«Фалсафа» фанидан тайёрланган ўқув–услубий мажмуа

Tibbiyot. (Medisina). Odamning tanasida paydo buladigan barcha kasalliklarning oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar nanorobotlarni yaratish.

Gerontologiya. Insonlarning jismoniy bokiyligi uchun odam tanasidagi xujayralar kirilishining oldini oluvchi, odam organizmi tukimalarining ishlashini yaxshilash va kayta kurish uchun molekulyar robotlarni kiritishga erishish.

Sanoat. Iste’mol mollarini ishlab chikarishda an’anaviy usullardan foydalanishdan bevosita atom va ulalardan foydalanishga utish.K,ishlos xujaligi. Ozik-ovkatni tabiiy ishlab chikaruvchilarni (masalan, usimliklar va xdyvonlar) molekulyar robotlardan tuzilgan funksional uxshashlariga almashtirish. Bunday «kishlok xujaligi» samaradorligi ob-xavo va ogir mexdat sharoitiga boglщ bulmaydi. Uning ishlab chikarish xajmi ozik- ovk;at muammosini biratula xal kiladi.

Biologiya. Tirik organizmga atomlar darajasidagi nanoelementlarni kiritish mumkin buladi. Buning okibatlari turlicha bulib, yukolib ketgan turlarni tiklashdan tortib, yangi turdagi jonzotlar biorobotlarini yaratishga olib kelishi mumkin.

Ekologiya. Ekosferani inson faoliyati chikindilarini boshlangich xom-ashyoga aylantiruvchi molekulyar robot-sanitarlar bilan tuldirish, sanoat va kishlok xujaligini chikindisiz nanotexnologik usulga ugkazish bilan amalga oshirish mumkin.

Koinotni uzlashtirish. Robot-molekulalarning ulkan armiyasi Yer atrofidagi fazoga chikariladi va uni inson yashashi uchun yarokli xolatga keltiradi. Oy, asteroidlar va yakin planetalarda inson yashashi uchun kosmik standiyalar kurish.

Kibernetika. Xozirda mavjud bulgan strukturalardan Z^lchamlari molekular ulchamiga teng bulgan xajmiy mikrosxemalarga utish sodir buladi. Kompyuterlarning ishchi chastotasi teragerts kiymatga utadi. Oke il molekulalaridan tuzilgan xotira xajmi terabaytlarda ulchaiadigan, saklash davri uzok bulgan xotira elementlari paydo buladi.

Ya.Aspli yashash muuiti. Barcha tashkiliy kismlarga mantik elementlarini kiritish xisobiga biz yashayotgan atrof-muxit «aklli» va inson yashashi uchun tula kulay bulib koladi.

Kurib turganimizdek, istikbolda fan-texnika tarakkiyoti insoniyatga kupgina kashfiyotlarni tavdim etadi.

Ayni paytda axborot-kommunikasiya, tibbiyot, ekologiya, energetika, mashinasozlik, samolyotsozlik, va kosmonavtika, tabiiy boyliklarni izlash xamda kazib olish kabi bir kator soxalarni nanotexnologiyalarsiz tasavvur etib bulmaydi. Yaratilayotgan yangi texnologiyalar xdyot tarzimizni osonlashtirish va yengillashtirish maksadida yaratilmovda. Masalan, nanosimlar kalinligi soch tolasidan bir necha ming marta ingichka, ammo uning pulatdan un karra mustaxkamrok ekani xam nanoindustriyaning shiddat bilan rivojlanayotganidan dalolat bermokda. Agar ana shu simlar sintezkilinsa, sanoat va texnikada olamshumul uzgarishlar ruy beradi. Dzgnyo iktisodiyotida kundan-kunga axamiyati ortib borayotgan neft maxsulotlarining kariyb 20 foizi xozirda kayta ishlanmaydi. Sababi, bugungi texnologiyalar bor kuvvati bilan ishlaganda xam neftni tulik sintezlashning imkoni yuk, Keyingi yillarda olimlar nanokatalizatorlar ustida tinimsiz ilmiy tadkikrtlar olib borayaptilar. Agar nanouskunalar amaliyotga joriy etilsa, neft 100 foizga kayta ishlanishi mumkin.

