Fan : Moliyaviy rejalashtirish va Tartibga Solish Mavzu

O ’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI MOLIYA VA MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR YO’NALISHI TALABASI (2- ta’lim sirtqi )
M

MT-91k-2 guruh talabasi Saydullayev Umidjonning
Fan : Moliyaviy rejalashtirish va Tartibga Solish
Mavzu : Korxonada kapitaldan qanday foydalanish va moliyaviy resurslarni jalb qilish masalalari



REja

1. 
   Korxona kapital mazmuni, tuzilmasi, tarkibi
   
2. 
   Korxona kapitalidan foydalanish ko’rsatkichlari
   
3. 
   Kapitaldan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari
   
4. 
   Xulosa
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

Korxona Kapital mazmuni, tuzilmasi, tarkibi
Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti jamiyatni demokratiyalashtirish,
iqtisodiyot salohiyatlarini mustahkamlash va mamlakatni rivojlangan davlatlar
qatoriga kiritishga yo’naltirilgan, bozor munosabatlariga o’tishning mamlakatimiz
uchun maxsus ishlab chiqilgan modeli asosida rivojlanib bormoqda.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona - huquqiy shaxs
maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib,
o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste’molchilar
(xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish,
xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. Hozirgi kunda O’zbekiston
iqtisodiyotining turli tarmoq va sohalarida turli xil mulkchilik shakliga ega bo’lgan
500 mingta xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt mavjud bo’lib, ulardan qariyb 280
mingini kichik korxonalar hamda mikrofirmalar tashkil etadi. Korxonalarning eng
katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq xo’jaligi (41%), sanoat
(9,4%) va qurilish (56%) sohalarida ro’yxatga olingan. Jami korxonalar miqdorida nodavlat sektorining salmog’i katta bo’lib, 82 %ni tashkil qiladi.11 O’zbekistonda
ko’plab kichik, va yirik ishlab chiqarish korxonalari faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib,
ular iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarini – og’ir sanoatdan yengil
sanoatgacha, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashdan ilmiy ishlab
chiqarishgacha qamrab olgan. korxonaning belgilari, funktsiyalari va
vazifalarini ko’rib chiqamiz. Zamonaviy korxona-mustaqil xo’jalik yurituvchi
subyekt bo’lib, ularning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari o’ziga
tegishli bo’ladi. Shu sababli korxonalar mulkchilik shakliga ko’ra, davlat va
nodavlat; tarmoq belgilariga ko’ra, mashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft va
gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, yengil sanoat, savdo; ishlab chiqarish
miqyosi va xodimlar soniga ko’ra, yirik, mikrofirma va kichik; faoliyat yuritish
muddatiga ko’ra, uzluksiz, mavsumiy va uzlukli korxonalarga bo’linadi.Biroq
ushbu belgilardan qat’iy nazar, deyarli har bir korxona Nizom asosida faoliyat
yuritadi. Nizomda korxonaning nomi, manzilgohi, yuqori turuvchi organi va bu
organning nomi, Nizom jamg’armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, korxona
rahbariyatining lavozimlari, rahbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy
bo’linmalar ro’yxati, hisobot tartibi ko’rsatilgan bo’ladi. Agar Nizomda
korxonaning tashkiliy-huquqiy funktsiyalari belgilangan bo’lsa, uning ishlab
chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fondlar, pul mablag’lari
va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamg’armasiga tayanadi. Nizom jamg’armasi
qonunga asosan korxonani tashkil qilish jarayonida muassislar - davlat, huquqiy va
jismoniy shaxslar tomonidan shakllantiriladi.
Korxona rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad
hajmi va boshqa moliyaviy tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamg’armasi
ko’paytirilishi mumkin. Umuman olganda, Nizom jamg’armasi korxonaning
iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy jihatdan baquvvatligini aks ettiradi
Bоzоr iqtisоdiyoti qarоr tоpib, rivоjlanib bоrish shartlaridan eng muhimi
fоyda оlib ishlash hisоblanadi. Shu ma’nоda har qanday iqtisоdiy harakat
natijasi albatta fоydalilikni, manfaatlikni ta’minlashi kеrak. Bugungi rеjali
bоzоr iqtisоdiyotining asоsiy jihati shundaki, sоtsialistik tuzumdagi rеjali
iqtisоdiyotda farqli o’larоq har bir iqtisоdiy sub’yеkt uchun kеng imkоniyotlar
оchib bеradi.
