ko’pincha
mayda
tangachalardan
iborat,
rangi
kulrangdan
qoragacha. Cрizig’i yaltiroq qora. Qattiqligi 1. Qo’lga
yog’likdek surkalib, qo’lni va kog’ozni qoraytiradi.
Sol.og’. 2,09-2,23. Tabiatda donador varaqasimon zich
massa shaklida marmar va gneys jinslari orasida uchraydi.
Grafit tigellar tayyorlashda,
9
qo’yish ishlarida, qalamlar chiqarishda, buyoqchilikda va
boshqa sohalarda ishlatiladi.
Galenit –
PbS
Kristallari kub shaklda. Rangi qo’rg’oshindek
kulrang. Chizig’i kulrang - qora va metalldek yaltiroq.
Qattiqligi.
Ulanishi kub bo’yicha o’ta mukammal. Sol.og’.
7,4-7,6. Eng muhim qo’rg’oshin rudasi.
Xalkopirit - CuFeS
2
/mis kolchedani/
Kristallari juda kam. Odatda yaxlit massalar, xol-xol
donalar ko’rinishida uchraydi. Rangi jez-sarik, chizig’i
yashilroq-qora. Shaffof emas. Metal kabi kuchli yaltiraydi.
Qattiqligi 3-4. Sol.og’. 4,1-4,3. Misning eng muhim
rudasi. Ko’pincha pirit, galenit va kvars bilan birga
uchraydi.
Pirit - FeS
2
Kristallari ko’pincha kub shaklida bo’ladi. Rangi
och-jez sariq. chizig’i yaltiroq qora, metaldek yaltiroq.
Qattiqligi 6-6,5, sol.og’. 4,9-5,2. Sulfat kislota olish uchun
ishlatiladi.
Flyuorit - CaF
2
Kristallari kubik, kamroq sakkiz burchakli bo’ladi.
Ko’pincha xol-xol, yaxlit donali massa shaklida uchraydi.
Rangi kamdan-kam rangsiz va shaffof bo’ladi. U
ko’pincha sariq, yashil, havo, gunafsha rangli bo’ladi.
Qattiqligi. Ulanish tekisligi mukammal. Sol.og’. 3,0-3,2.
Metallurgiyada, plavik kislota olishda, shaffof va rangsiz
turlari optikada ishlatiladi.
10
Galit /osh tuzi/ - NaCl
Kristallari kub shaklida bulib shishadek yaltiraydi:
ulanish tekisligi takomillashgan. Toza massalari shaffof va
rangsiz yoki oqdir. Suvda oson eriydi. Aralashmalar uni
qizil, sariq, kulrang va osmonrang, ko’ng’ir va qoraga
buyaydi. Qattiqligi. Sol.og’.2,1-2,2. Mazasi sho’rdir. Galit
oziq-ovqat, kimyo, metallurgiya va teri-charm sanoatida
qo’llaniladi.
Korund - Al
2
O
3
Kristallari bochkasimon, ustunsimon piramida va
plastinka shaklida uchraydi. Rangi ko’proq ko’kish yoki
sarg’ish-kulrang bo’lib, xilma-xil rangli shaffof kristallari
ham uchraydi. Qimmatbaho shaffoflari: leykosapfir -
rangsiz, sapfir-ko’k, rubin-qizil, "sharq ametisti"-
binafsha, "sharq zumrati"- yashil. Qattiqligi - 9. Ulanish
tekisligi yo’q. Abraziv materiallar sifatida ishlatiladi.
Gematit - Fe
2
O
3
Sinonimlari: yaltiroq temir tosh, temir slyudasi, qizil
temir tosh. Magnetit o’rnidagisi martit deb ataladi.
Ko’pincha plastinkasimon, romboedrik va kichik
taxtasimon kristallar; agregatlar esa yaxlit zich yashirin
kristallangan massalar, varaq-varaq holda uchraydi. Rangi
po’lat rangdan temir rangigacha bo’lgan. Chizig’i
olcha qizil. Yrim metal kabi yaltiraydi. Qattiqligi ,5-6,0.
Ulanish tekisligi yo’q. Sol.og’. 5-5,2. Eng muhim temir
rudasi.
Magnetit - MgFe
2
O
4
Singoniyasi kubik. Kristallari ko’proq sakkizqirrali
kiyofada bo’ladi. Kup hollarda yaxlit donador massalar
yoki xol-xol donalar
11
holida uchraydi. Rangi temir kabi qora. Chizig’i qora.
Yrim metal kabi yaltiraydi. Qattiqligi 5,5-6,0Ulanish
tekisligi yo’q. Sol.og’. 4,9-5,2. Kuchli magnit tortish
xususiyatiga ega. Eng muhim temir rudasi.
Kvars-SiO
2
Kristallari odatda cho’ziq prizma shaklida bo’ladi.
Agregatlari donador. Zichlangan kristallardan iborat,
ba’zan ayrim kristallari juda katta bo’lib o’sadi.
Kvartsning yashirin kristalli turi xalsedon deyiladi.
Xalsedonni yo’l-yo’l, kontsentrik-zonal turi "agat" deb
yuritiladi. Bunday tuzilish turli rangli xalsedon, ba’zan
kvarsdan
iborat
kavatlarning
navbatma-navbat
joylanishidan vujudga keladi.
Kvarsning rangi xilma-xil. Uning navlari ham ko’p.
Masalan, ravshan kristalli tinik kvars "tog’ billuri",
binafshasi "ametist", qorasi "morion" va tillarangli sarig’i
"tsitrin" deb yuritiladi. Xalsedon ham xilma-xil tuslarda
bo’ladi.
Agatlar yoki onikslar kontsentrik zonal yoki bir tekis
parallel juda yupqa xaltsedon qavatlaridan tuzilgan bulib,
har xil tus va ranglarda uchraydi.
Kvarts shisha kabi yaltiraydi, xaltsedon mum kabi
goho xira tovlanadi. Sinimi chig’anoksimon, qattiqligi - 7.
Sol.og’. 2,65. P’ezoelektrlanish xususiyatiga ega. Y’ni
mexanik kuchlar ta’sirida unda elektr zaryadlari hosil
bo’ladi. Erish temperaturasi 1713
0
.
Kvars va xalsedon zebu-ziynat buyumlari, optik
asboblari uchun, aniq mexanikada, radiotexnikada,
kislotaga va o’tga chidamli idishlar, kvars lampalari
yasashda, oyna sanoatida va boshqalarida ishlatiladi.
Limonit - Fe
2
O
3 .
nH
2
O /qo’ng’ir temirtosh/
Ko’pincha oqiq, buyraksimon yoki stalaktit
shakllarida yoki zich yaxlit, g’ovak, shlaksimon,
kukunsimon massalar tarzida
uchraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |