Fan: O’rganilayotgan til tarixi qabul qildi: f f. d dots. M. Nosirova Bajardi: lingvistika (arab tili)2-kurs magistranti S. Rayimjonov Toshkent-2021 mavzu

O’ZBEKISTON XALQARO ISLOM AKADEMIYASI


MUSTAQIL

TA’LIM
FAN: O’RGANILAYOTGAN TIL TARIXI
Qabul qildi: f.f.d. dots. M.Nosirova

Bajardi: lingvistika (arab tili)2-kurs magistranti

S.Rayimjonov


Toshkent-2021

MAVZU: Kalila va Dimna asari va uning tarjimalari tarixi

REJA:

1.Kalila va Dimna asari haqida

2.Asarning boshqa tillarga tarjima qilinishi

3.Xulosa

«KАLILА VА DIMNА» — adabiy yodgorlik. «Panchatantra» va «Xitopadesha» kabi qad. hind ogʼzaki ijodi zaminida vujudga kelgan, uning anik, yozilgan vaqti maʼlum emas. Аsar shahzodalarga taʼlim-tarbiya berishga moʼljallangan boʼlib, nasihat ruhida yozilgan. Unda ijtimoiy, siyosiy, axloqiy va maishiy masalalar, asosan, majoziy yoʼl bilan 2 shagʼol (chiyaboʼri) — Kalila va Dimna (sanskritcha Kartak va Damnako, paxlaviyda Kalilak va Dimna) munozarasi shaklida bayon etiladi.

«Kalila va Dimna», rivoyatlarga ko‘ra, aslida qadim zamonlarda hind faylasuf olimlari tomonidan yozilgan. U hind folklori asosida yaratilgan bo‘lib, «Panchatantra», «Xitopadeshe» va boshqa asarlar bilan ildizi birdir. «Kalila va Dimna» Eron shohi Anushiravon (531–579) davrida Hindistondan saroy fuzalolaridan bo‘lgan Barzuya hakim tomonidan yashirincha Eronga keltirilib, pahlaviy tiliga tarjima qilingan. Bu tarjima yo‘qolib ketgan, lekin pahlaviy tilidan suriya tiliga qilingan tarjima (taxminan 570-yillar, mutarjim Bud nomli shaxs) adabiyotga nodir yodgorlik sifatida qo‘shildi. «Kalila va Dimna»ning Abbosiylar xalifaligi davrida o‘sha zamonning eng donishmand olimlaridan bo‘lmish kotib Abdulla ibn al-Muqaffa (721–757) tomonidan arab tiliga qilingan tarjimasi uning butun dunyo bo‘ylab tarqalishiga sabab bo‘ldi. Eski Sharq an’anasiga ko‘ra, Ibn al-Muqaffa «Kalila va Dimna»ni tarjima etish asnosida faqat muqaddima yozibgina qolmay, asarning asosiy matniga ham birmuncha o‘zgarishlar kiritgan. Masalan, u «Dimna ishining tekshirilishi» faslini o‘zidan qo‘shgan. X–XI asrlarda «Kalila va Dimna» Ibn al-Muqaffa tarjimasi asosida yana suriya tiliga, XI asrning oxirlarida yunon tiliga, XII asrda yunonchadan

