Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Қ. Назаров
АР-РОЗИЙ (865-925) - Абу Бакр Муҳаммад Закариё ар-Розий ўрта аср Шарқининг энг йирик олим-мутафаккир-ларидан бири бўлиб, Яқин ва Ўрта Шарқ халкларининг та-
биий-илмий ва фалсафий тафаккури тараққиётига катга таъ-сир кўрсатган. Ар-Розий 865 Йилнинг 28 августида Рей шаҳ-

Аверрозим
рида (ҳозирги Теҳрон) туғилади. Ёшлик чоғида адабиётга жуда қизиқиб, шеърдар ёзади ва мусиқа билан шуғулланади. Кейинчалик фалсафа, риёзиет, астрономия ва алхимия фан-лари билан жиддий шуғулланади. У ёшлик чоғиданоқ, табо-бат соҳасида чуқур билимларни эгаллаганлиги учун ҳам «ўз даврининг Жолинуси» (Галени) сифатида тан олинган.
Аллома бир неча муддат Рей ва Бағдод шаҳарларидаги касалхоналарнинг мудири бўлиб ишлади. Унинг «Табобат со-ҳасида ҳамма нарсани ўз ичига олувчи китоб» деб аталган машҳур асари ўша давр тиббий билимларининг ўзига хос доиратул-маорифи, яъни қомуси эди.
Ар-Розий бир неча йил Марказий Осиё шаҳарларида яшаб, бу ердаги илмий доиралар билан яқин алоқада бўла-ди, бир қатор шогирдларни тарбиялаб етиштиради. Кейинча-лик унинг илмий фаолияти Абу Райҳон Берунийнинг қараш-лари ва фаолиятига маълум даражада таъсир ўтказади. Мар-казий Осиёда Берунийдан кейин яшаган йирик мутафаккир-лар ижодида ҳам Ар-Розийнинг таъсири сезилиб туради. Ар-Розий ҳаётининг сўнгги йилларини она шаҳри Рейда ўтказа-ди ва 925 йилнинг 26 октябрида вафот этади. Унинг фалса-фий қарашлари жуда кенг қамровли бўлиб, маънавиятнинг кўп соҳаларини ўз ичига олган. Олим табиий-илмий ва фал-сафий билимлар каби илоҳиёт масалалари билан ҳам жид-дий шурулланди. Унинг модда, табиат ва жисмларнинг тар-кибий тузилишидаги атомлар (бўлинмас зарралар) мавқеи ҳақидаги фикрлари дунёвий фанлар ривожига ўзининг сал-моқди ҳиссасини қўшган. Ар-Розий билишда аклнинг аҳами-ятини кўкларга кўтарди ва унга ҳам табиатшунослик соҳала-рига қаралгандек, жиддий муносабатда бўлишга чақирди. Аф-суски, Ар-Розийнинг аксарият фалсафий асарлари бизгача етиб келмаган. Унинг учта фалсафий рисоласи: «Китоб тибб ар-руҳоний» («Руҳий шифо топиш китоби»), «Қитоб-сийрат ал-фалсафийа» («Фалсафий ҳаёт тарзи ҳақидаги китоб») ва «Мақола фи аморат иқбол ва ад-давлати» («Бахт-саодат ва бойликка эришиш йўллари ҳақидаги мақола») олим фалса-фий қарашларини ўрганиш учун манба вазифасини ўтайди.