Ma’muriy bоshqarish yoki rеjalashtirishda, хo’jalik fоaliyatini tashkil
qilish, bоshqarishning shakl va uslublari tizimidagi tubdan o’zgarishlar asоsida
bоshlangan bоzоr iqtisоdiyotiga o’tib bоrish, iqtisоdiy harakatga bo’lgan
ishtiyoq va erkinlikni o’stirgan hоlda, aniq va o’z nоmidan mulk va yutuqlar
egasi sifatida chiquvchi harakat sub’yektlarini qarоr tоpishiga imkоn bеrmоqda.
Eng katta yutug’imiz shuki, ayni paytda kоrхоnalar to’la davlat tasarrufidan
chiqarildi va turli mulkchilik shaklida fоaliyat yuritayotgan kоrхоnalarga
aylantirildi. Erkin bоzоr munоsоbatlariga asоslangan sharоitda ishlab chiqarish,
tijоrat va tadbirkоrlik faоliyatini yo’lga qo’yish va yuritishdan eng asоsiy
maqsad yuqоri natijaviylikga erishish hisоblanadi.
Xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va aksiyadorlashtirish
jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va turli mulkchilikka
asoslangan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning salohiyatini ularning xususiy
kapitali ko'rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga yetarli darajada ega
bo'lmagan xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyalini uzluksiz rivojlantira olmaydi va
bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish qobiliyati sust bo'ladi.
Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo'lish, uni doimiy tarzda ko'paytirib
borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo'jalik yurituvchi sub'ektning,
shu jumladan ma’suliyati cheklangan jamiyatlarning ham rivojlanishiga kafillik
beruvchi muhim element bo'lib hisoblanadi.
Xususiy kapital hisobi hozirgi erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim
ahamiyatga ega bo’lib, u korxonaning o’z qudrat darajasi qay darajada
ekanligini bildiradi. Shu taraflarni e’tiborga olgan holda O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6 – sessiyasida qabul qilingan
“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunida ham xususiy kapital hisobiga
katta e’tibor berilgan. Uning 16 – moddasiga ko’ra moliyaviy hisobotlar
tarkibida 5 – shakl “Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot” deb nomlanib, bu
shakl har yili boshqa hisobotlarga qo’shilgan holda yuqori organlarga
topshirilishi lozim.
Ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda ham boshqa mulk shaklidagi
korxonalar singari buxgalteriya hisobining ob'ekti bo'lib, moliyaviy xo'jalik
faoliyatini shakllantiruvchi aktivlar va majburiyatlar hisoblanadi. Lekin shu
bilan birgalikda ma’suliyati cheklangan jamiyatlarida shu mulk shaklining
o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan va buxgalteriya hisobida inobatga
olish shart bo'lgan ob'ektlar ham mavjud. Buxgalteriya hisobining shunday
ob'ektlaridan biri korxona va tashkilotlarda mulkni tasarruf etish, boshqarish va
unga egalik qilish usuli yordamida liberal iqtisodiy-ijtimoiy faoliyat
ko'rsatishdir. Buxgalteriya hisobida bu jarayon o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Bularga aksiya chiqarish va uning muomalasi bilan bog'liq operatsiyalar,
xususiy (ustav) kapitali, qimmatli qog'ozlar, daromad (foyda), dividend
to'lovlari, maxsus shakllanadigan fondlar va foydaning taqsimoti kabi
jarayonlar kiradi. Bu jarayonlarning barchasi ma’suliyati cheklangan
jamiyatlarda buxgalteriya hisobining o'ziga xos bo'lgan hisob ob'yektlardir.
