Фанга кириш. Театр саҳнасини ёритиш тарихи. Театрлардаги ёритишнинг турлари. Режа

Олтиндан ясалган акс этгичли машъала
Бундай амалий фикрлар драматургия мақсадларида театрни ёритиш учун қўллашга биринчи уринишларни осонлаштирди. Масалан, Леони де Сомми (LEONI DE’ SOMMl) (1527-1592) дадил, қувноқ ёруғлик комедия учун, зални қоронғилаштириш трагедия учун мос келишини билдирган. Шу билан бирга Анжело Инженери томшабин зали қоронғилаштирилганда саҳна ёрқинроқ туюлади ва эътиборни ўзига қаратади. Шунинг учун Италия театрларида ўша вақтларда
Шунинг учун Италия театрларида ўша вақтларда ёруғлик томошалар бошланмасдан олдин ўчирилган. Бундай саҳна ва томоша залининг мантиқий бўлиниши барокко театрининг асосий белгиси ҳисобланади, бугунги кунда бу бўлинишга унча эътибор қаратилмайди.
Англия театрларида ишлар бошқача йўлга қўйилган. 1590 йилда ёш Шекспир Лондонга келганда, шаҳар ҳаётида сезиларли ўринга эга бўлган учта йирик театрларни топди. Кўплаб дастлабки манбаларга қарамасдан, қиролича Елизавета давридаги Англия театрининг кўринишини аниқ тиклаш мумкин эмас. Театр биноларининг ташқи кўриниши ва ички кўринишини безаш ишлари турличадир. Маълум бўлишича, бинолар айлана ёки кўп қиррали бўлади, қисман, курсилар ўрнатилган бино олдидаги балконга эга ёғоч қурилмали томлардан иборат. Бино ўртасида усти ёпиқ ўйин майдони партер – фақат турадиган жойлар жойлашган. Ўша давр театрлари учун ўзига хос бўлган шекспир сценографиясини тиклаш анча осон. Вазиятга қараб саҳнада асар қўйилган вақтда сценарияда кўрсатилган предметлар билан чекланмаган. Масалан, саҳнада эшиклардан ва жуда мураккаб бўлган ҳаракатланувчи декорациялардан фойдаланилган, уларни бошқаришда люклар ва кўтарма кранлардан фойдаланилган. Томошалар асосан кундуз куни ўткани учун машъалалар, шамлар ва бошқа ёруғлик манбаларидан асарларнинг маъносини ошириш мақсадида фойдаланилган. Куннинг турли вақтида томошабинлар саҳна асарини тушуниш учун турли ёруғлик манбалари қўлланилган, масалан, актер қўлида машъала билан чиққанда, тун бўлганлигини билдирган. Саҳнани ёритиш зарурияти актерлар тўлиқ берк биноларда томошалар намойиш этилган вақтдан бошлаб юзага келди. Шундай қилиб, Англия саҳнаси прагматизмга интилди, сценография учун бир неча шамлар, машъалалар ёки қанлдиллар етарли бўларди. Умуман Англия театрига Италия театри таъсир этмаган.
Айниго Джонс (Inigo Jones) (1573-1652) машҳур Англия театр архитектори эди. У нафақат Англияда палладиан архитектура стилини жорий этди, балки унда антик саҳна шаклларининг, шу жуумладанпериакт ва саҳна ёритилганлигини Италия методикасининг юзага келишига сабабчи бўлди. Джонс Уайт-холльс саройида (Whitehall Palace) театр очди, унда унинг раҳбарлигида истиқбол қонунларига асосан мифологик сюжет бўйича ажойиб аллегорик сценография яратилди. Куннинг исталган вақтида рангли шишалар ёрдамида кўрсатиш мумкин эди.
Германияда Италия саҳнаси ва техникасини Йозеф Фурттенбах (Joseph Furtten- ВАСН) (1591-1667) қабул қилди. Периактларга ишонч эскича қаралаётган вақтда Фурттенбах биринчиларадан немис саҳна ёритишни амалга оширди. Бу жуда кўп баёнларда кўриш мумкин. У керакли жойларда яширин ёғли лампаларни ўрнатишни маслаҳат берган. Биринчилардан бўлиб саҳна устига пастга аксланадиган ойналарни жойлаштирган. Кейинчалик у фақат саҳнани ёритадиган рампани ўрнатиш тарафдори бўлди. Рампа акслатгич ўрнатилган ёруғлик манбаининг узлуксиз ёритилиши кўзни қамаштирмасди. Фурттенбах шунга ўхшаш манбани декорацияни ёритиш учун фодаланган.Кундуз куни намойишэтиладиган томошаларда воситаларни тежаш мақсадида саҳна махсус мўлжалланганона орқали ёритилган. Ёритишнинг бундай ёндашуви XVIIIасрнинг иккинчи ярмигача свқланиб турди.
