Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Экзистенционализм
қандай объектив ҳақиқат тўғрисида фикр юритиш мумкин эмас. Ҳақиқатлар кутт, инсонлар сони қанча бўлса ҳақиқат сони ҳам шунчадир.
Ҳақиқат бу «субъективликдир». Тирик инсон учун яккаю ягона мавжуддик уни ўзлигининг ахлоқий мавжуддигидир, ҳақиқий реаллик эса инсоннинг муайян ечим танлашдаги ички қарори ҳисобланади.
Мавжуд бўлган объектив дунё ҳар бир инсон онгида ўзли-гига хос тарзда ўз аксини топади. Бизнинг таъсиримиз оқиба-тида дунёнинг сустлиги ва тартибсизлиги ўзгаради. Биз ўз мақсадларимиз, иродамиз нуқтаи назаридан дунёни англай-миз.
XX аср фалсафий тафаккурининг асосий йўналишлари-* дан бири бўлган э.нинг илк намояндалари деб данйялик файласуф С. Кьеркегор, олмон файласуфи Ф. Ницше, рус езувчиси Ф. М. Достоевский ҳисобланади. Э. ғоялари Россияда Л. И. Шестов ва Н. А. Бердяевнинг қатор асарларида намоён булади. Э.. айниқса Олмонияда (М. Хайдеггер ва К. Ясперс) ва Францияда (Г. Марсель, Ж, П. Сартр, А. Камю) кенг тарқалган. Бундан ташқари, ислом динида юзага келган та~ саввуф билан э, ўртасида бир-бирига яқин ва туташ нуқта-лар ҳам мавжуд. Э. ғоялари бадиий адабиёт, театр, кино соҳаларига сезиларли руҳий таъсир ўтказиб келмокда.
Маълумки, дунёвий ва диний табиатга эга барча фалса-фий йўналишлар илмийликка даъво қилади. Э.эса аксинча, ҳар қандай илмий дунёқарашни рад этади. Унингча, инсон-ни тадқиқ этишдаги барча фалсафий тизимларнииг бирдан-бир камчилиги шундаки, улар уни азалдан анъана бўлиб келган илмий тушунчалар, назарий тамойиллар асосида тал-қин қилади, бошқа восита ва усуллардан фойдаланишни эсига ҳам келтирмайди.
Инсоннинг яшаши, унинг борлиғи, фалсафанинг асосий мавзуи ҳисобланади. Инсон тўғрисида фан бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун инсон борлиғи, алоҳида олинган инди-вид ички кечинмаларини та?ушл этишга жазм қилган фалса-фа илмийликдан, назарийликдан йироқ бўлмоғи лозим. Ин-сон — бу сирли олам. Фалсафа муаммолар билан эмас, ак-синча, сирли объект билан шуғулланади. У ҳеч қачон муайян саволларга жавоб бермайди, рационал онг жабҳасида эмас, балки эмоция, ҳис-қаяжонлар, кечинмалар доирасида изла-нишлар олиб боради. Э. бу — яққол ифодаланган ирраииоиа-лизм ва антиинтеллектуализм фалсафасидир.
Э, вакиллари онгга мурожаат қиладилар. Лекин бу онг воқеликни, инсонни билиш, руҳий фаол онг бўлмасдан, балки азобланган, ғам-андуҳга ғарқ бўлган, ҳиссиётга бе-рилган, энсаси қотган онгдир. Э. кишиларнинг кайфияти,
Экзистенция
эмоция ҳис-ҳаяжонлари, қайғусидан келиб чиқиб, «барча нарсалар»ни жумладан, фан-техника, сиёсат, худо, табиат кабиларни уқтириб беришга уринади. Э.да инсон ўз ҳаётини белгиланган бурч, вззифасига қурбон қшганган мавжудот сифатида тушунилади. Уз-ўзини қурбон қилишга тайёр ту-риш—шахснинг азалий хислати. Лекин бундан ўзини қурбон қилса арзигулик идеал бор экан-да, деган маъно келиб чиқ-майди. Инсон воқелик қаршисида қўрқиб яшайди. Лекин унинг нимага бўйсуниши кераклигини эмас, балки ни.мага тайёр-гарлик кўриши зарурлигини очиб бериш ксрак.
Э.да инсонни табиат ва жамиятдан ажратиб олиш майли устувор. Жамият индивидга қарши қўйилган куч, унга хос жиҳатдарни йўқотишга ҳаракат қилади. Шахсни оммаллаш-тириш ёки ижтимоийлаштириш уни ўзидан бегоналашти-ришдир, деган хулосага келинади. Э., унгача фадсафа соҳа-сидаги баҳс-мунозара доирасидан ўрии эгалламаган муаммо-лирни тадқиқот мавзуига айлантирди, уларнинг муайян ечи-мини излашда давом этди. Сўнгги вақтда зиёлилар орасида унга қизиқиш бошқа фалсафий йўналишларга нисбатан бир-мунча сусайди, у ўзининг аввалги салоҳиятини йўқотди.