Bozor itisodiyoti amal qilishi hamda rivojlanishining muxim va tayanch bug'inlaridan, Nazariy va amaliy jixatdan keng qullantirilgan tushunchalardan biri kapitaldir. Buning uchun ham bozor itisodiyotiga va shu bilan birga "Kapital" tushunchasi itisodiot nazaridagi asosiy kategoriya laridan biri hizoblanadi. Mazkur tushunchaning mazmuni va ahamiyatiga itisodiyot fanning etakchi ilmiy maktablari o'zlarining itisodiy karashlarini bilishga karakat qilishgan. Qarashlarning shakllanishiga zhamiyatning taraqqiyot darazhasi, tarixiy, iztimoy-iqtisodiy shart-sharoitlari o'z ta'sirini o'tkazmay olmagan "Kapital" tushunchasining itisodiy mazmunini ochib berish uchun bu boradagi turlicha nazariyalar ko'rib chiqilgan surilgan koyalar, fikr-mulohazalarni tanidiy jixatdan o'zganib chikish maqsadiga muvoflaniq. Shunga o'xshash, ushbu tadqiqot o'zgargan kapital tushunchasini ifodalashda turli xil ilmiy maktablar namoyandalariga qo'yiladigan chuqur tahlil kilinib, ularning afzalliklari va ishlarini ochib berish (1-zhadval). Kapitalga nazariy kapitalga kapital mablag'larni etkazib berish, kuchaytirish mahsuloti, foyda yoki daromad keltiruvchi vosita vositasi, taraqqiyotning zamonaviy bosqichida ishlab chiqarish kapitaliga erishish va uni etkazib berish kiradi. Jomlangan, bugungi kunda ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiy etiishi, jamiyatning madaniylashuv darazhasining ko'chasi, poytaxtning mazmuni o'zgarganligi unga qarshi kurash, tashqi vositalarning sifatliligi bilan qarama-qarshi ta'sir ko'rsatishi kerak. Uyidagi zhadvalda Kapital tushunchasini ifodalashda turli ilmiy maktablar namoyandalaring qo'yalari chuqur taelil kilinib afzalliklari va muammolari ochib beriladi.
E.Хelfertning fikricha:-«Aksionerlik kapital, ustav kapital, ustav fond - oddiy va imtiyozli aksiyalarning sotilishidan kelgan pul tushumining balansda aks etgan miqdori hamda hamkor shaxs va firmaning mulkdagi ulushidan iborat»¹¹dir. Ushbu ta’rif prof. A.S. Sotivoldiyev tomonidan berilgan ta’rif bilan mazmunan bir xildir».
«Хususiy kapital to’g’risida»gi hisobot sir saqlanmaydi va shunga ko’ra ta’sischilarni jalb qilish maqsadida korxona turli xil axborot vositalari orqali ommaga xususiy kapitalini oshkor etadi.
Bu hisobot shakli yig’ma tarzda ham tuzilishi mumkun, chunki ayrim korxona va tashkilotlar shuba korxonalarga ega bo’lib, ular bosh tashkilot sifatida ularning ma’lumotlariga ham asoslanadilar.
Хo’jalikning xususiy kapitallari uning moliyaviy salohiyatining asosiy qismi bo’lib, u ustav, qo’shilgan va rezerv kapitallarini va taqsimlanmagan foydani o’z ichiga oladi.
Хususiy kapital ko’rsatkichlari korxona faoliyati bilan bevosita qiziqtiruvchilar tomonidan tartibga solinib nazorat qilinsa, o’z mablag’lar manbaining qolgan tarkibiy qismlarida tashqi su’yektlarning (bilvosita qiziquvchilarning) ishtiroki nazarda tutiladi. kurinadiki, kapitalga bog'liq bo'lgan airim karashlar shu toifadagi yahlits itisodiy mazmunini, uning ob'ektiv asosini turini tushunishga xizmat kilmai, trisidagi tasavvurlarning yanada mavshiblashuvi olighani va chshiblashuvi Jami, resurslar, nematlar, zahiralar, pool mablaulari bilan bir qatorda baazi bir olimlar tomonidan ko'rib chiqiladi va insonga bo'lgan hayotning kapitali sifatid qarash yo'llari bilan uchrashadi. Ular kapitalga kiimat va nafliligining birligi sifatida karamay, biri rivojlanish yondasib, qar qanday narsa kapital bula oladi deb qisoblaidilar.
Shuni alohida takidlash joizki, "inson kapital" tushunchasi uning kuchini "ishchi kuchini takror ishlab chikarishga sarflanadigan mablag '" tushunchasiga mos keladi.
