Fan: O’zbekiston tarixi Sana

YOPIQ TEST:

1. 
   Amir Haydar qayerlarni amirlik tarkibida saqlab qolish uchun kurash olib bordi?: Shahrisabz va Miyonqol
   
2. 
   Shahrisabz va Kitob bekliklari nechanchi yilda to’la bo’ysundirildi?: 1856-yilda
   
3. 
   Qo’zg’olonda yengilgan Amir Haydarning ukasi qayerga qochib ketadi?: Eronga
   
4. 
   1843-yilda Amir Nasrullo qayerlarni qo’lga kiritish maqsadida Qo’qon xonligiga qarshi kurash boshladi?: Xo’jand va O’ratepa
   
5. 
   Amir Haydar O’ratepani saqlab qolish uchun qaysi xonlikkka qarshi harbiy harakatlar olib bordi?: Qo’qon
   
6. 
   Qaysi Amir amirlik tarkibiga rasmangina kirgan bekliklarni yaona davlatga birlashtirish yo’lida qat’iyat bilan kurash olib bordi?: Amir Nasrullo
   
7. 
   Xiva xonligi qaysi yili Buxoroga hujm qildi?: 1806-yil
   
8. 
   Amir Haydarning ukasi?: Dinnosirbek
   
9. 
   Amir Nasrullo qaysi hududlarni 30 yil mibaynida bo’ysundirdi?: Shahrisabz va Kitob
   
10. 
    Buxoro amirligi tomonidan Qo’qon xonligi qachon bosib olindi?: 1842-yilda
    
11. 
    Amir Haydarning ukasi qaysi viloyat hokimi edi?: Marv
    
12. 
    Xiva xonligi Marvni qaysi yili egallaydi?: 1845-yil
    
13. 
    Mang’itlar sulolasining amir shaxsiga sig’inish siyosatini yuritishidan maqsad nima edi?: Mutlaq hokimiyatni qaror toptirish
    
14. 
    Buxoro amirligi tarixida 1804-yilda qanday voqea bo’ldi?: Dinnosirbek qo’zg’olon ko’tardi
    
15. 
    1821-yilda qayerda qo’zg’olon ko’tariladi?: Miyonqolda
    
16. 
    Amir Nasrullo Amir Haydarning nechinchi o’g’li edi?: 3
    
17. 
    1843-yilda Buxoro amirligi va Xiva xonligi o’rtasida qaysi viloyat uchun urush harakatlari kelib chiqdi?: Marv
    
18. 
    1843-yilda Xiva qo’shini qaysi shahar yaqinida Buxoro qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi?: Hazorasp
    

