Фалсафанинг фан ва дунёқарашга доир моҳияти режа: Кириш “Фалсафа” атамасининг келиб чиқиши

Фалсафа шаклланишининг асосий босқичлари.
Фалсафа таркиб топган билимлар тизими сифатида ўзига хос бир қатор муаммоларга эгадир. Шулардан бири юқорида кўрганимиз “фалсафа нима?” деган масаладир. Уни ҳал этиш асосида ҳар бир файласуф ўз концепциясини яратади. Уни ҳал қилиш учун конкрет муаммоларни аниқлаб олинади, у ёки бу категориялардан фойдаланилади. Ҳар бир фалсафий тизим ўзининг бош муаммосига эга бўлиб, бу нарса унинг асосий мазмунини ва моҳиятини ифодалаган. Чунончи, антик замон файласуфлари учун оламнинг мавжудлиги ҳақидаги масала ана шундай маънога эга бўлган. Сократ буни “ўз-ўзингни бил” деган тамойил билан боғлайди, янги замон файласуфлари учун бу - билиш қандай амал қилади, деган муаммодир.
Бироқ фалсафий тафаккурнинг характерини ёритишга хизмат қиладиган умумий муаммолар ҳам мавжуд. Улар ичида қуйидагилар: “Нима бирламчи: руҳми ёки материя, идеалликми (маънавийлик) ёки моддийликми?'' - деган муаммо асосийлардандир. Борлиқни умумий тушуниш бу масалани ҳал этишга боғлиқдир. Бошқача айтганда, борлиқда моддийлик ва идеалликдан ташқари ҳеч нарса йўқ, уни турлича ҳал этишдан материализм ва идеализм, деган йирик фалсафий йўналишлар келиб чиққан.
Материализм ва идеализм ҳақидаги масалага кенгроқ тўхталиб ўтайлик. Материализм ва идеализмга бўлиниш фалсафа тараққиётининг қадимги даврларидан бошланган. Немис файласуфи Г.В.Лейбниц (1646-1716) Эпикурни энг йирик материалист, Афлотунни эса энг улкан идеалист деб атаган эди. Немис файласуфи Ф.Шлегел (1772-1829) шундай ёзган эди: “Материализм ҳамма нарсани материядан келиб чиқиб тушунтиради, изоҳлайди, уни бутун нарсаларнинг қандайдир ибтидоси, манбаи сифатида идрок этади... Идеализм ҳамма нарсани руҳдан келтириб чиқаради, материянинг пайдо бўлишини руҳдан келиб чиққан, деб ҳисоблайди ёки материяни унга бўйсундиради”.
Материализм ҳам, идеализм ҳам ўзининг намоён бўлиши жиҳатидан бир хил эмас. Шунга кўра материализм ва идеализмнинг турли шаклларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Материализмнинг қуйидаги асосий тарихий шакллари мавжуд:
Қадимги Шарқ ва Қадимги Юнон материализми. Материализмнинг бу дастлабки шакли ташқи оламнинг нарса-ҳодисаларини онгдан ташқарида мавжуд моддий тузилмалар ва элементларнинг ҳолати тарзида қараб чиқади (вакиллари- Фалес, Левкипп, Демокрит, Гераклит ва б.).