Falsafa Talaba: Aliqulov Kamoliddin

SIRTQI BO`LIM FAKULTETI OB VARAQASI


Sana “30_” “__01___”2022 Yo‘nalish:Pedagogika va Psixologiya. guruh:SPP 2-21


Fan:Falsafa Talaba: Aliqulov Kamoliddin O‘qituvchi: Yusufaliev Orzumurod
«Авесто» Марказий Осиё халқларининг қадимги фалсафий сарчашмаси.
___________________________________________________________________________________________Марказий Осиё халқларининг маънавий маданияти ҳақидаги билимларнинг бебаҳо манбаси «Авесто» ҳисобланган. «Авесто» сўзининг мазмуни умумий изоҳга эга эмас., кўпинча «Асосий матн» сифатида таржима қилинади. «Авесто» дунёдаги энг қадимги динлардан бўлган зардўштийлик тарафдорлари учун муқаддас калима ҳисобланиб, пайғамбар Зардўшт тўпланганларга ундан ваъз ўқиган. Унинг ҳаёти даври мил. ав. IX-VI асрлар атрофида дейилади. «Авесто» ва унинг бошқа матнларининг тўпланиши кўп асрлар давомида амалга оширилган. «Авесто»нинг энг қадимги матнлари мил. ав. II- мингинчи йилларга таалуқли, «Авесто»нинг миллодий VII асрга тегишли бўлган тўплами турли мазмундаги 21 китобдан иборат бўлиб, унда ўша даврнинг барча билимлари жамланган. Зардўштийлик анъаналарига кўра бу ёдгорлик Эзгулик ва Ёруғлик худоси Ахурамазданинг Заратужтрага ваҳийси ҳисобланади. Бироқ, унда қадимги мифологик тасаввурлар, мифларнинг кенг тарқалиши, қаҳрамонлик эпик ривоятларидан парчалар ҳам тасвирланади. Шунингдек диний йўл-йўриқ «пайғамбар давридан» кейин зардўштийликнинг ривожланган «эътиқод рамзи» юзага келди. ҳозиргача «Авесто»нинг айрим қисмилари, 4 китоби сақланиб қолган:


1. Видевдат- «Девларга қарши қонунлар», бу китобда асосан зардўшт ва Ахурамазда ўртасида суҳбат, йўл-йўриқ ва кўрсатмалар мазмунида бўлиб, зулмат ва ёвузлик худоси Ахримани бошқарувчи ёмонлик кучларини қайтариш ҳақида.


2. Виспрат- «ҳамма ҳукмронлар», бу китобда ибодат намозлари тўпланган.


3. Ясна- «Ибодат», «Маросим» китоби худоларга сиғиниш ва мурожаатдан иборат. Яснадаги «Тот»лар номли 17 боб зардўштнинг муқаддас қўшиқларидир.


4. Яшт- «қадрлаш», «Ҳамду сано» китоби-худоларни шарафловчи қадимги гимнлар ва эзгулик худоларига ёвузликка қарши кураш ёрдам берувчи кучлар ҳақида. Бундан ташқари, «Авесто» мажмуига «Кичик Авесто» ҳам мансуб, у авесто тилида ёзилган бўлиб, ибодат калималари жойлашган.


Кўпчилик олимлар Зардўшт юксак ахлоқий идеалдаги ва ишонтирувчи фикрлари билан биринчи ҳақ пайғамбар эканлигини таькидлайдилар. Зардўшт таълимотига мувофиқ барча қуруқликнинг ўзгармас ибтидоси Арта бўлиб, «Авесто»да ҳақиқат, олов руҳ дейилади. Ахурамазда тартибни сақловчи осмон худоси ёруғлик ва эзгулик ҳисобланган (охура-хўшайиш, эга; мазда-идрокли, билимдон). Ахурамазданинг ўғли -Атар (олов), унинг ватани булутлардек қуриган сувлар, унинг макони-худудсиз ёғду. Охурамазда 6 та руҳни- ёрдамчиларни яратди (амеша спента): эзгу ақл, яхши тартиб, лаёқатли қудрат, олижаноб мўминлик, соғломлик ва боқийлик. Унга Ахриманинг зулмат қўшини-девлар, урушлар тимсоли, очлик, кассаллик, адоват ва бошқа ёвуз кучлар қарама-қарши туради. Олам ва барча инсоният ҳаётининг асосида эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги азалий кураш ётади.


Зардўшт таълимотининг улуғлиги шундаки, у ҳар бир кишига танлаш имконини беради. Ҳар ким ҳам Ёвузликни йўқ этиш ва Эзгуликнинг ҳукмрон бўлишида иштирок этиши мумкин, бу ишда барча бир хилда тенгдир. Шу тариқа ерда илгари бўлмаган жаннат -олтин аср тикланади. Унда совуқ, ҳам жазирама ҳам, қарилик ҳам,ўлим ҳам бўлмайди. Ёвузлик билан курашда ҳар бир кишининг асосий қуролли меҳнат бўлган. Зардўштийлик ахлоқи кишидан камтарин ва ҳалол меҳнаткаш деҳқоннинг барча мажбуриятларини бажаришни талаб қилган (Ким ғалла экса, у ҳақиқат тарқатади. Видевдат китобининг «Деҳқончилик фазилати ҳақида»бобидан). Фикр, сўз ва ишда тақводорлик, ишчанлик, ҳалоллик, холислик юксак ахлоқнинг асосий талабалари сифатида кўтарилади. «Ясна» китобида зардўштийликнинг эътиқод рамзи ҳақида дейиладики: «қасам эзгу фикрни, эзгу сўзни, эзгу фаолият мажбуриятларини бажаришни талаб қилади».