Xrzirgi kunda nanotexnologiya yunalishida ilmiy izlanishlar olib borayotganlar global muammoga aylangan kashshoklikka xam barxam berishi mumkin. Ular nanomaterial va nanoapparatlardan foydalangan xolda suv va yonilgini samarali tozalash, tuprok unumdorligini oshirish mumkin. Bugunning uzida bozorlarda nanotexnologiyalar asosida tayyorlangan maxsulotlar uchrayotgani xam shundan dalolat beradi.

Xrzirgi zamon tibbiyotini xam nanouskunalarsiz va nanotajribalarsiz tasavvur etib bulmaydi. Misol uchun, kon okishini bir zumda tuxtatadigan nanomodda yaratilgani xakikiy shov-shuvga sabab buldi. Kaliforniyada tajribadan utkazilayotgan mazkur modda XXI asr tibbiyotida xavdkatan xam muxim yangilik buldi. Olimlarning aytishicha, mazkur modda, ayniksa, boshda yoki yurak bilan boglik ogir jarroxlik amaliyotlarida yaxshi samara beradi. U nafakat vaktni tejaydi, balki inson organizmiga turli xil infeksiyalarning tushishiga xam tusik kuyadi. Bundan tashkari ushbu nanomodda tez yordam faoliyatida juda askotishi mumkin.

XXI asrning keyingi 10 yilligida nanosanoatga jadal rivojlandi. Amerika Kushma shtatlari yangi fanning imkoniyatlarini tugri baxolab, ushbu yunalishda strategik rivojlanish rejasini ishlab chivdan birinchi mamlakatga aylangan. Bugu i nanoishlanmalardan dunyoning deyarli barcha davlatlari sanoatida keng foydalanilmovda. Dar yili jaxon mikyosida nanotexnologiya tadkikiga bagishlangan 1000 dan ziyod ilmiy ishlar yuzaga kelmokda. Yangiliklar yaratish buyicha AKD1 yetakchilik kilayotgan bulsa, undan keyingi urinlarni Yaponiya, Xitoy va Yevropa mamlakatlari egallab turibdi. Bugun yapon olimlari tomonidan «nano» sanoatning turli tarmoklarga jadallik bilan olib kirilayotgani mamlakat milliy iktisodiyotiga milliardlab mablaglarni olib kelmokda.Jax,on mikyosida nanokompaniyalar sonining yil sayin ortib bormokda. Ma’lumotlarga Karaganda, nanokompaniyalar soni 20 mingdan ortik. Kurinib turibdiki, nanosanoat dunyoning xar bir burchagida shiddat bilan rivojlanib bormokda.

Urni kelganda nanotexnologiya soxasi muvaffakiyatlarini ta’kidlash barobarida uning salbiy okibatlari xasida turli karashlar, fikrlar mavjudligini unutmaslik lozim.

Bugun sanoat va kishlok xujaligida, ishlab chщarishda xom- ashyoning me’yordach ortik ishlatilishi ishlab chikarish jarayonidan xosil bulayotgan chikindi, tutun, gazdan ifloslanish tabiatga ta’sir etayotgani barchaga ma’lum. Devdonchilikda kimyoviy moddalarning kup mikdorda ishlatilishi, ok;ar suvlardan nook;ilona foydalanish, yer osti boyliklarining intensiv ravishda kzaib olinishi va bonщa xududlarga olib ketilishi, sanoatda eski texnologiyaning saklanib kolayotgani xamda transport vositalarining atrof-muxitga yetkazayotgan zarari, tabiatga texnikaviy ta’sirning ortib borayotgani global ekologik ink,irozlarni keltirib chikarayotgani asosiy sabablardir.

