Fan tarixi

O'zbekiston Respublikasi

Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

Al-Xorazmiy nomidagi

Urganch Davlat universiteti

MASHARIPOVA Gularam Kamilovna

“FAN TARIXI”DAN

(Tarix va huquq fakulteti 1-kurs bakalavrlari uchun ma’ruzalar matni)

Urganch - 2006

KIRISH
Qadimgi Sharq fani yunon dunyosida ilm fanning yanada rivoj topishga katta ta'sir etgan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlardan boshlab Yunonistonda madaniyat va fan yanada rivojlanib ketdi. O'sha davrda Yunonistonda Gerodot, Demokrit, Protogar, Gippokrat, Suqrot, Aristotel kabi olimlar va faylasuflar yunonlar va jahon faniga o'zlarining munosib hissalarini qo'shganlar. Ular fanning turli sohalarini chuqur o'rganib, ilmiy bilimlarni odamlar hukmiga havola qilishgan.

Yunon yozma adabiyotining bizga qadar yetib kelgan eng qadimgi yagona namunalari barcha halqlarning tarixida bo'lgani kabi, yunon adabiyoti ham muqarrar, og'zaki halq ijodi zaminida maydonga kelgan. Tarix sahifalarida yunon folklorida juda qam namunalar saqlanib qolgan bo'lsa ham, ularga asosan qadimgi zamonlardan, ibtidoiy qabilachilik davrlarida yunon halqining anchagina boy va rango-rang og'zaki adabiyoti - ertaklari, maqollari, matallari, topishmoqlari, qo'shiqlari bo'lganligini aniqlash mumkin. Yunon mifologiyasining ming-ming yillik tarixi bor. Shu o'zoq muddat davomida ijtimoiy ongning o'sishi bilan miflar ham o'zgardi, tevarak-atrofdagi tabiiy hodisalarning hammasini jonli his qilib, shularga sig'inar edilar. Xullas, tabiat hodisalari qarshisida ibtidoiy insonning butun hayoti, qo'rquv, tahlikada o'tgan. Keyinchalik qabilachilik to'zumining yemirila borishi va harbiy tabaqalarning ahvoli yana og'irlashdi, ilgarigi vahimalar ustidan boylar zulmi qelib qo'shildi. Bu holat qadimgi insonning diniy e'tiqodlarini ham tamomila o'zgartirib yuboradi. Endi uning tasavvuri yer yuzining huqmronlari qabilida butunlay odam qiyofasida bo'lgan falak hukmronlari- Olimp ma'budlari yaratildi. Yangi ma'budlar ham podshohlarga o'xshab butun koinotni o'zlarining mulklari qilib oldi. Zevs – momaqaldiroq hamda bulutlar sultoni, ma'budlar ma'budi. Poseydon- dengizlar hukmdori, Aid- oxirat hoqoni, Gena - osmon ma'budasi. Shuningdek, Gefest, Ares, Apollon, Artemida, Afina, Erot, Germis, Gelioslar dunyoga keldi.

Arxeologlar qadimiy ehromlar turidagi, Misr podshohlari va kohinlari ko'milgan maqbaralarning ichkari xonalaridan behisob tilla buyumlar va qimmatbaho toshlar orasida nayga o'xshatib o'ralgan to'q jigarrang qog'ozlarni topdilar. Bular – iyerogliflar chizilgan papiruslardir. Turli mamlakat olimlari bu topilgan yozuvning sirini bilishga necha yuz yillab urinib ko'rdilar va nihoyat, bu yozuvlarda matematikaga oid ma'lumotlar bitib qoldirilganligini aniqladilar.

IX-XII asrlar davomida Movarounnahr butun musulmon olamida ilmiy-madaniy jihatdan eng rivoj topgan o'lka sifatida mashhur bo'lib, bu yerda qadimiy an'analar bilan arab, fors, qisman hind hamda qadimgi yunon ilmiy-madaniy an'analari qorishuvi asosida islomiy, falsafiy va tabiiy ilmlar – astronomiya, matematika, tibbiyot, kimyo, dorishunoslik, jug'rofiya kabilar rivoj topdi. Bu yerda mashhur hadisshunoslik va islom fiqhshunoslik maktablari shakllanib, tarixshunoslikda muhim asarlar vujudga keldi.

Mustaqillikka erishgan jumhuriyatimiz milliy madaniyatining tezkorlik bilan rivojlanishi tabiiy ravishda uning asosiy manbai bo'lmish madaniy merosimizni keng va chuqur hamda ilmiy asosda izchil o'rganishimizni taqozo etadi. Ma'lumki, o'zoq o'tmishga ega bo'lgan Markaziy Osiyo xalqlari tarixi o'z boshidan turli voqealarni, ko'tarilish va susayish davrlarini kechirgan. Bu davrlar tarixda shubhasiz ma'lum iz qoldirgan. Xususan, madaniyatimiz taraqqiyotida IX-XII asrlar katta rol o'ynadi. Bu davr Markaziy Osiyo xalqlarini dunyo madaniyatida mashhur qildi. Chunki Markaziy Osiyo xalqlarining bu davrda qo'lga kiritgan madaniy yutuqlari, ilm-fan rivojining ajralmas halqasini tashkil etadi.

Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning o'nlik pozision sistemaga asos solinishi va Abu Rayhon Beruniy tomonidan yerning shar shaklida ekanligi va yer tasvirlangan globusning yaratilishi fanda buyuk kashfiyotlar hisoblanadi.

Ilmlar tasnifi xorazmlik olim Abdulloh al-Xorazmiy tomonidan ilmiy jihatdan chuqur tahlil etilgan. Uning “Mafotih al-ulum” asari bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi.

Akademiyalar faoliyati bilan bir qatorda Mirzo Ulug'bek davrida mavjud bo'lgan rasadxona va Ulug'bekning “Ziji jadidi Kuragoniy” asari ham ilmiy jihatdan tahlil qilingan.

O'ylaymizki, fan tarixi yo'nalishidagi o'quv-uslubiy qo'llanmasi fan tarixi bilan qiziquvchilar va tarix yo'nalishidagi mutaxassislarimizni befarq qoldirmaydi, degan umiddamiz.