Зардўштийликда биринчи бўлиб эсхаталогик таълимот яратилган, бунга мувофиқ жаҳон тарихи 12 минг йилни ташкил қилади. Бу муддат тугаши билан эзгулик ва ёвузлик кучларининг ҳал қилувчи ёвузлик жанги бошланади. Бутун оламни эриган метал оқими йўқ қилади, бироқ халоскор Саошьянт ҳалок бўлган дунёни ва барча марҳумларни тирилтиради, барча гуноҳкорларни дўзаҳдан чиқариб Оҳурумазданинг идеал ҳукмронлигида абадий ҳаёт кечиради. Шу тариқа зардўштийликда биринчи бўлиб охиратдаги жазо, марҳумларнинг тирилиши сўроқ куни ғояси шаклланади. Бу ғоялар Доро I нинг Бехустун ёзувида ва Ксеркснинг Персеполдаги ёзувида ҳам қайд қилинади. Зардўштийлик Марказий ва Олд Осиё худудларида минг йиллар давомида ҳукмрон дин бўлиб келди ва шубҳасиз, бу дин христианлик ва ислом каби жаҳон динларининг шаклланишида катта ўрин тутди. Илмий-тарихий, амалий-дидактик қимматга эга бўлган, ушбу йилда 2700 йиллиги нишонланадиган буюк меросимиз «Авесто»нинг бутун маъно моҳияти Инсон тақдири, унинг Истиқболига қаратилган. Жумладан, Тангрига илтижо ва мурожаатларда шундай дейилади: «Ахурамазда яратган яхшилик моясига, соғлом, ақл-ҳуши тетик фарзандларга, жасур, доно, турли ]______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Ҳиндистонда фалсафий


.___Ҳиндистонда фалсафий тафаккур шаклланишининг ибтидоси брахманлар (қоҳинлар) таълимоти билан узвий боғланган. Брахманизм ўз ақидаларида ведаларга асосланган. “Веда”лар э.о. II-I асрларда юзага келган бўлиб, қадимги ҳинд маoбудаларига, худоларга бағишланган гимнлар мажмуидан иборат (санкрит - ''билим'').


Ведалардан жой олган матнларнинг барчаси муқаддас китоблар саналган, уларни брахманлар (э.о. биринчи минг йиллик ўрталари) талқин ва тарғиб этганлар. Эрадан олдинги иккинчи минг йилликдан то VI асргача бўлган муддат веда адабиётлари даври деб аталади. Энг қадимги ведаларни тўрт тўплам (санхит) ташкил этган: 1. Регвида - гимнлар тўплами; 2. Яджурведа - фидойилик ҳикматлари; 3. Самаведа - фидойилик қўшиқлари; 4. Атхарваведа - илтижо қўшиқлари.
«Веда» ларнинг хулоса қисмини Упанишадалар (устоз олдида тиз чўкиб ўтириш деган маънони билдиради) ташкил этган. Улар фалсафа учун биринчи аҳамиятли бўлган матнлардан ташкил топган.
Упанишадаларда барча нарсаларнинг бирлигига, космологик мавзуларга, ҳодисаларнинг сабаб-оқибатли боғланишларига бағишланган ғоялар кенг ўрин олган: “Қуёш кечаси қаерда бўлади?”, “Юлдузлар кундуз куни қаерга йўқолади?”, “Биз киммиз?”, “Биз қаердан келиб қолдик?”, “Биз қаерга бораяпмиз?”.
Упанишадаларда борлиқнинг биринчи асоси сифатида брахман, яъни умумий, шахссиз ''оламий жон'', ибтидо тилга олинади, оламнинг бошқа барча нарсалари ана шундан келиб чиққан, деб тушунтирилади.
Упанишада фалсафасининг асосий белгилари қуйидагича:
Биринчидан, табиат ҳодисалари ва инсоннинг пайдо бўлиши, брахман (маънавий ибтидо, у кўпроқ худо) билан атман - (руҳ, алоҳида жон) ўртасидаги муносабат асосида тушунтирилади. Брахман ва атман бутун ҳинд фалсафасининг марказий муаммоси, марказий тушунчасига айланади.
Иккинчидан, маънавий моҳият инсонда ва табиатда айнандир.


Учинчидан, билимлар икки турга бўлинади: содда билимлар ва олий билимлар. Содда билимлар кўпроқ ва асосан кундалик амалий ҳаёт билан боғлиқ бўлади, олий билимлар маънавий мутлоқлик ҳақидаги билим бўлиб, борлиқни яхлит ҳолда идрок этишни билдиради.
Ҳинд фалсафаси тараққиётдаги эпик давр деб аталадиган босқич эрадан олдинги VI асрдан бошланади. Бу вақтда ҳинд жамиятида муҳим ўзгаришлар юз беради: деҳқончилик ва ҳунармандчилик ривожланади; ижтимоий тармоқланиш кенгая боради; қабилавий ҳокимиятчиликка асосланган сиёсий бошқарув ўз таъсирини йўқотади; монархия ҳукмронлиги кучаяди. Шу билан бирга ҳинд жамияти дунёқарашида муайян ўзгаришлар юз беради. Хусусан, ведаларга асосланган брахманизмни танқид қилиш тенденцияси кучаяди. Бу давр фалсафий тафаккурининг асосий манбаи ўн саккизта китобдан иборат бўлган “Махабхарата” поэмаси ҳисобланади. Шу асар жанр хусусиятларидан келиб чиқиб, бу давр эпик давр деб аталган.______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
OB o‘qituvchisi F.I.SH______________________________________________________
Talababahosi__________________ Sana “___” “_____”2022yil