XVII асрда Париш шаҳрида кўчма театрларига вақтинчали томошаларни намойиш этиш учун катта заллар ажратилган. Улардан айримлари жоимий театрга айланишган. Натижада машҳур «Комеди франсез» («Comedie Frangaise») и «Блистательный театр Мольера» («Moliere’s Illustre-Theatre») юзага келди. Биринчи театрларнинг жиҳозланиши жуда оддий эди. Айрим театрларда кундузги ёритилганлик муаммоси бинода ойна бўлганлиги билан ҳал этилган эди. Бошқа театрлар шамлар, ёғли ёритгичлар, машъалалардан фойдаланишган. Кейинчалик саҳнада ва томшабин залида қандиллар пайдо бўлди. «Бургундский отель» («Hotel de Bourgogne») театрида саҳна олдида олтита катта қандиллар, яна олтита саҳна орқасида ва учтадан парда орқасида турарди. Бунда томошабин зали ҳам ёритиларди. «Пале-Рояль» («Palais-Royal») саройида увертюра вақтида саҳна олди қисмида шифтдаги тешик орқали иккита катта айлана ёритгичлар тушурилган, шу билан бирга сананинг пастки чети бўйлаб 50 металл ёғли лампалар ёқилган. Италия театридан фарқли ўлароқ тоомшабин залида ёруғлик ёниб турган.
Театрлардаги томошабин заллари XVIII асрнинг ярмигача ёрқин ёритилган. Людовике XIV даврида версал тантаналарининг бир қисми бўлиб ҳисобланган ғаройиб чиройли театр томошалари бир неча кунгача давом этарди ва якунида подшох шарафига мушакбозлик билан тугарди. Людовик XIV тахтга ўтиришини байрам қилиб қизиқарли томошалар билан меҳмонларни хурсанд қилар эди. Масалан, Люлли (Lully) Алъцеста (Alceste) операси учун қурилган саҳна бутун Мармар ҳовлисини (Marble Courtyard) (илл.15) банд қилди. Томларда, карнизларда, ойналарда ва балхоналарнинг тутқичларида кўзни қамаштирадиган ҳолда ҳовлини тўлдириб турган. Бундай ёритилиш учун айнан бир хил бўлган саҳна эффектларининг бароккосидан воз кечишган. Мольеранинг Мнимый касал (Le malade imaginaire) асари учун саҳнада бешта қўшимча қандиллар ўрнатилган. Ҳовли ва таклиф этилган задогонлар нафақат ҳаракатларни кузатишган, балки томошаларнинг бир қисмига айланишган. Шунинг учун томшабинлар зали XIX асрда алоҳида бўлган, бир бирига боғланмаган ёруғлик манбалари билан ёритилган. Томошабинлар асарларни турган ҳолда томоша қилардилар, фақат ҳукмдор зал коинот тимсоли ва мутлақ ҳокимликнинг намоён қилгандек ўтирарди.
Мушакбозлик ва турли саҳна эффектлари театр томошаларининг асосий элементлари бўлди. 1688 йили Версалнинг битта боғини 24000 ёруғлик манбалари ёритган. Эҳтимол бу қироллик уйларидги оддий ва ёртишнинг ажойиб усули бўлган мум шамлари бўлгандир.
Янги театр шакли – декорацияли саҳна Европада биринчи опера театрлари билан бир вақтда пайдо бўлди. Джиованни Батиста Алкотти (Giovanni Battista Aleotti) (1546-1636) томонидан яратилган театр-иллюзияда саҳнани бир жойдан кўчириб бошқа жойга ўрнатиш мумкин. Ўша вақт учун яхши консрукцияланган механизмлар саҳна орқасини, сана олдини ўзгартириш ва саҳна кстида бир нечта актёрларни кўтариш имконини берган. Ёруғлик эффектлар ҳам такомиллашиб борган. Олов, тутун ва мамоқалдироқ ёруғини қўллашнинг янги ифодалаш усуллари пайдо бўлди. Саҳна минглаб кўринмайдиган лампалар билан ёритилганда шаффоф декорациялар жуда таъсирчан бўлиб кўринарди. 1742 йили Берлин подшолигининг опера театри очилишида уни икки гуруҳга бўлинган 1300 ёриткичлар ёритиб турган. Уша даврларда шамлар қиммат бўлишига қарамасдан улардан кўпроқ фойдаланишган. Шамлар ўзидан ноҳуш ҳидлар чиқарадиган лампаларга нисбатан кўпроқ ёруғлик берган.