Bugun tabiatga texnikaning ta’siri shu kadar oshib ketganki, u yer yuzida sodir bulayotgan geologik kuchlarga tenglashtirilmokda. Agar olti ming yil avval inson tabiatga toshbolta, tayok, yogoch omoch kabi sodda uskunalar bilan yondashgan bulsa, bugun u juda kudratli ishlab chikarish kurollari - murakkab mashinalar un ikki plugli traktor, birvarakayiga besh-un tonna tog jinslarini oluvchi kovshga ega ekskavatorlar, bir necha ming ot kuchiga ega buldozer va shunga uxshagan kudratli texnika bilan ta’sir etmokda. Mazkur vositalar inson mexnatini yengillashtirmokda, samaradorligini oshirmokda, ammo Yer yuzida bir kdtor muammolarni xam keltirib chikarmokda.

Ayniksa, biosferaning zaiflashayotgani, bir kator usimlik va jonivorlarning yuk bulib ketishi, atmosfera, suv xavzalari va tuprokning buzilayotgani, zaminimiz kiyofasining uzgarayotgani ziddiyatlar, tuknashuvlar, ma’naviy inkirozlarda namoyon bulmokda.

Ayrim Fapo mamlakatlarida nanomateriallarning atrof- muxit, inson salomatligiga zarari xususida turli fikrlar, karashlar paydo bula boshladi. Xatto ayrim manbalarda nanotexnologiya XXI asrda insoiiyatni kutilmagan vaziyatlarga duchor etishi mumkinligi ta’kidlanmokda. Gap shundaki, keng foydalanishga kirishilgan nanomateriallarning, mittigina nanokismlari xali yetarlicha urganilmagani insoniyatni ogir axvolga solib kuyishi x;am mumkin. Bir vaktlar tinchlik urnatish nikobi ostida inson aklu-zakovatining yuksak maxsuli bulgan atom yaratilgan edi. Bugun esa u yer yuzini nina ustiga utsazib kuyishga kodir eng xavfli kurolga aylandi. Biz xammamiz yaxshi kuradigan avtomobillar ommaviy xarakat vositasiga aylanib, inson ogirini yengil kildi-yu, lekin atrof muxitni ifloslantirib, unga global mkщyosda ekologik xavf sola boshladi.

Mutaxassislar esa bugun nanotexnologiyalarning ulkan yutukdaridan xarbiy sox,ada foydalanishga intilishning kuchayib borayotganidan xavotirga tushmovdalar.

«Xozirgi kunda insoniyat kulidagi kirgin keltiruvchi kurollar Yer shari axdlisini bir necha bor kirib tashlashga, Yer ukini izdan chikarishga, Yer sharining uzini parchalab tashlashga xam yetarlidir. Olimlarning xisob-kitoblariga kura xozirgi zamondagi insoniyat kulkda mavjud barcha portlovchi moddalarni dinamit ekvivalentligidagi gishtchalarga aylantirsak va ularni temir-yul vagonlariga yuklasak, dinamitlar ortilgan bunday eshalonning uzunligi Yer sharini ekvator buylab 200 marta aylantirib chikishga yetar ekan. Bu kurollar gayriinsoniy kuchlar kuliga ugab ketsa bormi, ular uzining bugungi kundagi utkinchi manfaatlari yulida butun yer yuzi sivilizadiyasi tarakkiyotiga nukta kuyishi mumkin. Ana shu omilning uzi xozir xam xavf ostida turgan yadrosiz dunyo orzusi kachon ushaladi, degan savolni yana bir bor jaxon xamjamiyati oldiga kundalang kilib kuyayotgan bulsa, ajab emas. Shunday ekan sivilizasiyamizning kelajagini sakdab kolish xar kanday vazifadan dolzarbrokdir^I».