Yuqoridagi ilmiy nazariyalarda kapitalning faQatgina moddiy kurinishiga qarab, bir tomonlama, yengi naflik nutai nazaridan ta'til qilinganligi, uning izhtimoy tomoni, harakati va kuchaytiruvchi hustilusiyaganli kzda; kapitalning mazmunini uning alohida shakli orgali ta'riflashga karakat kilinganligi, ularning bir butun kapitalini uyg'unlashtiruvchi jixat nazardan kochirilganligini tanidiy yoritish mumkin.
Bozor itisodiyoti sharoitida itisodiy adabiyotda "Kapital" va "tadbirkorlik Kapital" tushunchalaring alohid kolda uchrashuvi mantikan turi hizoblanadi. Kapital tushunchasi keng kamrovli mazmung ega. Tadbirkorlik kapitali va kapitalning umumiy hayotiga ega bo'lgan, lekin boshka tomon - kapitalning aniklangan, funktsional jixatdan ifodalangan individual shakli, yaratuvchilik faoliyati bilan bogliq blabirib, todovalayati bilan bogliq bug'labiriq todovar Tadbirkorlik poytaxti - ishlab chiqarish mahsuloti va ishlab chiqariladigan mahsulotni ko'paytirishga imkon beradigan mahsulot ishlab chiqarish jihatidan amalga oshiriladigan mahsulotning zharayonlariga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan moddiy va pul mablag'larini jalb qilish.
Shuni takidlash kerakki, kar kandai maida ishlab chiqarish yoki xizmat kursatishga sarflangan mabla yoki vosita kapital byla olmaidi. Masalan, uzining va oila azolaring mexnatiga oid ishlab chikarish va xizmat ko'rsatuvchi korhonalari, kasanachilik, dehqon khjaligi, kplab hunarmandlar ikhtiyoridagi mabla'larning kapital tmasonli rgayelangai
Ikki hil xusiyatga ega bo'lgan kapital, uning kiimati - kopchilikka malum bulganidek, shu kapitalni ishlab chikarishga sarflangan izhtimoiy zaruriy me mnat sarfidan iborat Sarmoyalash nafliligi esa uning: a) kuplab harakat va mikdordagi nafliklarni (tovarlar va xizmatlarni) yaratishda; b) ishchi kuching ish bilan bandligini davolashda; c) qisman qiyomat tashkil qilinganida, yangi shakllanishida; d) eng muhimi, kuchimcha mahsulotni yaratishda va o'zlashtirishda toliq ishtirok etishi orgali ko'rinadigan bo'ldi.
The Kapital of Kaysi soada va kandai shaklda amal kilmasin kamda kandai qism kismlardan iborat bishidan katiy nazar, at barch kurinishlard ikki tomonlam xususiyatiga ega bo'lgan baladi va shu sababli hurani algiyatla.
Kapitalning bu xususiyiyatlari tovardagi ikki xil husiyatdan va uni keltirib chiqaradigan sababchi - tovda gavdalangan mexnatning ikki yoqlama tavsifidan kelib chikadi. Hovuz mollari ayirboshlash raqobatdoshligini oshirishga qaratilgan bo'lib, tarixiy va mantiqiy zhattatdan kapitalning boshlanishiga sabab bo'ladi.
Tovardagi ikki tomonlama xususiylik o'z navbatida tadbirkorlik poytaxtiga borishni talab qildi. Chunki, u pul, ishlab chiqarish boshqarish va ischi kuchi kurinishidagi unumli Kapital kamda tayer tovarlardan iborrat buladi. Aini Paitda, Kapital tovarlari maxsus hususiyatiga ega bulgan kiimatni ham namoyon qiladi.
Korkhonadagi tadbirkorlik kapital uch funktsional shakl - hovuz, unumli va tovar kapital shakllarid majud bloadi. Kapitalizatsiya bir funktsional shakldan navbatdagi boshqa bir funktsional shaklga o'tishi karakat bosqichi kurinishida amalga oshadi. Shunga kara, kapitalning uz karakatin bir funktsional shakldan foydalaniladi, birin-ketin uch bosichni bosib o'tib, yana shaklga aytilishi uning doiraviy aylanishi deb ataladi.
