Фалсафа қисқача изоҳли луғат

А. Холбеков, У. Идиров
ЕТАРЛИ АСОС ҚОНУНИ (1ех гагюпю 4е1емта1ез яг-е 8и$1с1епШ) — формал мантиқнинг асосий қонунларидан бири бўлиб, бу қонунга кўра, ҳар қандай чин фикр ёки фикр чинлиги, аввалдан исботланган бўлиши шарт. Етарли асос қонунининг бу талаби қуйидаги формула орқали ифодалана-ди: «Агар В мавжуд бўлса, В нинг асоси сифатида А ҳам мавжуд».
Инсон тафаккурига хос бўлган бу қонунни биринчи ма-ротаба, олмон файласуфи ва математиги Г. ЛеЙбниц (1646— 1716) таърифлаб берган. Унинг таъкидлашича, барча мавжуд нарсалар ўзининг мавжудлиги учун етарли асосга эга.
Фикрдаш жараёнида буюм ва ҳодисачар ҳақида чин му-ҳокама юритибгина қолмасдан, бу муҳокаманинг чинлигига ҳеч қандай шубҳа бўлмаслиги учун уни исботлашга, асос-лашга ҳаракат қилинади. Ҳар бир буюм, ҳодиса реал асосга эга бўлгани каби уларнинг инъикоси бўлган фикр ва муло-ҳазалар ҳам асосланган бўлиши керак. Бунинг учун чинлиги аввалдан маадум бўлган ва ўзаро мантиқий боғланган муло-ҳазаларга асосланилади.
Етарли асос қонунида тўғри тафаккурлашнинг энг му-ҳим хусусиятларидан бўлган фикрларнинг маълум ва муайян тартибда умумий изчиллик билан бокланиб келиш хусусияти ифодаланади. Фикрлаш жараенида берилган мулоҳазанинг чинлигини асослаш учун келтирилган чин мулоҳазалар ман-тиқий натижа деб юритилади.
Мантиқий асос билан объектив, ҳақиқий асосни ара-лаштириб юбормаслик керак. Асос ва натижа орасидаги ман-тиқий боғлиқликни сабаб ва оқибат алоқадорлигидан фарқ-лаш зарур: масалан: «Бу киши бемор», деган мулоҳазани «У шифохонада даволаняпти», деган фикр билан асослаш мум-кин. Аслида шифохонада даволаниш дастлабки мулоҳазанинг сабаби эмас, балки оқибатидир. Маълум бўлдики, мантиқий асос ҳамма вақт ҳам ҳодисанинг сабаби билан мос келмаиди. Фикрларнинг етарли асосга эга бўлишлигининг объектив ман-баи фақат сабаб-оқибат муносабатинигина эмас, шунинг-
130
Жадидчилик
дек, фикрнинг изчиллиги, асосланганлигини, исботланган бўлишлик хусусиятларини ҳам яъни объектив мазмуни са-баб-оқибат муносабатларидан ташқарида бўлган бошқа му-носабатларни хам ўз ичига олади.
Назарий асослашнинг кенг фойдаланиладиган усули -ледуктив усул, яъни умуман, чин мулоҳазаларга таянишдир. Берилган мулоҳазани, мантиқий (дедуктив) усул орқали бош-қа чин мулоҳазалар ердамида асослаш мумкин бўлса, унда берилган мулоҳаза чин, яъни асосланган бўлади. Бунда фикр-лар ўртасидаги боғланиш, умумийлик, хусусийлик ва якка-лик ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ифодалайди. Масалан, тўгри тафаккур қонунларининг объектив эканлигини барча илмий қонунларнинг объектив эканлиги ҳақидаги умумий чин мулоҳаза ёрдамида асослаш мумкин.
Фикр-мулоҳазаларнинг чинлигини асослаш тафаккурнинг энг зарурий хусусиятларидан бири бўлиб, етарли асос қону-нига амал қшшш, фикрнинг мантиқли, тартибли, ишонар-ли бўлиши учун ниҳоятда муҳим аҳамиятга эгадир.