Inson bugungi kunda uz sayyorasi mikyosidagi energetik, xom- ashyo va ozik-ovkat zaxiralaridan foydalana olishni urgandi, Yer ostidagi toshkumir, torf, gaz, neft’ zaxiralarini shafkatsiz kazib olishni davom ettirmokda. Yakin orada ularning zaxirasi tugaydi. Insoniyat sekin-asta suv, shamol, kuyosh energiyalaridan, Oy ta’sirida dengiz suvlarining kutarilishi paytida xosil buladigan guщin energiyalaridan foydalanishni uzlashtirib oldi. Sunggi asrlarda atom va termoyadroviy energiyadan foydalanish yullarini urgandi. X,ozirgi paytda gravitasiya kuchidan xamda mini kora tuynuklar energiyasidan foydalanish muammolari ustida izlanishlar olib bormokda. Inson uziga ozuka zaxirasining yangi-yangi manbalarini izlab topmokda. Dengiz va okeanlar ka’rida suv osti jonivorlari va usimliklari kurinishida bir necha un milliardlab odamlarning kornini tuydirishi mumkin bulgan ozuka zaxdralari mavjud ekanligini anikdadi. Inson abadiy muzliklardan chuchuk suv olish texnologiyasini rivojlantirmokda.

X,ozirgi kunda insoniyat, uz sayyorasi mikyosidagi energiya zaxdrasidan foydalana olmokda. Bu sivilizasion tarakkiyotning birinchi turiga u™^sh- Ru^s astrofizigi, radioastronom RFA akademigi N.S.Kardashyov koinot midyosida uch xil turdagi texnogen sivilizasiyani bir-biridan fark kilishni taklif kilgan.¹

Birinchi - ibtidoiy sivilizasiya bu uzining yashayotgan sayyorasi (planetasi) mikyosidagi energiya zaxirasidan foydalana oluvchi sivilizasiya. Bu turdagi sivilizasiyaning faoliyat doirasi uta cheklangan bulib, uz sayyorasidan tashkaridagi kosmik jismlarga ta’sir kursata olmaydi.

Ikkinchi tur texnogen sivilizasiya uzi yashayotgan yulduz sistemasi doirasidagi, bizda esa bizning Kuyosh sistemamiz doirasidagi energiya zaxiralaridan foydalana oluvchi kudratli sivilizasiya bulib, uning energiya iste’mol rmish kobiliyati 1- turdagi sivilizasiyaga nisbatan 10 milliard marta kagga. Bunday sivilizasiya vakillari uzlari mansub bulgan yulduz sistemasiga kiruvchi barcha katta va kichik sayyoralar, ularning yuldoshlari, kometa va asteroidlarga bora oladi xamda ularda mujassamlashgan energiya vositalaridan samarali foydalana oladi. Ulardagi mavjud transport vositalari usha yulduz sistemasi doirasidagi barcha kosmik jismlarga borib, kela olish imkoniyatini beradi. Bunday Kudratli texnogen sivilizasiya faoliyati uzining yulduz sistemasi chegarasidan tashkariga chika olmaydi.

Uchinchi turdagi texnogen sivilizasiya esa uzi yashayotgan galaktika mikyosidagi energiya zaxiralaridan foydalana oladi. Bunday sivilizasiya 2-turdagi sivilizasiyaga nisbatan 10 milliard barobar kudratli va shuichalik kup energiya iste’mol kiladi. Bu nix;oyatda kudratli sivilizasiya bulib, galaktikalararo va metagalaktika mikyosidagi alokadorliklarni amalga oshiradi, uGalaktikamizning barcha nuktalariga bora oladi, xdtto galaktika markazidagi kora tuynuklarni x;am tadkik eta oladi, ulardan energetik manba sifatida foydalana oladi.

Uchinchi turdagi sivilizasiya sharoitida butun Koinotga mansub bulgan uziga xos yangi-yangi konuniyatlar kashf etilib, insonning nafakat ma’naviy, balki moddiy uzok; umr kechirishi xam ta’minlanadi, Bunday sivilizasiya sharoitida milliardlab yulduz tuplamlarining sayyoralari yashash makradida foydalanish uchun uzlashtiriladi va butun koinotni bevosita tadkik; etishga yetadigan kuch va kudratga ega bulgan yangi kudratli sivilizasiya vujudga keladi.

