Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Г. Расулева, И. Мирзақулов
ОНГСИЗЛИК -- инсон онгида ифодаланмаган, унинг ақп доирасидан ташқарида етувчи, инсон онги томонидан назоратга бўйсунмаган психик жараён, ҳолат, ҳаракатлар йи-ғиндиси. О. фалсафа ва психология категорияси бўлиб, ўзи-нинг кўп қирралиги билан ажралиб турали.
О. жараёнига инстинкт, қизиқиш, интуиция, аффект ҳолати, туш кўриш, ижодий қониқиш, янги ғоядан «яш-наш» ва бошқалар киради. О. бу - руҳий ҳаетнинг реал-лиги. Фшиологик нуқтаи назардан, онгсиз жараёнлар ўзи-га хос қўриқдовчи вазифани бажаради, чунки улар мияни керак бўлган жойда доимий диққат-эътибордан бўшатади. Психик ҳолатларнинг ҳаммаси ҳам онг назоратида бўлавер-майди. Улар дастлаб онг ёрдамида юзага келиб, кейинча-лик узоқ вақт машқ ва кўп марта қайтариш натижасида о. табиатини эгаллайди ва онг назоратидан чиқиб олади. О. онгга яқинлик даражаси билан фаркданувчи уз таркибига эга. О.нинг психик ҳодисани ўз ичига олган, онг даража-сидан автоматизм даражасига ўтиш билан боғлиқ бўлган, шаклланиб етмаган онг каби алоҳида даражалари мавжуд-дир. Инсон хусусида о.нинг ўрни, аҳамияти ва уни анг-ланганлик билан муносабатини ўрганишда таниқии австрш-лик психиатр ва психолог 3. Фрейд (1856—1939) томони-
248
Оптология
дан кўп ишлар қилинган. У жуда катта тажриба асосида тўлланган ашёлардан келиб чиқиб, онгсизликнинг (айниқ-са, этиологияда қатор психик касалликларда) муҳим ва ҳал этувчи аҳамияти ҳам борлиги ҳақида хулосага келган. Ин-сон ҳаётида ҳар хил омиллар таъсирида йиғилган у ёки бу «комплекслар» («Эдип комплекси», «Айблар комплекси» ва бошқалар), онгдан онгсизликка томон суриб чиқарилади ва кейинчалик кўпгина руҳий касалликларга сабаб бўлиши мумкин. Фрейд психикага ўз қарашини шакллантирди, онг («мен») ва онгсизлик («у») муносабатида айниқса, сўнгги-сининг аҳамиятини оширади. Бу эса фақат гносеологик ас-пектга тегишли бўлмасдан, балки инсон йўлини мотива-ццялаш масаласида психологияга ҳам тегишлидир.
Швейцариялик психолог ва психиатр Г. Юнг (1875—1961) шахс онгсизлигидан ташқари, чуқурроқ қатлам-жамоавий о. борлигини қайд этди. Бундай о. таркибидаги архетиплар ки-шиларнинг жамоавий ҳаёти билан боғлиқ бўлиб, инсон пси-хикасида тарихан мустаҳкамлангандир ва у наслдан-наслга узатилиб борилади, деган фикрни илгари суради.