Штудгарда 1779 йили опера саҳна асарида ёруғлик манбаи 170 мум шамлар, 1176 мойли шамлар, 430 фут зайтун ёғи, 1 фунт мумланган пилик (шамларни ёқиш учун), 1 фунт олтингугурт (мамоқалдироқ эффекти учун), машъалалар учун 200 смолали ҳалқалар ҳисоблаб чиқилган. Театрларга лампаларни тозалаб туриш учун «лампа тозаловчилар» доимо талаб бўлган. Бундай ходимлар пиликларни кесиб туришган ва томоша вақтида шамларни алмаштиришган. Ушбу касбга талаб театрда аввал ёғли лампалар, кейин газли фонарлар пайдо бўлиши билан юзага келди.

Томоша залини билвосита ёритиш учун акслантиргич

Ўша даврларда театрнинг ажойиблиги театр биносидан ташқарисда ҳам кўриш мумкин эди.Масалан, барокко церковида. Вельтенбург монастири бош меҳробининг икки томонидаги икки қатор колоннаси театр саҳна орқасини, орқа деворларининг ёзувлари майдонни кенгайтириш иллюзиясини яратади. Театрнинг саҳна олди олдидан пастга, ёндан ва юқоридан ёритилган. Ён томонлардан четга тушадиган ёруғлик марказаг қараб сусайиб борган, ёрқин бўлиши керак бўлган жой соя жойда қолган. Ёритишнинг энг самарали манбаи сифатида рампалар хизмат қилган ва асосий ҳаракатлар чекланган зонага ўтказишга тўғри келган. Ёруғлик пасстдан юқорига йўналтирилган рампалар актернинг оёғини юзга нисбтан ёрқинроқ ёритган. Фронтал ва ён томондан акслантиргичлар ёрдамида ёритишнинг самарадорлигини оширишга уринишлар ёруғлик манбаининг қуввати кичик бўлганлиги сабабли мувафаққиятсизликка учраган.

XIX аср бошларида вазият анча ўзгарган, саҳнадаги декорацияларнинг симметрик жойлашувидан воз кеча бошлаган вақтдан бошланди, марказий истиқболни янгиликнинг диагонал истиқболига алмаштириш бошланди. Декорациялар симметрик тарзда ўрнатилмади. Декорациялар шундай ўрнатилдики, томошабинлар саҳна асарини «диагонал бўйлаб» кўриш ва саҳнанинг яқин ва узоқ қисмидаги майдон чуқурлигини ҳис қилиш имконига эга бўлди. Саҳна орқаси ва саҳна олди бир биридан кейин тургандек, балки майдонда бир бирига боғланган битта бутундек кўринарди. Ёруғлик саҳнадаги санъат асарларини, асосан табиатни тасвирлайдиган ҳақиқийликни ҳиссини ошириш имконини берадиган воситаларни кўриш мумкин. Франческо Альглютти (FrancescoAlgarotti) (1712-1764) «Агар ёруғлик саҳнанинг маълум қисмига йўналтирилса, қолган қисми қоронғилигича қолса, саҳнага Рембрандт асарларида кўрадиган кучли ва ҳаётий ёруғлик сояси саҳнага муваффақиятли кўчгани содир бўлмайдими? Балки, саҳнада Титан ва Горгоннинг тасвирларида кўрадиган ёруғлик ва соянинг мафтункор ўзаро боғлиқлигини кўриш мумкин». Архитекторларга нисбатан рассомлар сценографияга масъулиятли ҳисобланишади. Нозик дидли томошабинлар саҳнада куннинг ғира-шира вақтини ва тунги қоронғиликни пайдо бўлишини талаб қила бошлашди ва шундан кейин акслантирувчи материаллар ва геометрик шаклларни жиддий тадқиқ қилиш ишлари бошланди. Натижада текис акслантиргичлар ботиқ акслантиргичларга алмаштирилди. Антуан-Лоран Лавуазье (Antoine-LaurentLavoisier) (1743-1794) театрларда турли: томошабин залида оддий (reverberes) ва саҳнанинг саҳна орқаси ўртасида параболик (reverberesparaboliques) типдаги акслантиргичлардан фойдаланишни тавсия этган. Иккала типдаги акслантиргичлар икки йўналишларга тартибга солинади ав ёруғлик кучини ўзгартириш имконига эга. Кейин «spot» (spotlight) типдаги оддий прожекторлар саҳнанинг ва саҳна олдининг икки томонига айланадиган устунга ўрнатила бошланди ва улар ёрдамида тажрибали усталарнинг асарларидаги ёруғлик ва соя тақсимланишини эслатадиган кўринишни яратиш мумкин. Актерларнинг юзини бузиб кўрсатувчи рампа ёруғлиги энди асосий бўлиб ҳисобланмайди.