Shuniigdek, yukorida kayd etilgan 3 xil turdagi sivilizasiya birinchi tur dan ikkinchisiga, asta-sekin, energiya iste’mol kilish sobiliyati usib borishi bilan rivojlanib boradi. Bu usish yil sayin xar safar oldingisiga nisbatan bir necha foiz usib boradi^II. Bu fikrlar raketa texnikasi pionerlaridan biri bulgan K.E.Siolkovskiyning kuyidagi bashoratli suzlarini esga soladi. U shunday deb yozgan edi: “Yer - akl beshigidir, lekin beshikda uzok; vakt yashab bulmaydi. Inson xam nur va fazoning ketidan kuvib, dastlab, Yer atrofidagi fazoni, keyinchalik esa butun Kuyosh sistemasini uzlashtiradi^III”.

Insoniyat oldida yana bir muxim vazifa Yer shari misyosidagi 1- tur sivilizasiyani 2-tur sivilizasiyaga olib chikish, butun Kuyosh sistemasi tarkibiga kiruvchi kagga va kichik sayyoralar, asteroidlar boshka kosmik jismlarni inson manfaatlari nuktai nazaridan uzlashtirishga, kelgusi avlodlar uchun xulay kosmik koloniyalar vujudga keltirishga bugundan xarakat kilishi lozim buladi. Vaktlar utishi bilan inson Koinotning bir arzimas zarrachasi darajasidan, butun Koinotni uzlashtiruvchi kudratli kuchlarga ega bulgan Koinotning okslona ximoyachisi darajasigacha usib boriщi, nafakat uzining mu’jaz sayyorasi mikyosida, balki butun Galaktika mikyosidagi tinchlik va osoyishtalikning gumanistik posboniga aylanishi mumkin. Buning uchun insonning kudratli akd-idroki, bekiyos moddiy va energetik zaxirasi, yuksak ma’naviy va axloksy kiyofasi kamolotga erishgan bulishi lozim.

X,ozirgi kunda nanomuskul, nanoovkat, nanokuvur, nanokiyim kabi atamalar xayotimizning ajralmas kismyga aylaninsh tutrisidagi fikrlar bong urayapti, Nanotexnologiyaning yuksak tarakkiyoti sunggi yillarda ancha kuzga tashlanib koldi. Ammo yangi fanning nozik jixatlari sinchkovlik bilan urganilsa, aslo foydadan xoli bulmasligini zamonning uzi takozo etmovda.

Biz yashayotgan jamiyat uz konun-koidalari bilan insonni kamolga yetkazishga, uning tobora insoniylashuviga, axlokiylashuviga, insoniyatning kelajagiga bulgan e’tikodini mustaxkamlashga sharoit yaratishi, turli xil xalkdar, millatlar, dinlar, dunyokarashlar urtasidagi ^^zaR° xamjixatlikni k;aror toptirib, ular urtasida bir-birlariga nisbatan sabru tok;atli, bardoshli va bagri keng bulishini ta’minlashi lozim. Bu bugungi kun tarbiyasining markaziy vazifasi bulishi kerak.

Uzbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov bu soxada kuyidashcha fikr bildirgan. «Uzbekiston tabiiy va xomashyo resurslariga boy. Bularning xammasi - yer, suv, urmon va yer osti boyliklari respublikaning ajpaJmac mulki bulishi kerak. Lekin ana shu tabiiy boyliklardan uylamay-netmay foydalanib, tez usib borayotgan axolining ex,tiyojlarini kondnrish mumkin degan urtoklar xato kiladi.

X,ar kanday tabiiy boyliknnng chegarasi bor. U bir kun emas bir kun tamom buladi. Uni kayta tiklab bulmaydi. U bizga ota- bobolarimizdan kolgan merosgina emas, balki biz avaylab-asrab, yanada oshirib, kelajak avlodlarga yetkazib berishimiz kerak bulgan omonat xamdir»^I.

