Фалсафа қисқача изоҳли луғат

С. Отамуродов
МИМАНСА — қадимги ҳинд фалсафий мактабларидан бири, милоддан аввалги II асрдан, милодимизнинг I асрла-ригача шаклланган ва ривожланган. Унинг асосчиси — муга-факкир Жайминидир. Жаймини ўзидан кейин «Миманса сут-ра» номли асар ёзиб қолдирган.
Мимансачилар ташқи оламнинг реаллигини тан олган-лар. Ташқи оламнинг реаллигини тан олишнинг бирдан-бир исботи, бу — сезги аъзоларимиз орқали моддий оламни ҳис этишдан иборатлигидир. Мимансачилар саккизта категория ҳақида фикр юритишган. Булар — ҳаракат (карма), тааллуқ-лилик (самавия), куч (шакти), ўхшашлик (садриния), сон-лар (санкхия), субстанция (дравия), сифат (адрелита), кон-такт (саньйога)лар. Улар оламда сабаб ва оқибат ҳукмрон эканлигини эътироф этганлар. Оламда ҳамма нарса ўзаро алоқадорликда, ўзаро боғликлиқдадир. Умумийлик — шакти (куч), яъни потенциал энергия маъносида тушунилиб, у сабаб замирида ичида яширинган бўлади. Масалан, уруғдан ўсимлик униб чиқади, яъни шакти (куч), потенциал қувват орқали амалга ошади.
Оламни билишда мимансачилар дуалистик позицияда ту-ришган. Уларнинг фикрича, руҳ абадий, чексиз субстанция бўлиб, у тана билан боғлиқдир. Руҳ тана билан бирга ўлмай, балки бир танадан иккинчи танага кўчиб ўтади. Оламда қан-ча тана булса, шунча руҳ бор дейишади. Оламни билишнинг энг ҳақиқий йўли, бу -- ведаларнинг муқаддаслигини тан олишдир. Билимнинг манбаи улар фикрича, барча мавжуд нарсалар ҳисобланади. Улар билишни икки босқичга бўлади-лар. Мимансачилар фикрича, ҳиссий қабул қилишдан таш-қари, билишнинг яна бешта манбаи ҳам мавжуд. Булар қуйи-дагилар: 1. Мантиқий билим (анумана), қиеслаш (упамана), асосий қоида қилиб олиш (артхапада), қабул қилмаслик (ану-палабдха), ведаларнинг муқаддаслиги (шабда).
Шабда гувоҳ сифатида абадий ведалардан олннадиган би-лимдир. Қиёслаш (упамана), номаълум бўлган жисмни маъ-лум жисмга ўхшаш томонларини қиёслаш орқали содир бўла-ди.
Асосий қоида қилиб олиш (артхапатти) деб шундай би-лиш услубига айтиладики, бунда номаълум жисмни тахмин Қилинаётган жисм ёрдамида билишга ҳаракат қилинади. «Қа-