III. Yangi mavzuni tushuntirish. Reja:

1. 
   Davlat tuzumi va ma’muriy boshqaruv islohotlari.
   
2. 
   Amirlikning ma’muriy bo’linishi.
   
3. 
   Yuqori davlat lavozimlari.
   
4. 
   Shariat talablariga rioya etilishi ustidan nazorat.
   

Davlat tuzumi va ma’muriy boshqaruv islohotlari. Amirlik davlat tizimiga ko’ra mutlaq monarxiya edi. Oliy hukmdor – amir cheklanmagan huquqqa ega bo’lgan. Butun hokimiyat uning qo’lida to’plangan. Amir, ayni paytda, davlatning ma’muriy rahnamosi ham edi. Chunki u eng oliy martabali amaldorlar (arkoni davlat) hamda qabilalarning boshliqlari bilan maslahatlashib ish tutgan.
Amirlikda davlat boshqaruvi sohasida ayrim islohotlar o’tkazildi. Chunonchi, ashtarxoniylar davrida mavjud bo’lgan boshqaruvning dargoh va devonlar tizimi tugatildi. Davlat vazifalarini ijro etish to’g’ridan-to’g’ri saroydagi u yoki bu lavozimda, yoki biron-bir nufuzli davlat arbobi qo’lida to’planuvchi tartib joriy etildi. Unga ko’ra, qo’shbegi lavozimiga davlat maqomi berildi, ya’ni davlatda amirdan keying ikkinchi shaxsga aylandi. Shuning uchun ham u amir Arkida yashagan. Bundan tashqari, ashtarxoniylar hukmronligi davrida juda katta nufuzga ega bo’lgan otaliq lavozimi oldingi mavqeyini yo’qotdi. Bir so’z bilan aytganda, amirlikda turli davlat lavozimlarining maqomi yo ko’tarildi, yo tushirildi. Shunga yarasha u yoki bu lavozim egasining vakolat doirasi kengaytirildi yoki cheklab qo’yildi. Saroyda jami uch yuzga yaqin katta-kichik amaldorlar guruhi xizmat qilgan. Ulardan 30 nafarga yaqini yuqori davlat lavozimlari sanalgan.
Amirlikning ma’muriy bo’linishi. Amirlik ma’muriy jihatdan viloyat va tumanlarga bo’lingan. Adabiyotlarda mang’itlar davrida 27 ta viloyat (beklik) mavjud bo’lganligi qayd etilgan.
Viloyatlarni beklar – hokimlar boshqarishgan. Hokim lavozimiga, asosan, qabila sardorlari (amir) tayinlagan. Qolgan ma’muriy-hududiy biriklarga sug’oriladigan yer miqdoi asos qilib olingan. Jumladan, bir nechta ariq va kanal orqali sug’oriladigan yuz ming tanob yer bir tumanni tashkil etgan. Bitta katta ariq bilan sug’oriladigan ellik ming tanob yer hazora, yigirma besh ming tanob yer nim (yarim) hazora, 10-15 ming tanob sug’oriladigan yerga ega qishloq obikori, 400 tanob yerga ega qishloq qoriya, 300 tanob va undan kam yeri bo’lgan hudud, aholi yashasa-yashamasa, marza deb atalardi. Ba’zi qishloqlar joylashgan hudud maydoni katta bo’lmagan. Binobarin, ularning har birida alohida-alohida boshqarish iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamas edi. Shuning uchun ham bir nechta katta-kichik qishloqlar biriktirilib eng quyi ma’muriy birlik tashkil etilgan va u amlok deb atalgan. Uni amlokdor qishloq oqsoqollari, amin va miroblarga tayanib boshqargan.
Amlokdor (“mulk egasi” degan ma’noni anglatadi) yetishtirilgan hosilning hisobini yuritgan va soliqlar hamda boshqa tushumlarning belgilangan muddatlarda yig’ilib borishini nazorat qilgan. Amin (“ishonchli”, “halol odam” ma’nosini anglatadi)ning asosiy vazifasi soliq va boshqa tushumlarni yig’ish, aholi ustidan nazorat olib borish hamda ariqlardagi suvni ekin maydonlariga taqsimlash bo’lgan. Qishloq mirobi esa suv inshootlarining o’z vaqtida ta’mirlanishini, qishloqlar uchun ajratilgan suvning ariqlar bo’yicha to’g’ri taqsimlanishini ta’minlagan.
Yuqori davlat lavozimlari. Amirlik davlat muassasalari ma’muriy, moliyaviy, qozilik, mirshablik va harbiy idoralardan tashkil topgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, amirlikda oliy ijroiya hokimiyat – qo’shbegi, ya’ni Bosh vazir (vaziri buzruk ham deyilgan) qo’lida to’plangan. U poytaxt Buxoro shahridagi ahvol, mamlakat boshqaruvi, moliya, soliq, xazina kabi eng muhim sohalarni nazorat qilgan. Ayni paytda, barcha viloyatlar unga bo’ysungan. Amirlikda qo’shbegidan keying o’rinda moliya vaziri (devonbegi) turgan. U quyi qo’shbegi deb ham atalgan. Moliya vaziri zakot masalasi ilan shug’ullangan. Shayboniylar, ayniqsa, ashtarxoniylar katta mavqega ega bo’lgan otaliq lavozimiga tayinlangan amaldor endilikda Buxoro va Samarqand viloyatlarini sug’orish, shunngdek, suv taqsimoti bilan bog’liq ishlar uchun mas’ul qilib qo’yildi.
Parvonachi lavozimida ishlagan amaldorning asosiy vazifasi Buxoro xonligida bo’lganidek oliy hukmdorning yorliqlarini u yoki bu amaldorga yetkazish bo’lgani holda, amirlikda istiqomat qilib kelayotgan arablar jamoasi asalalari bilan ham shug’illanadigan bo’ldi.