Mustakil Uzbekistonimizda karor topayotgan adolatli xukukiy-demokratik va fukarolik jamiyati ana shunday oliyjanob vazifann bajarishga yunaltirilgandir. Bu borada Uzbekistonda bunyod kilinayotgan jamiyat butun dunyoga ibrat buladigan ma’naviy munosabatlarni karor toptirishga kodir jamiyat bulnb xizmat kilajak. Chunki, bizning jamiyatimizda bugungi kun uchungina kaygurilmaydi. Biz uzimizdan ilgari utgan ota-bobolarimizning insoniarvarlik kadriyatlarini e’zozlab saklab kolish, rivojlantirish va kelgusi avlodlarga yetkazib berishdek vazifani muxim tarbiyaviy vazifa deb bilamiz. Uzbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev mamlakatimiz olimlari bilan uchrashuvda: «Mamlakatimiz va jamiyatimizning zamon talablari darajasida rivojlanishini ilm- fansiz tasavvur k;ilish kiyin. Ilm-fan tarakkiyotida fundamental tadkikotlar muxim axamiyat kasb ztadi. Aynan ular orkali yangi bilimlar uzlashtiriladi va nazariyalar shakllantiriladi, kelgusi amaliy tadkikotlar va innovasion ishlanmalar uchun mustaxkam asos yaratiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tadkidotlarning xammasini xam ilm-fanning bugungi yukori rivojlanish darajasiga tula javob beradi, deb bulmaydi. Yukori texnologik ilmiy maxsulotlarni amaliyotga joriy etish uchun yangi zamonaviy tajriba-ishlab chikarish, konstruktorlik- texnologik tashkilotlar xamda innovasiya markazlarini tashkil etish zarur»^II - deb juda tugri ta’kidladi.

Bularning barchasi insoniyatning kelajakda kanday imkoniyatlarni vokelikka aylantirishi lozimligini kursatib turibdi. Bu imkoniyatlar tinch va osoyishta xayot sharoitidagina vok,yelikka aylanishi mumkin. Kdchonki, yer yuzida turli xil yovuz maksadli kuchlar bor ekan, ular sivilizasiya taravdiyotiga zid ravishda, uzlarining tor xususiy manfaatlarini kondirish yulida xar k;anday insoniy tuyguni kurbon kilishdan tap tortmaydi. Ularning gayriinsoniy xatti-xarakatlarini tiyib kuyish uchun dunyodagn barcha tinchliksevar insonlar birlashib xarakat kilishlari lozim. Bugungi davr tinchliksevar kuchlarning xar biridan xushyorlikni, ogoxlikni talab kiladi. Agar insoniyat ezgu maksadlarni ruyobga chikarish yulida bir butun kuch bulib birlashsa, ularni xech kanday yovuz kuchlar yenga olmaydi. Demak, insoniyatning, sivilizasiyamizning kelajagi ezgu maksadlar yulidagi birligimizga, ma’naviy xushyorligimizga boglik. Kelajakning kanday yulga yunaltirish uzimizning kulimizda. Bu esa bizdan sinergetik tafakkur kudratini ezgulik yuliga yunaltirishni, insoniy kadr-kimmatni e’zozlashni talab kiladi.

Singulyarlik - bu olimlarning «dao» suzi urnida kullaydigan ya’ni, tavsiflashga suz, nazariya va formulalar mavjud bulmagan narsalar urnida ishlatiladigan suzdir. Katta portlash nimadan boshlandi? Singulyarlikdan. Agarda texnologlar takomillash- tirishning uzluksiz sikliga kirishsa nima buladi? Singulyarlik, Bizning xolimiz ne kechadi unda? Singulyarlik... u nima bulib chismasin biz bilan sizga u yerda joy toiilmasligi mumkin.

Texnologik singulyarlikning kirib kelishining asosiy belgisi bu -«postodamning», ya’ni, extimoldan uzok bulgan texnologiyalarni egallaydigan, bizda yuk, biz uchun imkoni xam bulmagan jismoniy va akliy kobiliyatli mavjudotning paydo bulishidir. Postodamta biz, bizning avlodlarimiz aylanishi mumkin kachonki, uz biologik tabiatini buysundirishsa, tanasyni elektronika va nanomashinalar bilan tuldirishsa, kariyb ulmas odamga aylanadilar. Ammo oxirgi yillar bizni mana shu rolga da’vogar, kuchli rakobatchi - sun’iy intellekt aylanib utayapti, uning uchun odamlar fakatgina kat’iy samaradorlikka intilish yulida xalakit beruvchi achinarli bir xalal beradigan tusik bulishi mumkin.

