Fan : Xayot faoliyati xavfsizligi va mehnat muhofazasi Mavzu : Zararli moddalarning ta’sirining nazariy asoslari

Sensibilizatsiya qiluvchi moddalarga inson tanasiga nisba- tan qisqa ta’sir koʻrsatgandan soʻng, uning ushbu moddaga oʻta sezgir boʻlishiga olib keladigan moddalar kiradi. Keyinchalik, hatto qisqa muddatli ushbu modda bilan aloqa qilish bilan, odam oʻtkir reaksiyalarni boshdan kechiradi, bu koʻpincha terining oʻzgarishiga, astmatik hodisalarga va qon kasalliklariga olib keladi. Bunday moddalar simob, platina, aldegidlarning (formal- degid) ba'zi birikmalaridir.
Kanserogen moddalar Inson tanasiga kirgandan keyin xatarli oʻsmalarning rivojlanishiga sabab boʻladi. Bularga polisiklik aromatik uglevodorodlar, 7,12-dimetil benzoatratsen, 3,4-benzo- piren, 1,2-benzatratsen, aromatik aminlar, asbest changlari kiradi.
Mutagen faollikdagi zaharlar organizmning pusht va soma- tik hujayralarining genetik apparatiga ta’sir qiladi. Etilenamin, uretan, organik peroksidlar, xantal gazi, etilen oksidi, formalde- gid, gidroksilamin va boshqalar mutagen faollikka ega.
Reproduktiv funksiya (naslning reproduktiv funksiyasi) ga ta’sir qiluvchi moddalarga benzol va uning hosilalari, ugleroddisulfidi, xloropren, qoʻrgʻoshin, surma, marganets, zaharli kim- yoviy moddalar, nikotin, etilenamin, simob birikmalari va bosh- qalar kiradi.
Inson tanasiga ta’sir qilish darajasiga koʻra, barcha zararli moddalar 4 sinfga boʻlinadi:

• favqulodda xavfli moddalar (3,4-benz (a) piren, simob, qoʻrgʻoshin, ozon, fosgen va boshqalar);
• oʻta xavfli moddalar (azot oksidi, benzol, yod, marganets, mis, vodorod sulfidi, oʻyuvchi ishqorlar, xlor va boshqalar);

- oʻrtacha xavfli moddalar (aseton, ksilen, oltingugurt dioksidi, metil spirti va boshqalar);
-kam xavfli moddalar (ammiak, benzin, skipidar, etil spirti, uglerod oksidi va boshqalar)
Moddaning xavflilik klassi ish joyining havosidagi ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiyaga (REChK, mg/m3), qarab belgilanadi.
Xavf sinfini baholashda hal qiluvchi omil inqiroz sharoitida xavfning eng katta darajasini koʻrsatadigan koʻrsatkichdir.
Sanoat changi juda keng tarqalgan va zararli sanoat omilidir.
ATKda chang emissiyasi avtomobillarga kundalik texnik xizmat koʻrsatish, metall va yogʻochni qayta ishlash, avtomobil- lar va agregatlarni demontaj qilish, transport vositalari va agre- gatlarni boʻyash, termik va galvanik ishlov berish va boshqa texnologik jarayonlar bilan bogʻliq.
Kelib chiqishi boʻyicha chang organik va noorganik turla- riga boʻlinadi.
Organik chang tarkibiga oʻsimlik changlari (yogʻoch, zigʻir, un), hayvonlar (jun, soch, maydalangan suyaklar), kimyoviy (plastmassa, kimyoviy tola va boshqa organik mahsulotlar) kiradi.