Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Динамцк, эҳтимоллик
уч босқични: аш-шариъа (ал-имон), ат-тариқа (ал-ислом), ал-ҳақиқа (ал-ихлос)ни назарда тутар эдиларки, бунда аш-шариъа -- Қуръон ва суннада айтилганларга қатъий риоя қилиш, ат-тариқа — ўзини руҳан такомиллаштириш ва ички назорат қилиш, ал-ҳақиқа — худо ҳақида хақиқий билимга эришиш, ҳатго у билан қўшилиб кетиш маъноларини англа-тар эди.
Ад-дин тушунчаси у билан мақоми жиҳатдан, яқин бўдган бир қатор тушунчаларни аникдаш ва уларни бир-бирига қара-ма-қарши қўйиш йўли орқали ҳам аниқданар эди. Ад-дин, ал-милла ва ал-мазҳаб тушунчаларини бир-бирига солиш-тирган, Самарқандда яшаган олим Али ибн Муҳаммад ал-Журжоний (1339—1413) фикрича, ад-дин бўйсунилиши ло-зим бўлган қонундир, ал-милла кишиларни бирлаштирувчи қонундир, ал-мазҳаб риоя этилишига интилмоқ зарур бўлган қонундир. Бу ерда ад-дин Аллоҳ билан, ал-милла — пайғам-бар билан, ал-мазҳаб -- мазҳаб асосчиси бўлган мужтаҳид билан қиёсланади.
Кенг маънода ад-дин «маънавий соҳа» бўлиб, ад-дунё -«моддий соҳа» тушунчасига қарама-қарши қўйилади. Аммо бу нарса уларни бир-биридан ажрадганлиги маъносини бер-майди. Ушбу тушунчаларнинг бир-бирига алоқадорлиги ва қарама-қаршилиги даражаси, уларнинг ҳар бирини амал қилиш соҳаси, ҳозирда ҳам ижтимоий ва диний баҳсларнинг муҳим қисми ҳисобланади. Бугунги кунда динни тавсифлаш-да энг қадимги дин, миллий дин ва жаҳон диштари кабилар-га алоҳида эътибор берилади.
М. Қодиров
ДИНАМИК, Э^ИМОЛЛИК - СТАТИСТИК ҚОНУН-
ЛАР — динамик қонун алоҳида олинган (индивидуал) объект хагти-ҳаракатини бошқарадиган, .унинг ҳолатларидаги бир хил муҳим алоқадорликларни аниқлаш имконини берадиган қонундир. Динамик қонунларга қаттиқ жисм ҳаракатининг тезлигини, Қуёш тизимидаги сайёралар ҳаракатини аниклаш имконини берадиган классик механика қонунлари мисол бўла олади.
Эҳтимоллик-статистик қонунлар шундай қонунлар сира-сига кирадики, улар йирик жамланмалар, бирликлар хатги-ҳаракатларини бошқаради, алоҳида объект хатти-ҳаракатига доир эса эҳтимоллик табиатидаги турли хулосалар (фикр-лар) чиқаришга ёрдам беради. Квант механикаси, генетика каби фанлар эҳтимоллик-статистик қонунларга асосланган. Динамик қонунлар ҳам, эҳтимоллик-статистик қонунлар ҳам зарурий алоқа ва муносабатларни ифодалайди. Динамик
125
Дискурс
қонунлардан фарқли ўлароқ, эҳтимоллик-статистик қонун-ларда зарурият яққол тасодифлар билан бевосита алоқадор-лиқда акс этади.