Rossiya transgumanistik xarakatining yaratuvchisi Valeriya Udalova deydi: «Singulyarlikning negativ ssenariyasining extimolligi juda yukori. Shu darajadaki, uzimiz postodam bulib insoniyatni dustlik nimaligini bilmaydigan, nosamimiy sun’iy intellektdan kutkarish uchun uning oldida tishlarimizni kisib oldinga shoshilishimiz lozim». Baxtimizga, uzini mavjudligini sezadigan kuchli sun’iy intellekt bugun ishlatilayotgan, «odatdagi» kuchsiz kabi unchalik tez rivojlanmaydi. Shunday ekan, bizda xali shans bor».

Medisinaning rivojlanayotganligi tufayli xayotning kutilgan davomiylji ikki asr buldi u^sayapti- 1955 yilda tugilganlar uchun atigi 48 yoshni tashkil kilgan bulsa,1995 yilga kelib bu kursatkich 65 yoshga yetdi.

Ma’lumotlariga kura 2015 yilda tugilganlarning urtacha kutilgan davomiyligi 71,4 yilni tashkil etadi. XXI asrning boshida dunyoga kelgan millionlab odamlar kelgusi yuz yillikgacha

yashaydilar. Genom ishlashining chukur tushunish nasldan naslga kolayotgan kasalliklardan kutulishga, diabet va rak, karilik demensiyasini davolashga olib keladi.

Tibbiyot personallashadi: dorilar xar bitta bemor organizmining individual xususiyatlaridan kelib chivdan xolda tavsiya etiladi va sintezlashtiriladi. Nanorobotlar immunitet oshirib, infeksiya va shishlarga karshi kurashadilar.

Ayrim futurologlar kompyuterda miyaning neyron strukturasini asliday tiklab unga insoniyat ongini yuklab olish mumkinligini prognoz kilishayapti. Bopщalar esa, uning teskarisini - organizmni takomillashtirib unga elektronikani integrasiyalash fikrini kuyalab kuvvatlaydilar. Bunday uylab karasa, biz birdaniga ikkala yuldan ketayapmiz. Bir tarafdan, bizning ijtimoiy tarmoklardagi obrazlarimizning uzi uzining garmok «bulutidagi» xayot tarixiga ega yangi shaxsning ibtidosidir. Ikkinchi tarafdan, kelajak «postodamining» real timsoli sifatida protez miya komandalarini bosщaradigan yurak ritmining sun’iy xdydovchilari kontakt linzalar xizmat kiladi. Birok, kelajak odamlarining muxim kobiliyati bizdan kup martaba ustun «kuchaytirilgan akl-idrok» (IA, Intelligence Amplificated) bulishi kerak. Tesla va SpaceX kompaniyalari raxbari Ilon Mayek xam Code Conference 2016 uchrashuvida bu narsaga undadi. «Miyaga tananing boshka kismlari bilan simbiozda ishlaydigan yangi sun’iy intellekt katlamini kushish yana bir yechim bula oladi deb uylayman» - dedi u. Planetaning yangi egasi - elektron postodamning oldida biron bir uy xayvoni kabi bulib kolmaslik uchun Mayek bu yechimni sun’iy intellektning shiddatli evolyusiyasi orkasidan kuvishning yagona imkoniyati deb uylaydi.

