Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Ҳ. Алиқулов
АРГУМЕНТ (лотин. аг%итеп1ит — далил) 1. Мантиқда бирон бошқа ҳукмнинг (еки ҳукмлар тизимининг) ҳақиқат-лигини тасдиқлаш учун келтириладиган ҳукм (ёки ҳукмлар тизими); исботнинг асоси ёки далили, умуман бутун исбот а., деб аталади. 2. Математикада ва математик логика (мантиқ)-да мустақил ўзгарувчи функция бўлиб, муайян функция-нинг ёки предикатнинг аҳамияти мазкур ўзгарувчи функция-нинг қимматига боғликдир.
А. Исломов
АРХЕТИП (юнон. агИе — ибтидо ва (урох — тасвир, бир-ламчи тасвир, шаклнинг намоён бўлиши) — Юнг томони-дан ишлаб чиқилган «аналитик психология»да асосий роль ўйновчи ва платонизм анъаналарига олиб борувчи тушунча. А. тушунчаси замирида Платон фалсафасидаги ақя ёрдамида англаб етиш мумкин бўлган образ. «Эйдос» схоластларда -мияда муҳрланган табиий образ, Авлиё Августинда эса -инсоннинг билиши асосида мавжуд бўлган ҳақиқий образ деб тушунилгаи. Юнгнинг психоаналитик назариясида архе-типлар, бу — жамоавий онгсизликнинг асосий белгилари, мифологик фантазиянинг қандайдир, априор шакллари ҳисобланади. Юнг томонидан онгсизлик мазмунини тадқик, қилиш жараёнида якка элементлардан ташқари, унинг неги-зида кишининг қандайдир умумий ақлий даражаси, унинг муайян ирққа, маданиятга хослигига боғлиқ ҳисобланмайди.
41
Ассоциация
Бу мазмун —• архетипларнинг ўзига хослиги, уларнинг ми-фологик хусусиятга эга эканлигидадир. Масалан, қаҳрамон, хадоскор, даҳшатли махлуқ ва ҳоказолар шулар жумласидан-дир. Юнгнинг фикрига кўра архетипларни сақловчи онгсиз-лик қатлами ёки матрица, бу — инсон табиатдан ажралма-ган_т тарихгача бўлган энг қадимги даврлар тўғрисидаги хо-тираларни яширин сақлайдиган жойдир. Матрица бу — жа-моавии онгсизлик бўлиб, бунда инсон алоҳида индивид си-фатида мавжуд бўлмай, балки бутун инсоният ва табиат билан уйгун равишда қўшилиб кетади. Агар шахсий онгсиз-ликда асосий ролни «компдекслар» ўйнаса (масалан, Эдип комплекси, ҳар томонлама мукаммал бўлмаслик комплек-си), «архетиплар» жамоавий — умумий онгсизликнинг тар-кибини ташкил қилувчи унсурлар бўлиб, улар инсон тафак-кури, унинг ўзини тутишини белгштовчи, онгсиз — руҳий фаолликнинг универсал намуналари ҳисобланади. А.лар инс-тинктлар билан биргаликда турилиш билан мавжуд бўлган, психик структуралар ҳисобланиб, улар «жамоавий онгсизлик»-нинг тубида ётади ва умуминсоний белгиларнинг асосини ташкшт этади.
А.лар қуйидагилар билан тавсифланади;
а) интуициянинг туғма шароити, бошқача қилиб айт-
ганда, ҳар қандай тажрибанинг асосий қисмлари бўлиб, улар-
ни априор тарзда белгилайди;
б) ташқи оламни идрок этишнинг энг оддий усули;
в) объектив ҳает жараёнининг ички образлари;
г) ўзида барча азалий мифологик мавзуларнинг бойлик-
ларини қамраб олган бутун инсониятнинг фикри ва ҳисси-
ётларини ифодаловчи, вақтга бўйсунмайдиган схема ва асос-
ларни жамлайди;
д) барча авлодларга хос бўлган. одамлар хотирасида сақ-
ланиб, ундаги қандайдир умумийликни ташкил қилувчи,
тарихий ўтмишнинг жамоавий ўзагидир.
Баъзилар а.лар муайян психик мазмунга эга эмас деб ҳисоблашади. Архетипик тасаввур (символлар) онг ва жамо-авий онгсизликнинг ҳамкорликдаги иш фаолияти натижаси ҳисобланиб, символлар онг учун шаффоф ҳолда мавжуд бўлган образ ва унинг ортида яширин тарзда мавжуд бўлиб, психиканинг онгсиз, қуйи қисмларигача чуқурлашиб борув-чи мазмун бирлигидан иборатдир. Архетиплар концепнияси замонавий культурологияга муайян таъсир кўрсатган.