Falsafa kafedrasi

Takrorlash uchun savollar

1. «Falsafa» tushunchasining mohiyatini siz qanday tushunasiz?

2. Falsafaning bahs mavzusi nima?

3. Falsafa milliy bo‘lishi mumkinmi?

4. Falsafaning umuminsoniyligi deganida nimani tushunasiz?

5. Dunyoqarash nima?

6. Dunyoqarashning tarixiy turlari.

2-mavzu: Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: SHarq falsafasi

Reja:
1.Qadigi SHarq, Misr va Bobil falsafasi. Hind va Xitoy falsafasi

2.Uyg‘onish davri falsafasi

3.Markaziy Osiedagi falsafiy fikrlar, uning jahon madaniyatida tutgan o‘rni

Tayanch so‘z va iboralar: «Tavrot», «Veda» — diniy kitoblar. astika — «Veda»ning muqaddasligini tan oluvchi, nastika — uning muqaddasligini tan olmaydigan maktablar. Dao — tabiat qonuni, Si — borliqning asosida etgan besh unsur, yan — erug‘lik kuchi, in — zulmat kuchi, metafizika Zardusht, zardushtiylik, «Avesto», Kushonlar davlati, buddaviylik, Mazdak, Moniy. Amir Temur, sarbadorlar, mustaqil davlat, «Temur tuzuklari», Mirzo Ulug‘bek, «Zichi Ko‘ragoniy», Alisher Navoiy, komil inson, Bobur Mirzo, Boburnoma.

SHarq qadimiy madaniyat o‘chog‘i va jahon sivilizasiyasining beshigi deya bejiz tahriflanmagan. Garb madaniyati tarixini o‘rganish jaraenida Ovrupotsentrizm nazariyasiga oqib ketish gayriilmiy bo‘lgani kabi, masalaning SHarq bilan bog‘liq jihatini tahlil etganda ham Osiyosentrizm g‘oyalari tahsiriga tushmaslik lozim.

SHu bilan birga, SHarqning o‘ziga xosligi, unga mansub bo‘lgan madaniy taraqqiyot jahon Sivilizatsiyaning beshigi, dunyo xalqlari rivojiga qo‘shilgan munosib hissa ekani ham sir emas. Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari tomonidan ehtirof etiladi. Qolaversa, Vatanimiz Sivilizatsiyaning SHarq sivilizasiyasi quchog‘ida voyaga etgani va uning qadriyatlarini o‘zida aks ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga ulkan tahsir ko‘rsatganini doimo esda tutish darkor.

SHarq madaniyati taraqqiyotining ilk davrlari deganida, ko‘pgina mutaxassislar bizning Vatanimiz o‘tmishini, Misr, Bobil va insoniyat tarixining eng qadimgi sivilizasiyalaridan biri bo‘lgan SHumer davrlarini esga oladi. Bularning har biri insoniyat tarixida jamiyat hayoti, qadriyatlar tizimining o‘ziga xosligi, boshqarish va iqtisodiy jaraenlarning muayyan tarzda namoyon bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Ushbu madaniyat uchoqlari haqida maktab ta’limi jaraenida «Eng qadimgi tarix» darsliklari orqali mahlumot berilgan. Zukko talabalar o‘sha davrlarda qanday siesiy jaraenlar kechgani, qanday podsholik va imperiyalar bo‘lganini yaxshi biladi. Biz bugun o‘sha davrlardagi falsafiy dunyoqarash, qadimgi ajdodlarimizning fikr-mulohazalari, o‘ziga xos ta’limotlarining asosiy tamoyillari bilan yaqinroq tanishmoqchimiz. Ko‘hna SHarq Sivilizasiyasining beshiklaridan biri bo‘lgan Misr, qadimgi zamonda ilk o‘troq hayot va o‘ziga xos dehqonchilik anhanalari boshlangan Nil daryosi bo‘ylaridagi madaniyat dunyo olimlari diqqatini tortib keladi.

Qadimgi Misr va Bobil falsafasi. eramizdan avvalgi to‘rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki diniy-falsafiy fikrlar, olam haqidagi fanlar, yahni astronomiya, kosmologiya, matematika, mifologiyaka oid qarashlar birmuncha rivoj topgan. Tabiiy-ilmiy, diniy-falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi ikki ehnalishda borgan. Birinchi ehnalish olam haqidagi tasavvurlarning astronomiya, kosmologiya, rieziet fanlari rivoji bilan bog‘liq ekanini, ikkinchi ehnalish esa, bu tasavvurlarning mifologiya bilan bog‘lik bo‘lganini ko‘rsatadi.