slavyan tiliga, XIII asr o’rtalarida yahudiy tiliga, bir necha o’n yillardan lotin tiliga tarjima qilingan. Ana shu oxirgi tarjima fransuz, italyan, nemis na boshqa g’arb tillariga qilingan tarjimalarga asos bo’lib xizmat qilgan.1889 yilda mashhur rus sharqshunoslari M.Attae va M.Ryabinini "Kalila Dimna" ni rus tiliga tarjima qildilar. Rus olimi I.Yu.Krachkovskiy o’zining yosh iste'dodli shogirdi I.R.Kuzminga   "Kalila   va  Dimna"ni   arabchadan rus tiliga  tarjima   qilishni   topshiradi.Abdulxasan  Abdulla ibn  Mutaffa  shunday  naql  etadi:  Xudo  o’z qudrati bilan olamni yaratdi,  insonlarni  aql_idrokda boshqa hayvonlardan afzal qilib yaratdi. Chunki aql  saxovat  eshiklari  va  saodat  xazinalarining  kalitidir. Bu ish  nozu  ne'matlariga  ega  bo’lish, u dunyoning azobu uqubatlaridan xalos bo’lish  aql va idrokka bog’liqdir.  Iste'dod,  aql_idrok  esa ikki xildir:  biri -tabiiy,  ya'ni onadan tug’ma bo’lib,  ikkinchisi -  kasbiy,  ya'ni unga tajriba vositasi bilan  erishiladi.  Insonlarda  bo’lgan tabiiy  iste'dod yog’ochdagi  yonish xususiyatiga o’xshaydi:   yog’ochga  o’t  qo’yilmasa   yonmaydi,   shunga  o’xshash  tabiiy .  iste'dod, aql  va  kamol   ham   tajriba   bo’lmasa,   o’zini   ko’rsata   olmaydi.Olimlar. tajriba  inson  aql-idrokini  kamolga  yetkazadi,  deganlar.Har kim tabiiy aql-idrokka  ega  bo’lib,   ilmu  hunar  kasb  etishga  intilsa, bu dunyoda   g’am   o’z  orzusiga   yetadi,   u   dunyoda   g’am   rohat   ko’radi...  Bukitobning  hindistondan  Fors  mamlakatiga keltirilishining  sababi  shuki,  Olloh taolo  qudratli,  saodatli  Anushiravon Kusro  ibn  Qubodni   aql  nuridan   va   adolat   xazinasidan   bahramand   etgan,ishbilarmon,  favqulodda   g’ayratli  qilib  yaratgan.  U  o’zining  bu  xislatlari soyasidailm  o’rganib,  turli  sohada  shunday  kamolot  darajasiga  yetganki,undanavvalgi  shohlarning  hech  biri  bunga  erisholmagan.Kunlardan   bir   kun   uning   qulog’iga   quyidagi   xabar   yetib  keldi:   Hind xazinasida parranda,   darrandalar,   vaxshiy  hayvonlar  tilidan   yozilgan   bir bor  emish;   bu kitob   saxovat   manbai,   ilm-hikmat   kaliti   emish;   u shoxlarga naf keltirganidek,  xalqqa  ham  foydali  emish; bu  kitobning  nomi "Kalila va Dimna"   emish.Nasihat, hikmat va masallar majmuasidan iborat bo’lgan bu "Kalila va Dimna" kitobi hind brahmanlari va olimlari tomonidan yozilgandir. Har bir xalqning olim va faylasuflari qanday vositalar bilan bo’lmasin, o’z orzu va istaklarini amalga oshirmoq, mavjud tartibni intizomga solmoq uchun hamisha fikr yuritganlar, har xil tadbirlar ila ish ko’rmoqchi bo’lganlar, bu haqda xar xil asarlar yozmoqqa intilganlar. Shulardan biri qqushlarning va yovvoyi, yirtqich hayvonlarning tilidan yozlgan, g’oyat chuqur ma'noli, nafis ramz va muammolarga to’la ushbu kitobdir. Olimlar bu yo’lni tanlab zo’r imtiyozga ega bo’lganlar: avvalo, bu bilan ular xohlagan so’zlarini aytib, har bir bobni orzu qilganlari darajada bezash imkoniyatiga ega bo’ldilar.Buning ustiga, ular shu yo’l bilan nasihat, hikmat, latifa va hazil-mutoyiba javohirlarini bir-biriga qo’shganlar, toki dono odamlar bu kitobni mutolaa qilib, foydalansinlar, nodon odamlar esa, uni afsona deb o’qisinlar.Yosh shogirdlar esa savodli bo’lmoq, ilm orttirmoq, naql aytmoq maqsadida bu kitobda yozilganlarii osonlik bilan yodlarida saqlab qolgusidurlar. Katta bo’lib, aql va tajriba egasi bo’lganlarida, yodlab olgan va esda saqlab qolgan naqllar ustida fikr yuritib, ularni tushunganlarida dillari naqadar foydali hikmatlar bilanto’lganligini ko’radilar va o’zlari kutmagan ulkan boylikka bitmas-tuganmas xazinaga ega bo’lganlarini biladilar. Yoshlarning xursandligi katta bo’lganda otasidan meros bo’lib qolgan xazinani topgan va shu tufayli umrining oxiriga qadar qiyinchilik ko’rmasdan yashay olishni bilgan odamning sevinchiga o’xshaydi.Bu kitobni o’qiganda uning nima uchun yozilganligi va qanday maqsadlarni ko’zda tutganligini tushunish kerak. Aks holda odam bu kitobdan foyda ololmaydib uning boyliklaridan bebahra qoladi. Bu kitobni tushunishning birinchi sharti shuki, uni to’g’ri va diqqat bilan o’qiy bilishdir. Zotan, bir narsani diqqat bilan o’qimasdan turib uning ma'nosini tushunmoq mumkin bo’ladimi ahir?  O’qishni yaxshi biladigan odam bu kitobni o’ylab o’qishi va uning ma'nosiga yetishga shoshilmasligi lozim, chunki uning ma'nosiga odam chuqur o’ylab qiyinchilik bilan erishadi. Naql qilibdurlarkim, bir kishi sahroda xazina topib olibdi va o’z-o’ziga:  "Agar bu xazinani bir o’zim tashisam, ko’p vaqtim bekor ketadi, o’zim qiynalib, qaytaga hafa bo’laman. Yaxshisi, bir necha xizmatkor topib, bir necha ulovni kira qilib, biroz muddat ichida xazinaning hammasini uyga tashib olay", debdi.U huddi shunday qiladi. O’zi xazinaning tepasida qolib la'l va javohirlar yuklangan ulovlarni uyiga yuboradi. Lekin yukni olib ketayotgan hiylakor odamlar boyliklarni u kishining uyiga emas, o’z uylariga olib borishni maqsadga muvofiqroq deb biladilar.U nodon kishi esa o’z manziliga kelganda pushaymonlikdan boshqa hech narsa topmaydi.Yana shunday haqiqatni bilish lozimki, foyda kitobni yodlashda emas, uni tushuna bilishdadir. Kimki bilmagan ishga yopishsa, uning ahvoli so’zni yodlab olgan, lekin ma'nosini tushunmagan odamning ahvoliga o’xshaydi.rjima ekaniga qaramay, kitob arab o‘rta asr nasri tarixida juda katta
o‘rin tutadi. Arab zaminida asar yangi hayot boshladi va aynan Ibn al-Muqaffa
tarjimasi tufayli bir qancha vaqt o‘tgach Yevropada tanildi. Ibn al-Muqaffa,
musulmon kitobxonning didiga moslashtirish uchun, shuningdek o‘z g‘oyalarini
ifodalashga intilib, «Kalila va Dimna»ning ko‘p joylarini o‘zgartirgan,
shuningdek o‘zi yozgan yangi qismlarni kiritgan. Masalan, Ibn al-Muqaffa fors
tilidagi matnga kirish hamda Dimna (o‘z nayranglari bilan sher va ho‘kizning
to‘qnashuvini hamda ho‘kizning o‘limini atayin keltirib chiqargan shoqol)ning
ishini tergov qilish haqidagi bobni qo‘shgan, chunki asarning didaktik maqsadlari
gunoh jazolanishini talab qilardi. U hukmdorni tabaqalar iyererarxiyasiga rioya
etishga chaqirish maqsadida (chunki tabaqalarning buzilishi hokimiyat uchun
xavfli bo‘lishi mumkin edi) taqvodor va mehmon haqidagi hikoyani qo‘shdi.
Yozuvchi hikoya qahramonlarining tilidan vaziyatga mos keladigan arab
maqollari va Qur’on parchalarini keltirgan.

Shunday qilib, «Kalila va Dimna»da turli madaniyatlarning elementlari
qo‘shilib keladi. Hind prototipining jihatlari didaktik maqsaddagi rivoyatdan keng
foydalanilganida, asarning ayrim pand-nasihatli voqealar bir-birining ortidan
cheksiz tasma sifatida keladigan «ramkali» kompozisiyasida, nihoyat hind
hayotidagi ayrim voqealarda (masalan, Ilada haqidagi bobda uning buddaviy
yoki jayniylardan kelib chiqqanidan dalolat beruvchi brahmanlarga qarshi
motivlarda) ko‘rinadi.

Yuqorida aytganimizdek, «Kalila va Dimna» – avvalo didaktik xususiyatga
ega bo‘lgan asar. «Oqillar bu kitobni undagi donishmandlikdan bahramand bo‘lish
uchun, aqlsizlar esa ko‘ngilxushlik uchun o‘qiydilar». Kitobda hukmdorlarning
o‘z yaqinlari va qo‘l ostidagilarga nisbatan xatti-harakatining qoidalari qiziqarli
shaklda bayon etilgan, buning ustiga muallif yuqori martabali shaxslarni
chaqimchilarga ortiqcha ishonishdan va ayblanuvchilarni ayblashda
shoshqaloqlikdan ehtiyot bo‘lishga chaqiradi. Siyosiy mulohazalar ancha
ehtiyotkor shaklda bildiriladi. Muallifning fikricha, hukmdor odil va rahmdil
bo‘lishi hamda so‘zining ustidan chiqishi va g‘azabini jilovlay olishi kerak.
«Aybsiz odamlar qo‘rqadigan podsho – eng yomon podsho». Qayg‘uli tajriba
muallifga ko‘p narsalarni o‘rgatgan: «Donishmandlar faqat aqlsiz odamlargina
uch narsani qilishdan qo‘rqmasliklarini aytganlar: podsholar bilan do‘stlashish,
zaharni ichib ko‘rish va sirlarini ayollarga ishonish».
«Kalila va Dimna» asarida hukmdorning yordamchilar va maslahatchilarni
tanlashiga alohida ahamiyat beriladi. Hukmdor eng munosib, bilimdon
odamlarnigina, ularning shaxsiy xislatlarini o‘rganib, o‘ziga yaqinlashtirishi
kerak.

«Kalila va Dimna» haqli ravishda Sharq donoligining xazinasi hisoblanadi va
donolikni sharaflashga xizmat qiladi. Muallifning fikricha, hayotdagi eng asosiy
narsalar – aql va bilimdonlik. Aql hiyla bilan birgalikda kuchni yengadi. Jasurlik,
saxovat, burch hissi, do‘stga sadoqat, taqvo va nafsni tiyish bular eng muhim
insoniy qadriyatlardir. Shu bilan birga, barcha ko‘zgulardagi kabi, e’lon qilingan
qoidalar yuksak umuminsoniy talablarning in’ikosi sifatida ochib beriladi.
«Kalila va Dimna» insonning xatti-harakati – yaxshilari ham, yomonlari ham
– azaldan taqdirda belgilab qo‘yilgan, deb o‘rgatadi. Shu bois inson ular uchun
javobgar bo‘la olmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Ziyavuddinova M. Mumtoz arab adabiyoti (o’quv qo’llanma). – Toshkent: 2012.

2. Kalila va Dimna / Tarjimon: Suyima G‘aniyeva. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. – 368 b.

3.Ibrohimov N.I. O’rta asr arab xalq adabiyoti. – Toshkеnt: Fan, 1994.

4 http://taqvim.uz/uz/library/view/74