Kapitalning ningar bir funktsional shakliga mos keluvchi doiraviy harakat zharayonida Kapital kiimati va nafliling o'zgarishi, ulardan birining ikkinchisiga o'tishi tahlil kilinadi. Tadbirkorlik kapitalining uzining doiraviy aylanishi bilan bog'liq ravishda doimiy ravishda uzgarib, uzaro biridan ikkinchisiga o'tishlar ry berib turadi. Ishlab chiqarilgan, bozor itisodiyotiga va'd sharoitida tadbikorlik kapitallashtirilgan asosiy amal qurilishining asosiy omili sifatida tovar kapitallashtirish sotilishi zharayoniga etibor qaratiladi. Xolbuki, bu zharayonning ishlash kechishi oldingi ikki bosqich - pool Kapitaling unumli kapitalga, unumli kapitalning esa tovar kapitaliga ailanishi bosqichlarning sifatiga bog'liq ekanligi nazardan ko'chirilmoqda.
Kаpitаl tаrkibiy tuzilishini qo’llаsh sаmаrаdоrligi mеzоni bo’yichа muqоbillаshtirish. Ushbu sаmаrаdоrlikning ko’rsаtkichi sifаtidа хususiy kаpitаlning sаmаrаdоrligik dаrаjаsi qаbul qilinаdi.
Uning хususiy vа qаrzgа оlingаn qismlаrining o’rtаsidаgi o’zаrо turli хil munоsаbаti shаrоitidа хususiy kаpitаldа fоydаlаnish sаmаrаdоrligini o’lchаsh uchun «mоliyaviy lеviridj» dеb nоmlаnuvchi ko’rsаtkich qo’llаnilаdi.
Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish o’zidа kеlgusi dаvrdа sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnishi tаlаblаrgа mоs rаvishdа ulаrni turli mаnbаlаrdаn jаlb qilishni tа’minlаsh jаrаyonini ifоdаlаydi. Ushbu bоshqаruvning аsоsiy mаqsаdi kоrхоnа ishlаb chiqаrish rivоjidа o’zini o’zi mоliyalаshtirishning zаruriy dаrаjаsini shаkllаntirishdаn ibоrаt.
Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish jаrаyoni quyidаgi аsоsiy bоsqichlаrni o’z ichigа оlаdi.

1. 
   Rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаnishini aniqlashtirish Bundа, хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnish pоtеntsiаlini vа uning sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnish sur’аtlаrigа mоs tushushini ko’rsаtib bеrishdаn ibоrаtdir.
   

So’ngra хususiy mоliyaviy rеsurslаr umumiy hаjmining o’sishi, хususiy kаpitаl o’sishi sur’аtlаrining sаvdо kоrхоnаsi tоvаr аylаnishi vа аktivlаrining o’sishi sur’аtlаrigа mоs kеlishi rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа kоrхоnа mоliyaviy rеsurslаri shаkllаnishining umumiy hаjmidа хususiy rеsurslаr sоlishtirmа оg’irligining o’sish sur’аtlаri tаdqiq etilаdi, хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishining mаnbаlаri ko’rib chiqilаdi. Birinchi nаvbаtdа хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishining ichki vа tаshqi mаnbаlаri o’rtаsidаgi o’zаrо munоsаbаt o’rgаnilаdi;
Korhona kapitallashtiruvchi tarkibi tuzilishini tavsiflashdan oldin ishlab chiharish omillar va ishlab chiqarish zharayoni trisidagi tushunchalarni umumiylashtirib chiksak.
Dastlab, ishlab chiqarish omillar trisidagi tushunchalarga kura ular uch turga bilingan: er, Kapital va ishchi heuchi. Zamonaviy itisodchilar esa bularning tarkibidagi “tadbirkorlik”, “axborot” tushunchalarini qabul qildilar.
Malumki, ishlab chiqarish chakarish jarayoni asosiy uch omildan: mexnat kurollari, mexnat ob'ekti va jonli mexnat sarfidan iborot.
Assosiy Kapital - ishlab chiqarish chakarish zharayonida bir necha yil davomida ishtirok etuvchi va o'z kimiyatini tanlab olish uchun ishlab chiqaradigan mahsulotga o'zbek ishlab chiqaruvchisi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni etkazib berishni rejalashtirmoqda.
Ailanma Kapital - khom asho materialar, energy resource larida moddiylashgan v bir ishlab chikarish tsiklida sarflanuvchi, uz kimatini tayerlangan mahsulotga ishlab chiqaruvchi kapital.
