|
Нозидлик қонуни
фий фикрлар йўналишини бемаънилик жарлигига олиб бо-риб қўяди.
Алоҳида таъкидлаш лозимки, Н. фалсафасини унинг ижтимоий идеалини национал-содиализмнинг назарий ман-баси бўлган, деган тасаввурлар аслида одамларнинг кун-далик содцадил онгининг бир кўриниши бўлиб, у файла-суфнинг синглиси Э. Фёрстер - - Ницшенинг бевосита кўмагида нацистлар томонидан партиявий-мафкуравий миф сифатида тарқатилган эди. Н. фалсафасининг бундай тал-қини коммунистик мафкура руҳига мос келар эди, чунки бундан марксистик фалсафадан фарқланадиган барча фал-№ сафий тафаккур намуналари ёвузликка, реакцион мақсад-ларга хизмат қилади, деган хулоса келиб чиқар эди. Бу эса ўз навбатида, жамият маънавий ҳаётини ўта қаттиқ-қўллик билан назорат қилиш ва ҳурфикрли зиёлиларни бемалол қатағон қилиш ҳуқуқини таъминлар эди. Аслида эса Н. фалсафасининг мохияти нацистлар мафкурасининг учта жиҳатига - - олмон давлатининг апологетикаси, ол-монларнинг ўзга ирклардан устунлиги, антисемитизм ва славян халқларини менсимасликка асосланган тамойилла-рига тубдан зиддир.
Р. Носиров
НОЗИДЛИК ҚОНУНИ (лотин. 1ех согХгасНсиотз) — фор-мал мантиқнинг асосий қонунларидан биридир. Нозидлик қонуни айни бир предмет ёки ҳрдиса ҳақида айтилган ўзаро икки зид фикр бир вақтда ва бир хил нисбатда чин бўлиши мумкин эмаслигини, ҳеч бўлмаганда улардан бири албатта хато бўлишини ифодалайди,
Бу қонун А—В, В формуласи билан ифодаланади ва «А ҳам В, ҳам В эмас деб қўйилади.
Математик мантиқда бу қонун қуйидаги формула орқали ёзилади: Ур (рр) (яъни ҳар қандай р мулоҳаза учун р ва р эмас, бир вақтда чин бўлади деб тасдиқлаш хатодир).
Нозидлик қонунини юнон мутафаккири Аристотель (мил.ав. 384—322) кашф этган. У: «ўзаро зид мулоҳазалар бир вақтда чин бўлиши мумкин эмас» — деб таъкидлаган. Аристотель нозидлик қонунининг онтологик мазмунга ҳам эга эканлигини кўрсатиб берган. У «Метафизика» асарида: «бир буюм бир вақтнинг ўзида \ам бор, ҳам йўқ бўлиши мумкин эмас», «бир нарсага айни бир белги ҳам тааллукуш, \ам тааллуқли эмас бўла олмайди» — деб ёзган.
Тўрри тафаккур қилиш учун бу қонуннинг ниҳоятда му-^ЛМ эканлигини Форобий ва Ибн Синолар ҳам таъкидлаш-ган. Форобий «Нотик^ик санъати» (риторика) асарида: «Айни
239
Ньяя
бир буюм ҳақида айни бир вақгда ўзаро зид қарашларнинг мавжуд бўлиши мумкин эмас» — деб ёзган.
Тафаккур жараёнида вақт муносабат ва объект бирлиги-нинг амал қилиши учун зарурий шарт-шароит ҳисобланади. Агар бир масала юзасидан баён қилинган қарама-қарши фикр-лар турли вақтда ва ҳар хил муносабатда айтилган бўлса, фикрда мантиқий зиддият бўлмайди. Масалан, «Талаба А. Форобий асарларини ўқиган» ва «Талаба А. Форобий асарла-рини ўқимаган» каби ҳукмлар ўзаро қарама-қарши бўлиши-дан қатьи назар чин фикр хисобланади.
Нозидлик қонуни қарама-қарши ва зид мулоқазаларга нисбатан қулланилади. Бунда қарама-қарши мулоҳазаларнинг ҳар иккаласи ҳам бир вақтда хато бўлиши мумкин. Ўзаро зид, мулоҳазалар эса бир вақтда хато бўлмайди, улардан бири чин бўлса, иккинчиси албатта хато бўлади.
