Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Д. Пўлатова
ГУМАНИЗМ — (лотин. «НитатЮх» -— инсонийлик, ин-сонпарварлик, инсон ҳақида ғамхўрлик) — инсонни ҳимоя қилишга, унинг ҳуқукларига кафиллик беришни мақсад қилиб олган таълимот. Ушбу маънода г. тушунчаси Шарқ мутафак-кирларининг ижодида ҳам ўз аксини топган. Ренессанс, яъни Уйғониш даврида эса г., янги тафаккурнинг, яъни инсон-нинг дунёда тутган ўрни нуқтаи назарининг шаклланиши,
109
Гуссерль
инсон фаолиятининг (фанда, санъатда, сиёсатда) имкони-ятлари ва чегаралари тўғрисидаги муаммолар билан боғлиқ тарзда намоён бўдди.
Назарий асосланган гуманистик ғоялар, инсонни ҳимоя қилиш зарурати ҳақидаги асарлар XV—XVI асрларда пайдо бўла бошлади (Томас Мор XV—XVI асрлар, Томазо Кампа-нелла XVI—XVII асрлар, социалист утопистлар Шарл Фу-рье, Сен Симон, Роберт Оуэн ва бошқалар XVIII—XIX аср~ лар). Г.нинг илмий асосларини машҳур француз маърифат-парварлари -- Вольтер, Монтескье, Дидро, Гольбах, Гель-веций ва Ламетри яратдилар. Улар инсоният ўз ҳаёти ва жа-мият тузилишида уч асосий тамойилга суяниши керак деди-лар. Бу тамойиллар -- озодлик, тенглик ва биродарлик (УЬейе, Е§аШе, Рга1егш1е) эди. Улар худди шу уч тамойил дунёнинг барча бурчакларида яшаб турган ҳар бир инсон зотига, миллати, ирқи, жинси, сиёсий қарашлари, динидан қатъи назар, тегшшш эканини исботлаб, инсонга инсонлар-ча муносабатда бўлишга чақирдилар.
XX аср г. гояларини барча давлатлар, ижтимоий ташки-лотлар, сиёсий партиялар, халқиар, ташкилотлар томонидан тан олишда катта ўрин эгаллади. Инсоният ўз тарихий таж-рибаси асосида г. тамойилдарини ҳаётга татбиқ этилиши за-рурлигини англаб етди. Г. сиёсий чақириқ ва олийжаноб гоя ҳолатидан ҳаётий тамойилга айлана бошлади. Г. замонавий жамият ва давлатни ташкил қилишнинг тамал тошларидан бири эканлиги умуминсоний тамойилга айланди. Ҳозирги даврда БМТ, ЮНЕСКО, ЕХҲТ каби нуфузли халқаро таш-килотлар ўз фаолиятларида г. тамойилига таянадилар ва ҳар бир халқаро муаммони ҳал қилишда г. талабларига риоя қилишни зарурий шарт деб биладилар.
Қ. Хоназаров