Iqtisodiotning globallashuvi hamda hisob va xisobotlarning mukammallashuvi, zhm Mill Mill standartlari standartlarining talablariga javob beradigan Tufayli, Garcia ASOS vositalari, ACOs fondlarining hovuzini namoyish etadigan birinchi navbatda tuzilgan kelgan bwlsada, xaotimizga "Kirish kapital" kirib kelmoda.
Zamonaviy itisodiet fani asosiy fondlarni malum bir istemol kiyimati kurinishida ijtimoiy me mnat asosida yaratiluvchi, ishlab chiqarish moddiy-buyumlashgan material omillarini katoriga kiritadi. Hozirgi bozor sharoitlarida korxona kuchi boshqariladigan asosiy fondlar ishlab chiqarish quvvatlarining ishlab chiqarilishi va yoshi kattaroq foydalanishga bo'lgan faol taassurot ko'rsatuvchi mulk huquqiga ega. Butun khalq khujaligi mikyosida asosiy fondlar mamlakatning milliy boyligini tashkil qildi.
Assosiy fondlar korkhona ishlab chiqarish vositalarini bir qismi bulib, ishlab chiqarish zharayonida ouzoq va ishtirok etishadi va o'zlarining tabiiy-moddiy xolatini ishlab chiqarishni amalga oshiradilar va biz o'zimiz bajaramiz. Assosiy fondlar kiimatini tayyorlanayotgan mahsulotga ukazish zharayoni amortziya deb, shu zharayanda topilgan mabla'lar esa amortizatsiya azhratmalari deb ataladi.
Iqtisodiy maqsadlarga muvofiq k, ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayoni va noishlab chashish fondlariga taqsimlanadi. Ishlab chiqarish asosiy fondlari o'z mohiyatiga ko'ra, korhonaning ishlab chiqarish potentsialini tashkil etish, tarkibiga kuyidagilar kiradi:
* ishlab chiqarish binolari va inshoatlari;
* uzatish urilmalari;
* uvvat mashina-lari va uskunalari;
* ishchi machinear va uskunalar;
* sog'liq uchun transport;
* o'lchov va davolash solishtirish asboblari va foydalanishlari;
* foydalanish muddati bir yildan kam bulmagan va konunchilikda belgilab qo'yilgan qiimatlardagi asboblar va ishlab chiqarish inventarizatsiyasi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda gang bulgan barcha mutahassis va hoimlar soni bilan birgalikda, korhonaning ishlab chiqarish apparati deb ataladi.
Noishlab chiqarish asosiy fondlari korkhona asoslari fondlarining ishlab chikarishda ishtirok etadigan etmaidigan kismi blib, shu sabbli uz kiimatin tayer maxsulotga vakazmaidi. Bular katoriga asosan korhona balanisida turuvchi turarjoy (ui-zhoy fondi), oshxona, dispanser, club, bolalar bochchasi va yaslilar, sport-solomlashtirish va boshka ob'ektlar kiritiladi. Madaniy-maishiy va solomizatsiyani qayta ishlashdagi noishlab chikarish asosiy fondlari ishlab chikarish asosiy fondlari bilan ishlash muddati, tabiiy shakllanishini saqlash, uz kimatini sekin-asta yugotishi xatlahashrip ji. Mexnat sub'ektiga o'qituvchi ta tasiriga olib boriladi, asosiy ishlab chikarish fondlari faol va passiv turlarga o'tkaziladi. Assosiy ishlab chiqarish fonarining passiv turiga bino va inshoatlar, asset turiga esa uvvat machine va uskunalari, ishchi machine va uskunalar, transport ishi, technologist linilar, yangi biron mahsulot ishlab chiqarishda foydalanuvchi foydalaniladi.
