Фалсафа қисқача изоҳли луғат

А. Бегматов
148
Ижтимоий фикр
ИЖТИМОИЙ ФИКР — жамиятда амалга ошаётган жа-
раёнлар, турли вазиятлар, воқеалар ва хатти-ҳаракатларнинг жамият аъзолари онгидаги инъикоси ва унинг бирор бир маъқулланиш еки маъқулланмаслиги. И.ф. юз берган жараён-ни баҳолашдир. И.ф. тушунчаси биринчи бор, антик дунё фалсафасида намоён бўлди. Унинг кўриниши — «ошкор фикр» Протагорга кўра, кўпчиликнинг фикридир. Платоннинг таъ-кидлашича, «Ошкор фикр» аристократлар фикри. Ушбу йуна-лишлар, кейинчалик ижтимоий-фалсафий фикрда кенг из-ланишларга сабаб бўлди.
Биринчи йўналиш тарафдорлари и.ф.ни шундай куч деб биладиларки, у халқнинг давлат ишларида фаол иштирок этишини таъминлайди. Иккинчи йўналиш тарафдорлари и.ф. ни ҳукмрон доиранинг мулоҳазаси жамиятга таъсир этиб, унинг сиёсий ҳукмронлигини эркинлаштирадиган куч деб биладилар.
XVII—XVIII асрларда и.ф. давлат институтларига тегиш-ли бўлмаган жамоалар мулоҳазаларини билдириб, сиёсий муаммоларнинг ҳал қилинишига таъсир этиб келди. XIX аср ўрталарида и.ф. тушунчаси Тард асарларида ўз аксини топди. Ҳозирги юктимоий-фалсафий таълимотларда и.ф. қуйидаги концепцияларда ўз ифодасини топган:
Луман концепцияси (коммуникация назарияси нуқтаи назари асосида таҳлил қилинган);
Хабермас томонидан ишлаб чиқилган ахлоқийлаштириш меъери концепцияси;
О.М. Э. Ноэль — Нойман концепцияси.
И.ф. экспрессив, назорат ва маслаҳат функцияларини ба-жаради, муайян ижтимоий масалалар бўйича маълум пози-цияда туради, маслаҳат беради, қарор қилади, у ёки бу тасаввурларни, қадриятларни, мезонларни қўллаб-қувватлаш еки рад этиш орқали индивидлар, жамоалар ва ижтимоий муассасаларнинг хатги-ҳаракатини бошқаради.
Баён қилиш мазмунига кўра, и.ф. ўзининг баҳо берувчи, та>у1ил қилувчи ва конструктив хулосалари билан фаркдана-ди, шу баённинг белгиларига кўра, ижобий ва салбий хуло-салар билан ифодаланади.
Субъект — элтувчи сифатида и.флар, умуман, у ёки бу ижтимоий жамоалар ҳамда уларнинг таркибий бўлаклари тар-зида — улар томонидан айтилаётган хулосаларнинг мазмуни ва белгисидан, яъни «тарафдор» ёки «қарши» эканлигидан, улар «кўпчиликни» ёки «озчиликни» ташкил қилишидан қатьи назар намоён бўлади. Шунга мувофиқҳолда и.ф. ўз таркибига кўра, монистик якдил ёки ўзаро мос келмайдиган қатор нуқгаи назарлардан иборат, плюралистик бўлиши мумкин.
149
Изоморфизм ва гомаморфизм
И.ф.нинг шаклланиш ва амал қилиш жараёнлари стихия-ли кечиши мумкин, лекин кўпинча и.ф. онг теранлиги тур-лича бўлган (бир томондан, фан ва мафкура, иккинчи то-мондан, кундалик онг) даражаларда ҳозирги жамиятдаги кўп сонли ижтимоий муассасалар, сиёсий ташкилотлар, омма-вий ахборот ҳамда ташвиқот воситалари таъсирига дуч кели-ши мумкин.
И.ф. жамият ҳаётидаги ҳақиқий ҳолни акс эттириш оми-лидир. Шароитлар, ижтимоий онг, маданиятнинг ривожлан-ганлик даражаси, шунингдек, демократик институтлар ва эркинликлар, энг аввало, фикрларни эркин ифодалаш -сўз, матбуот, мажлислар, манифестациялар ва шу кабилар эркинлиги кафолати имкониятига ҳамда таъсирчанлиги би-лан боғлиқ бўлади.