Мантиқ илми умуман ҳар қандай звд мулоҳазаларни та-қиқламайди, балки бир масала юзасидан бир хил вақт ва муносабат доирасида ўзаро зид, қарама-қарши мулоқазалар-ни баён қилиш мумкин эмаслигини таъкидлайди. Формал мантиқ илми диалектик зиддиятлар билан мантиқий зидди-ятларни чалкаштириб юбориш мумкин эмаслигини, уларни алмаштириб юбормаслик, бир-биридан фарқяаш зарурлиги-ни таъкидлайди. Чунки улардан бири тафаккурда йўл қўйиб бўлмайдиган зиддият бўлса, бошқаси буюм ва ҳодисалар та-раққиётининг ички манбаини ташкил қиладиган зиддият-дир.
Мантиқий зиддият қонунини билиш ва унга амал қилиш рақибнинг, суҳбатдошнинг фикрларидагм мантиқсюликни аниқлаш, илмий таҳлилни изчил ва чуқур мантиқий асосда олиб бориш имконини беради.
Д. Файзихужаева
НЬЯЯ — (санскрит тилида қоида, муҳокама, мантиқ де-ган маънони англатади). Қадимги Ҳиндистон фалсафий мак-табларидан бири. Ньяяга милоддан аввалги III асрда дониш-манд Готама асос солган. Ньяя таълимотига кўра, олам атом-лардан ва рухдан ташкил топган. Атомлар ва ру\ оламнинг асосини ташкил этади.
Руҳ билишнинг субъектидир. Ньяячилар фикрича, онг (будҳа) ва жон (манас) руҳнинг қисмларидир. Руҳ на ибти-дога ва на интиҳога эга, у абадийдир.
Будҳа ва манас замон ва маконда чекланган бўлиб, зар-рачалардан ташкил топган. Ньяячилар фикрича, субъект қанча бўлса, руҳ ҳам шунча бўлади. Ньяячилар асосан оламни билиш масалалари билан шуғулланганлар. Табиатдаги жисм-
240
Оала
лар ва ҳодисаларни инсон, бешта сезги аъзолари орқали билиб олади. Ҳиссий қабуд қилишга тегишли бўлмаган нар-са ва ҳодисалар реал эмас. Шунинг учун брахма (худо) ҳам мавжуд эмас. Ҳиссий қабул қилиш бу объектнинг сезги аъзо-ларимиз билан боғлиқлиги ҳисобланади. Объект-артха, сезги аъзоларимиз эса индрини деб аталади. Ҳиссий билиш, ҳақиқий билишдир. Ньяячилар фикрича, бешта сезги аъзо-ларимиздан ташқари, олтинчи аъзо ҳам мавжуд. Уни манас деб аташади. Манас ҳиссий қабуллаш ва руқ ўртасида туради. Ньяячилар Готама ҳиссий қабуллашни жараен сифатида қарайдилар.
1. Биринчи ҳиссий қабуллаш, бу — объект билан ҳисси-
* ётнинг бирикишидан иборат.
Чуқурроқ ҳиссий қабуллаш, бу — жисм сифатларининг
фарқпарини аниқлаш.
Жуда чуқур ҳиссий қабуллаш, бу — жисмларнинг мо-
ҳияти фарқини аниқлаш.
Ҳиссий қабуллаш, ньяячилар фикрича, уч босқичдан ибо-рат:
Нирва кальпана — бевосита қабул.
Савина кальпана — аниқ ҳиссий қабуллаш қисмларга
эга бўлиб, уни ўз ичига таҳдил этишни ҳам олади.
Анумана — хулоса чиқариш.
Мантиқий қабуллашни ньяячилар жараён деб билади. Са-бабият қар қандай тараққиетнинг бошланишидир. Сабаб ва оқибат реал мавжуд. Сабаб уч хил бўлади: 1. Моддий. 2. Яра-тувчи. 3. Алокдцор бўлмаган сабаб.
Улар таълимотига кўра, сабаб ва оқибат муаммоси ўткин-чи, вақтинчалик, доимо ўзгарувчан ҳолатдир. Ньяячилар фал-сафаси билиш муаммосини ечишда муҳим ўрин тутган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