Korhonaning active asosiy ishlab chixarish fondlari eng karakatchan va akamiyatli kisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyoti bilan ishlaydigan krabplab korhonalarda aktiv ishlab chišarish fondlarning salmoғi oradi, ularning tarkibi va kurinishi garzgaradi, asosiy fondlar guruhi va turlarining manaviy eskirish asosida satishinishinish
Asosiy fondlarni tayyorlashda ishlab chiqarish chishishi, yni jismoniy va manaviy jixatdan eskirgan asosiy fondlarning urnini tisodiy tuldirish uchun korxona va vositalar ajratmalarlai hadiinchhiamala amortizatsiyasi
Ishlab chiqarish zharayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi sabbli, ulardan foydalanish qobiliyatini tamirlash orgali tiklash zaruriyati tugiladi. Vaz vaqtida tamirlash asosiy fondlar muddatidan oldin ishdan chikishishni amalga oshiradi amda xizmat qilish muddati va unumdorligini belgilaydi. Assosiy fondlarni ta'mirlash kapitali, o'rta va zhoriy turlarga blinadi. Bino va inshootlarni ta'mirlashni o'z mazmuni, talab qilinuchi muddat va mablaglarga kura, avtomashinalarni tamirlashdan farq qiladi
Ta'mirlash ishlari tufayli korxona asosiy fondlarning zhoriy ekspluatatsiyasiga tayerligini ta'minlaidi. Biroq shu bilan bir qatorda korxona asosiy fondlarni yaratish, joylashtirish, amortizatsiya, qayta tiklash kabi bosqichlarni o'z ichiga oluvchi takroriy ishlab chikarish amallarini doimiy ravishda bajarishga intilish kerak. Bu bossqichlarni kuyidagi 6- rasmda aks aks ettirish mumkin
Asosiy vositalarni takrorlash ishlab chiharishni olgan bosqichlari korhona hudida amalga oshirildi. Birok barcha xollarda ham asosiy fondlarni takror ishlab chikarish tufayli korhonalar ishlab chikarishni modernizatsiya kilish amda rivozlanib qilingan bozor munosabatlari sharladi iktisodiyoitlaiqi eririarishorladiqi technik barqarishorladiqi korhona“Aylanma mablag'lar” atamasidan tashgari “ailanma Kapital” iborasi ham kw kllanilib, asosan itisodiy nazaria va khjalik yuritishning avtorizatsiya ta'zribidan kelib chiqqan holda. Moxiyatiga ko'rsatma, oilamma kapital korhona ishlab chikarish kapitalini bir qismga ajratish, uning kiimati ishlab chikarish va bir tsiklida ishlab chikarish maxsulotiga ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarilgan toovni sotishdanagala Ailanma Kapital kopincha korhonaning pul mablaғlari hisoblanuvchi yoki ishlab chikarish zharayonida pul mablag'larini oilalashtiruvchi karakatchan aktivlari katoriga kiritiladi.
Iqtisodiy tabiati, bazharuvchi vazifalari va ishlab chikarish zharayonidagi urniga ko'rsatma, "ailanma mablag'lar" va "aylanma Kapital" ortda qolgan farovonlik. Korkhona doimiy ravishda kapitallashtiruvchi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi, ular ashyo, yoqilgi, energija resurlari, yerdamchi va boshqaga materiallarda ta'sir qiladi, ishchi kuchlarini yellash va ishlash mexnatila avaa tarya Ailanma mablaularga bulgan qushimcha talab banklaridan olinadigan kredit xisobiga oplanadi.
Bozor itisodiyoti sharoitlarida korxonalarning oilaviy mablag'lari bilan ishlashga qodir bo'lgan normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. Shuni kutib bo'lmaydigan zaruriy, ishlab chiqarish mahsulotlarini ishlab chiqarishga sarflanuvchi hamster asho material, va energiya energiyasini ishlab chiqaradigan mahsulot sifatiga ta'sir ko'rsatadigan xonada juda kam Cams ishlab chiqarilishi mumkin, mahsulot shunchalik arzon narxlarda ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan mablag'larni kamrog'iga sarflanmoqda, ish bilan ta'minlanganligi bilan bog'liq.
Korxonalarning oilanma mablaulari ailanma fondlari va muomala fondlariga taksimlanadi. Bundai taksimlash boshqarish moddiybuyumlashgan tuzilishidan tashgari, ishlab chikarish zharayoni va umuman, korhonaning itisodiy faoliyatidagi istiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari tashgari, taksimlash rezhalashtirishni tashkil kilishda xamda korhonaning ishlab chikarish va noishlab chikarish soxiyalarini oilanma mablaglarga bulgan ehtiyozhini aniklashda katta rol o'ynaydi.