Фалсафа қисқача изоҳли луғат

158
Индивидуал онг
ЭЪТИҚОД — одам онги, руҳияти билан боғланиб кета-
диган оламдаги нарса, ҳодиса, жараёнларга алохида муноса-батни қарор топтирадиган, маънавий-руҳий ҳолатдир. Эъти-қод муайян ғоя, дунёқарашга ҳис-ҳаяжонли ёндашув маъно-сида имонга яқин туради. Шунинг учун ҳам баъзан, у имон тушунчасининг синоними ёки уни тўлғизадиган тушунча маъ-носида ҳам қўлланилади.
Эътиқод муайян нарса, ҳодиса, жараёнга ихлос сифати-да кенг қамровли тушунча ҳисобланади. Одам табиий ва иж-тимоий муҳитда яшаб, улардаги баъзи нарсаларга ихлос қуяди. Шу жараёнда ўша нарсага ҳис-ҳаяжонли муносабатда бўлгани учун эътиқод пайдо бўлади. Нарса, ҳодиса, жараён-ларга ўз эътиқоди кўзгуси орқали қараб, одам унга баҳо берадн ва муносабатини белгилайди. Масалан, одам бирон касб-корга эътиқод қуиди, дейлик. У ана шу эътиқоди нуқ-таи назаридан туриб, ўша касбни ардоклайди, қадрлайди ва оқибатда ҳаетини, тақдирини ўзи танлаган касб билан узвий боғлайди.
Бироқ эътиқод тушунчасида фақат ижобий жиҳатларни-гина кўриш тўғри эмас. Инсон табиати, феъл-атвори, фао-лият йўналиши серқирра ҳодиса бўлгани учун баъзи одам-ларда моддий нарсалар, безаклар, урф-одатларга меъёридан ортиқ ихлос қўйиш, улар маънавиятининг қашшоклашиши-га, ҳар бир нарса, ҳодисага, моддий бойлик нуқтаи назари-дан туриб, муносабат белгилашга олиб келади. Бундай одам-ларнинг эътиқоди ғайриинсоний йўналиш олиб, пироварди-да, улар халқ назаридан қолиб, мосуво бўладилар.
Ихлос маъносидаги эътиқод туйғуси ҳайвонларда ҳам мав-жуддир. Шу туфайли ҳатто ваҳший ҳайвонлар ҳам ихлос қўйган ўз хўжасини хафа қилмасликка ҳаракат қиладилар, ўзларидаги ваҳшийлик инстинктларини жиловлай оладилар.
И. Каримов
ИНДИВИДУАЛ ОНГ • - ҳар бир кишининг ўзига хос тарзда, ён-атрофни билиши, сезиши, идрок этиши, унинг тўпланган ижтимоий-тарихий тажрибаларни ўзлаштиргани-ни кўрсатувчи фикрлари, тасаввурлари, ғоялари ва қараш-лари. И.о. мия фаолиятининг маҳсулидир. У индивид ҳаёти ва фаолиятининг субъектив томони ҳисобланади.
И.о., фалсафа, психология, социология фанларининг асо-сий тушунчаларидан бири сифатида индивиднинг борлиқка, жамиятга ва ўзи каби и.о.га эга бўлган индивидларга муно-сабатларида намоён бўлади. Индивиднинг иқтисодий, сиё-сий, фалсафий, ахлоқий ва диний тушунчалари, миллий ва ум^инсоний қадриятларга муносабатлари и.о.нинг кўриниш-
159
Инкор
ларидир. И.о., бир томондан айнан бир индивидга тааллуқди бўлса, иккинчи томондан у ижтимоий ҳодисадир.
И.о.нинг индивидга тааллуқлилиги шундаки, у индивид ички руҳий-маънавий изланишларининг натижаси ҳисобла-нади. Тўғри, бу натижалар пировардида бир-бирларига яқин ёки ўхшаш бўлиши мумкин, бироқ бу натижаларга етиш жараёнлари ҳеч қачон икки кишида бир-бирига айнан ўхшаш бўлмайди, чунки индивидларнинг ички руҳий-маънавий ке-чинмалари борлиқ ва ҳаётни қабул этиш, мавжуд муаммо-ларни ечиш тажрибалари ҳар хилдир. Мана шу белгилар ҳар бир и.о.нинг ўзига хослигини келтириб чиқаради.
И.о. ижтимоий онгнинг бир шакли, кўринишидир. Инди-вид дунёга келганида у ижтимоий онгни, унинг кўринишла-рини тайёр ҳолда топади.
И.о.нинг шаклланиши эса унинг мана шу ижтимоий онг ва ижтимоий ҳаётни, авлодлар томонидан яратилган тари-хий тажрибаларни ўзлаштириб олишига боглиқ бўлади.
И.о.ижтимоий ва миллий онг билан боғлиқ бўлади. Иж-тимоий онг и.о. кўринишларининг мажмуи бўлса-да, унда асрлар давомида миллат, элат ва халқлар яратган руҳий-маънавий бойликлар жамланган. И.о. эса ижтимоий онгга нисбатан кейин ва бевосита унинг таъсирида шаклланади. И.о. ижтимоий онгдан нисбатан мустақил эканини таъкид-лаш керак. Ижтимоий-тарихиЙ тажрибалар энг аввало, реал шахслар, индивидлар фаолиятининг маҳсули ҳисобланади. Демак, ҳар бир ижтимоий онг кўринишларида реал шахс-лар, индивидларнинг ўз улуши бўлади. Масалан, фалсафада-ги материя фикрлаш хусусиятига эга, деган қарашларнинг шаклланишида Ибн Сино ва Розийнинг хиссалари катта.
И.о. индивиднинг ўз «мен»ини идрок этиши, унинг ўзи-ни ўзи англаши, ўзини ўзи баҳолаши каби психологик ту-шунчалар орқали ҳам намоён бўлади. Бу тушунчалар инди-виднинг шаклланишида ён-атрофдагилардан узини фаркда-ши ва улар билан алоқалар ўрнатишида муҳим аҳамиятга эга. Миллатнинг ўзини ўзи англаши, индивидларнинг ўзини ўзи идрок этиши билан боғлиқ. Миллий онг и.о.ни белгилаб берса-да, и.о. миллий онгни ижтимоий ҳаётда шахслараро ва давлатлараро муносабатларда намоён этади. Шунинг учун ҳам айрим индивидлар, айниқса, ўз миллати ва халқининг руҳи-ятини, орзуларини ўзида мужассамлаштирган даҳо ижодкор-лар миллий онг, миллий тафаккур ва миллий маданиятнинг йирик тимсолига айланади.