Ba’zi hollarda parvonachi lavozimida ishlayotgan amaldorga uning shaxsi, amirlik siyosiy hayotida tutgan o’rniga qarab, muhim vazufalar ham yuklatilgan. Chunonchi, Amir Haydar Marvda unga qarshi ukasi Dinnosirbek boshchiligida ko’tarilgan isyonni bostirish uchun Niyozbek parvonachini qo’shinga qo’mondon qilib jo’natgani bunga dalildir. Yoki Amir Nasrullo 1842-yilda Qo’qonni ishg’ol etgach, u yerga Ibrohim parvinachi mang’itni noib etib tayinlaganida, shubhasiz, uning amirlik hayotidagi mavqeyini hisobga olgan. Bir so’z bilan aytganda, u yoki bu davlat lavozimining nufuzi shu lavozimda kim o’tirganligiga ham bog’liq bo’lib qoldi.
Bosh inoq lavozimiga tayinlangan amaldor amirning buyruqlarini quyi lavozimda ishlayotgan davlat xizmatchilariga yetkazish, mazkur buyruqlarning bajarilishini va kelgusida davlat mansablariga tayinlanishi mumkin bo’lgan xizmatchilarning faoliyatini tashkil etish bilan shug’ullangan.
Kichik inoq esa chet mamlakat elchilari taqdim etdigan hujjatlarni qabul qilib olgan. Shuningdek, amir muhri uchun javobgar bo’lgan. Yana bir muhim davlat mansabi to’qsoba edi. U davlat bayrog’ining daxlsiz saqlanishini ta’minlash, shuningdek, eng ishonchli shaxs sifatida oliy davlat marosimlarida amir dasturxoniga taom tortish kabi nihoyatda mas’uliyatli vazifani bajargan. Vazifa nihoyatda mas’uliyatli bo’lganligi uchun unga daromad manbai sifatida bitta tuman biriktirib qo’yilgan.
Davlat boshqaruvida, shuningdek, ko’kaldosh (davlat xavfsizlik xizmati boshlig’i), mehtar (soliq va boshqa yig’imlardan tushgan mablag’larning belgilangan o’rinlarda qanchalik to’g’ri sarflanganligini nazorat qiluvchi amaldor), qutvol (davlat hisobidan amalga oshiriladigan qurilish shlariga mas’ul amaldor), eshik og’aboshi, miroxur (amir otxonasining boshlig’i), qoravulbegi (shahar va yo’llar posboni), shig’ovul (chet mamlakatlar elchilarining qabul qilinishini tashkil etuvchi), mushrif (amirga in’om etilgan sovg’alarni ro’yxatga olish va soliqlar tushumini yozib boruvchi amaldor), dasturxonchi (amir huzurida uyushtiriladigan ziyofatlar uchun mas’ul amaldor ), kitobdor (amir kutubxonasining boshlig’i), dodxoh (jabrlanuvxhi arizasini amirga yetkazuvchi va javobini arizachiga yetkazilishiga mas’ul amaldor) kabi yuqori davlat lavozimlari ham bor edi.
Shariat talablariga rioya etilishi ustidan nazorat. Jamiyat va davlat hayotida shariat qonunlarining amal qilishi shayxulislom, qozikalon, muftiy, muhtasib (rais) va sadrlar tomonidan ta’minlangan.
Shayxulislom barcha musulmon ruhoniylar (diniy tashkilotlarda diniy lavozimda xizmat qiluvchilar)ning boshlig’i bo’lib, davlatda eng yuqori martabali ruhoniy, din arbobi sanalgan. Uning martabasi shu darajada yuqori bo’lganki, hatto bo’lajak hukmdor ham shayxulislomning roziligisiz taxtga o’tira olmagan.
U mamlakatda shariat talablarining aniq bajarilishi ustidan nazorat olib borgan. Shayxulislomga hatto Qozikalon – Oliy qozi (bugungi kun voqeligi bo’yicha aytganda Oliy sud raisi) ham bo’ysungan.
Qozikalon lavozimi mavqeyiga ko’ra shayxulislomdan keyingi ikkinchi lavozim edi. U sudlov ishlarini amalga oshirishdan tashqari, boquvchisini yo’qotganlarning, beva-bechoralarning haq-huquqlari ne chog’lik himoya qilinayotganligi ustidan nazorat olib borgan. Amirlikda viloyat, tuman va qishloqlarda ham sudlar tashkil etildi.
Amirlikda muhtasib (rais)ning vakolati kengaytirildi. Ma’lumki, muhtasib bozorda qalloblikka, sifatsiz mahsulot sotilishiga yo’l qo’ymaslik, og’irlik (tosh-u tarozi) va uzunlik o’lchovlarining to’g’riligi hamda aholining shariat qoidalariga qanchalik amal qilayotganliklari ustidan bevosita nazorat olib borgan. Masjidlarga boib namoz o’quvchilar ro’yxatini tekshirgan. Ta’qiqlangan ichinliklar iste’mol qilinishiga hamda sudxo’rlikka qarshi choralar ko’rgan.
Shuningdek, bu tizimda muftiy va sadrlar ham katta mavqega ega bo’lishgan. Chunonchi, muftiy qozikalon murakkab deb hisoblagan turli diniy-huquqiy masalalar bo’yicha shariatga asoslanib fatvo chiqaruvchi ulamo edi. U chiqargan fatvosini o’z muhri bilan tasdiqlagan. Qozi shu fatvo asosida hukm chiqargan. Sadrlar esa vaqf mulklarining boshqaruvchilari edilar.
* Tanob (chilvir, arqon) – ekin maydonini o’lchash uchun qo’llaniladigan yuza birligi. 1 tanob yer maydoni 8,33 sotx. 1 gektar yer esa 12 tanobni tashkil etgan.
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash.

1. 
   Amirlikning davlat boshqaruvida qanday o’zgarshlar yuz berdi?
   
2. 
   Amirlikning mamuriy-hududiy jihatdan bo’linishiga nima asos qilib olingan va nega shunday qilingan?
   
3. 
   Amlok nima edi va u qanday boshqarilgan?
   
4. 
   Amirlikdagi yuqori davlat lavozimlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
5. 
   Amirlikda sudlov ishlari qanday amalga oshirilgan?
   

V. O’quvchilarni baholash.

VI. Uyga topshiriq berish. Mavzuni o’qib kelish

Ko’rildi: