Fan: makroiqtisodiyot

2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiyalarning tutgan o`rni

XX asrda ilmiy va texnik taraqqiyotning tezlashishi inson hayotini o`zgartirdi. Har bir yangi ixtiro yoki kashfiyot nafaqat odamlaning hayotiga, balki ongiga ham jiddiy o`zgarishlarni olib keladi. Har qanday tashkilot, u qanchalik muvaffaqiyatli ishlamasin, yuqori sifatli va arzon narxlarda yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga imkon beradigan yangi texnologiyalarni o`zlashtirishga yo`naltirishi kerak, aks holda u inqirozli vaziyatga tushib qoladi. Aynan shu jarayon davomida yanada rivojlantirish va mamlakatlar miqyosida qo`llash uchun investitsiyalar har bir jabhaga kirib bormoqda. Shunday ekan, bu borada har bir bozor iqtisodiyotiga o`tgan davlatlarda investitsioya sharoitlar bo`lishi va uni tashkil etish lozim, ya`ni bu borada davlatning o`z qonun hujjatlari, tamoyillari, investitsiya manbalarini tashkil etishi lozim bo`ladi.

Bozor iqtisodiyoti munosabatlarini takomillashtirish davlat tomonidan olib boriladigan ichki moliya siyosati bilan o`zaro bog`liq jarayon hisoblanadi. Moliyaviy resurslarni taqsimlash, qayta taqsimlash hamda u yoki bu soha uchun sarflash yoki jamg`arish respublikamizda qabul qilingan va faoliyat ko`rsatib kelayotgan taqsimot tizimi bilan uzviy bog`liqdir. Qonunchilikni rivojlanishi, adolatli va haqiqatparvar qonunlar qabul qilinishi hamda ularning hayotga tatqbiq etish orqali bozor iqtisodiyotini yuksaltirishga, tadbirkorlikni keng ko`lamda tarqalishiga qaratilsa, investitsiya manbalari tarkibida davlat mablag`larining kamayishi hisobiga boshqa mulkdorlarning mablag`lari tez sur`atlarda o`sib borishiga olib keladi.

Investitsiyalarni bozor iqtisodiyoti sharoitiga moslashtirish va qo`llashda eng avvalo ularning qonunda tasdiqlangan ma`no, shakl mazmun va mohiyatini tushinib olish zarur. Buning uchun O`zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to`g`risida”gi Qonuni me`yoriy huquqiy hujjat sifatida muhim rol tutadi. Ushbu hujjatda quyidagi tushunchalarni ko`rsatib o`tish maqsadga muvofiq. Ya`ni investitsiyalar-qonun hujjatlarida ta`qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va boshqa turdagu faoliyat obyektlariga kiritiladigan moddiy va nomiddiy ne`matlar hamda ularga bo`lgan huquqlar, shu jumladan, intellectual mulkka bo`lgan huquqlar, shuningdek, reinvestitsiyalar;

• 
  Investor- investitsiya faoliyati obyektlariga o`z mablag`larine investitsiya qilishni va boshqa investitsiya resurslarini jalb etishni amalga oshiruvchi investitsiya faoliyati sub`ekti;
  
• 
  Investitsiya majburiyati- investitsiya loyihasida nazarda tutilgan muayyan maqsadlarga erishish uchun investorning o`zi qabul qiladigan majburiyati;
  
• 
  Investitsiya faoliyat-investitsiya faoliyati sub`ektlarining investitsiyalarni
  

amalga oshirish bilan bog`liq harakatlari majmui;

• 
  Investitsiya faoliyati ishtirokchisi-investorning buyurtmalari bajarilishini ta`minlovchi investitsiya faoliyati sub`ekti;
  
• 
  Reinvestitsiyalar- investitsiyalardan olingan, qonun hujjatlarida ta`qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va boshqa turdagi faoliyat ob`ektlariga kiritiladigan har qanday daromad, shu jumladan, foyda, foizlar, dividendlar royalti, litsenziya va vositachilik haqi, texnik yordam, texnik xizmat ko`rsatish uchun to`lovlar hamda boshqa shakldagi mukofotlar hisoblanadi.
  

Investitsiya resurslariga quyidagilar kiradi:

• 
  Pul va boshqa moliyaviy mablag`lar, shu jumladan kreditlar, paylar, aksiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlar;
  
• 
  Ko`char va ko`chmas mol-mulk (binolar, inshootlar, uskunalar va boshqa moddiy qimmatliklar) hamda ularga bo`lgan huquqlar;
  
• 
  Intellectual mulk ob`ektlari, shu jumladan texnikaviy hujjatlar tarzida tuzilgan texnikaga, texnologiyaga, tijoratga oid va boshqa bilimlar, u yoki bu turdagi ishlab chiqarishni tashkil etish uchun zarur bo`lgan ko`nikmalar va ishlab chiqarish tajribasi majmui, nou xau;
  
• 
  Yerga va boshqa tabiiy resurslarga, binolarga, inshootlarga, uskunalarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqi, shuningdek mulk huquqidan kelib chiquvchi boshqa ashyoviy huquqlar.
  

Investitsiya faoliyati ishtirokchisining majburiyatlari

• 
  qonun hujjatlarida belgilangan texnik jihatdan tartibga solish normalari, qoidalari va talablariga rioya etishi;
  
• 
  shartnomalarni o`z vaqtida va lozim darajada bajarishi;
  
• 
  shartnoma majburiyatlari bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi tufayli investorga yetkazilgan zararning o`rnini qoplashi;
  
• 
  davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining o`z vakolatlari doirasida qo`yadigan talablarini bajarishi;
  
• 
  mablag`lardan belgilangan maqsadda foydalanishi;
  
• 
  litsenziyalanishi lozim bo`lgan faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziya olishi shart
  

O`zbekiston Respublikasiga investitsiyalarni jalb qilish va ularni boshqarishda eng yetakchi hamda muhim vazifani O`zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturi bajaradi.

Bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan korxona, tashkilot va muassasalarda mavjud mablag`lardan samarali foydalanish, korxona ixtiyoridagi aktivlarning samaradorligini maksimal darajada ko`tarish asosiy vazifa bo`lib hisoblanadi. Chunki mablag`lardan samarali foydalanish korxona aktivlari unumdorligini oshirishda va bu orqali maksimal darajada foyda olishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Iqtisodiyotni bozor munosabatlariga bosqichma bosqich o`tkazish va tarmoqlar iqtisodiyotin izchil rivojlantirish investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirishga bevosita bog`liq.

Bugungi kunda investitsiyalarni bozor iqtisodiyotiga moslashtirish va investitsion faoliyatni boshqarish o`zgacha yondashishlarni talab etmoqda. Chunki xo`jalik yuritishning zamonaviy yo`lini tanlash investitsion siyosatni ham tubdan o`zgartirishni talab qiladi. Investitsion siyosatni amalga oshirishda bozor munosabatlariga mos dastaklardan foydalanish, ya`ni investitsion jarayon qatnashchilarining huquq va majburiyatlarini belgilab berish mamlakatda investorlar uchun to`laqonli raqobatni ta`minlash, moliyaviy, moddiy va aqliy boyliklarni boshqarishda batamom erkin harakat qilish va shunga tenglashitirlgan tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi.

Investitsiya inglizcha investment so`zidan olingan bo`lib, sarmoya qo`yish degan ma`noni anglatadi. Moliyaviy investitsiyalar-daromad olish (xuddi foizlar, royalty, dividentlar va ijara haqi singari) va asosiy kapital qiymatini ko`paytirish maqsadida uning tasarrufida bo`lgan korxona aktivlaridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy investitsiyalar muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyorida mavjud bo`lgan bo`sh pul mablag`laridan samarali foydalanishni ta`minlaydi.