Birinchi holda, asosan, tabiiy bilimlarga tayanilgan, kundalik hayotda duch kelinadigan voqea-hodisalar aniq dalillar asosida tahlil etilgan, o‘rganilgan, ulardan tegishli xulosalar chiqarilgan. Bu – o‘sha davr uchun tabiiy hol edi, yahni u – davrning inson ongida aks etishi, kundalik turmush hodisalarining oddiy bir tarzda ifodalanishi edi. Aynan ana shu hol tabiiy bilimlar rivojiga, garchand sodda tarzda bo‘lsa-da, aksariyat hodisalarning falsafiy asosda izohlanishiga sabab bo‘lgan.

Ikkinchi holatda esa, hali tabiat kuchlarining qarshisida nihoyatda ojiz bo‘lgan odamzod, albatta, tevarak atrofdagi voqea-hodisalarni mifologik izohlashi tabiiy bir hol edi. SHu bilan birga, odamning mavjudlik xossalarini va olam qonuniyatlarini ilmiy tushunish ko‘nikmasi hali shakllanib ulgurmagan o‘sha qadim zamonlarda, afsona hamda rivoyatlarga asoslanib fikr yuritmaslikning imkoni ham ehq edi. Bu – o‘sha davrlardan qolgan ezma manbalarda, xususan, «Xujayinning o‘z qo‘li bilan hayotining mazmuni haqida suhbati», «Arfist qo‘shig‘i», «O‘z hayotidan xafsalasi pir bo‘lgan kishining o‘z joni bilan suhbati» kabi bitiklarda yaqqol namoyon bo‘lgan. ularda hayotning, umrning mazmuni, o‘sha davrdagi odamlarga xos tuyg‘ular bayon qilingan.

Qadimgi Misr va Bobilda shakllangan falsafaning eng asosiy xususiyati shundan iborat ediki, ularda, bir tomondan, xudolarga ishonch, ilohiy kuchlarning tabiat va jamiyatga ko‘rsatadigan tahsirini mutloklashtirish xususiyati ustuvor bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, afsona va rivoyatlar tarzida bo‘lsa-da, dunyoviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta-sekin shakllana boshlagan. umuman, bunday hususiyatni, qadim zamondagi barcha sivilizasiyalarga xos deyish mumkin.

YAhudiylik dini. O‘sha davrda eng Qadimgi SHarq xalqlaridan biri yahudiylarning milliy mafkurasi — iudaviylik shakllana boshlagan. Bu din, asosan, ana shu millatka mansub kishilar o‘rtasida eyilgan bo‘lib, eramizdan avvalgi ikki minginchi yillar boshida Falastinda vujudga kelgan. «Zabur» va «Tavrot» kabi muqaddas kitoblar bu dinning asosiy manbalaridan hisoblanadi.

YAhudiylik yahudiy va Falastin xalqlarining bahzi ehtiqodlarini o‘zida aks ettirgan dindir. eramizdan avvalgi X-VI asrlarda yahudiylik monoteistik (yakka xudolikka ishonish) dinga aylanib, olamni yaratuvchi YAxve xudosiga ehtiqod qilish uning asosiy tamoyili hisoblangan. Bu dinda Muso alayhissalom — paygambar, «Tavrot» xudo tomonidan unga yuborilgan ilohiy kitob degani, qiemat kunida barcha birdek tirilishi, jannat va do‘zaxning mavjudligi, gunohkorlar jazosiz qolmasligi, savobli ishlarni qilganlar u dunyoda rag‘batlantirilishlari haqidagi qarashlar ilgari surilgan.

Ko‘p yillik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yahudiylik SHarq xalqlaridan biri — yahudiylarning milliy dini bo‘lgani bois, ana shu qithada yashovchi boshqa xalqlarga xos bo‘lgan ko‘pgina diniy qarashlari bilan ham bir qadar mushtarakliklarga ega. CHunonchi, uning zardushtiylik bilan o‘xshash jihatlari ham ehq emas. Masalan, «Tavrot» va «Avesto»dagi aksariyat qonunlar, diniy-falsafiy kategoriyalar o‘rtasida yaqinlik ko‘zga tashlanadi. Umuman olganda esa, barcha dinlar orasida ilohiy qadriyatlarni mutloqlashtirish, xudo g‘oyasini muqaddaslashtirish, bu dunyo va u dunyo bilan bog‘lik qarashlarga ko‘proq ehtibor berish kabi o‘xshash jihatlar uchraydi.