Nerv sistemasi va kompyuterning unumdorligini ularning «x,isoblash kobiliyatlari» buyicha takkoslagan ma’kulrok;. X,ali 1980-chi yillarning oxirlarida Xans Moravek 2010 yilda inson miyasiga teng keladigan elektron sistema paydo buladi degan xulosaga kelib shunday bax,o bergan edi. Bilishimizcha, u birozgina shoshgan, ammo un yillardan kuprokga xato kilgan bulsa ajabmas. Bugungi kunda xdtto smartfonlar xam xasharotlar va sichkonlar nerv sistemasi oraligidagi xisoblash kuchiga ega. Albatta, miyani kalkulyatorga uxshash «x,isoblash» sistemasi deb atash kiyin. U kvadrat ildizni kushish va ayirishga unchalik xam moslashmagan.Uning yaxshi bilgani - abstrakt konsepsiyalardan foydalanib ish kurish va murakkab assosiasiyalar tizish kobiliyatidir. Ammo kompyuterni bunga xam kuchi yetadi: sun’iy intellekt inson miyasining neyron tarmogi kabi tashkil etilgan. Sun’iy intellekt «neyronlarnnng» birinchi katlami kirish signali xarakteristika- larini xisoblaydi, keyingisi esa xulosa kilish uchun taxlil kiladi va kombinasiyalaydi. Xuddi miyadagi kabi sun’iy intellekt katlamlari orasidagi aloka egiluvchanligi tarmokga ukish va takomillashish imkonini beradi.

Bunda sun’iy intellekt biologik evolyusiyanint toshbaka kadami bilan boglik emas va u million marta tezrok rivojlanadi. U xali xozir kupgina murakkab masalalarni insondan samaralirok; bajaradi. U charchamaydi va kasal bulmaydi, karimaydi va uzluksiz takomillashib boradi, u inson odob-axlok chegaralarini bilmaydi. Shunday kilib, kompyuterlar bizdanda aklli bula olishadimi degan savolga shunday javob berish mumkin: bulishadi, ammo uzok emas. Yasinda biz uzi mustakil dunyoni taniydigan, usib yaxshilashib boradigan mashinalar uchun ortischa dщmaza bulishimiz ajabmas.

Ilk ogoxlantirishlar allakachon bulib utdi. Yakindagina Elite Dangerous onlayn-uyinining sun’iy intellektga shaxsiy kurol va jixozlar yaratishga imkon berib uyinchilar xayotini murakkablashtiruvchi yangilanish oldi. Tez orada u «superpushka» yaratib turli xil jangovar kurollarni kombinasiyaladi va judayam kup sonli rakiblarni maydalab tashlay boshladi okibatda ishlab chikaruvchilar yangilanishni blokirovkalab tashlashdi. Baxtimizga xali gap fasat uyin xakida edi, biros bugungi kunda sun’iy intellekt kengros doirada ishlatilayapti.

«Buyumlar interneta» yunalishining Huawei Rossiya bulimi raxbari Marat Nuriyev informasion texnologiyalar rivoj- lanishining asosiy yunalishlaridan biri bu inson doirasining «intellektualligini» usishi va SI kundalik xayotga tadbik etishdir deb xisoblaydi. «Shu tufayli jonsiz predmetlar Tarmokga individual ulanadilar va inson ishtirokisiz bir birlari bilan mulokot kila oladilar». Shu kabi tizimlar allakachon «Aklli uy», «Aklli shaxar» va boshkalar uchun yechim tarzida tadbik; kilib kelinayapti». Ammo, intellektual, avtonom predmetlarbizning odat va xulkimizning uziga xos xususiyatlarini uzlashtirishadigan bulishsabu xali oxirimas: «buyumlar interneti» izidan «uylaydigan maxpinalar internetining» paydo bulishi kutilayapti- deydi u.

Allakachon SI bizni xamma joyda kurshab olgan. Uning elementlari internet-poiskovik izlab topib beradigan kursatmalarda, onlayn-magazinlarda xarid uchun beradigan maslaxatlarda amalga oshib kelmokda. Ular xdvo darakatini boshkarishda va birja savdosida foydalanilmovda. Associated Press agentligi SI dan korporativ yangiliklarni yozishda foydalanmokda. ROSS mashinasi Baker & Hostetler amerika kontorasida bir neChta advokatlarni urnini bosadi. Insonning aloxidagi imtiyozlari bulgan masalalar kontinentini SI okeani uz domiga tortayapti. 2016 yilda bu kutarilish sunami kabi tuxtatib bulmasday tuyuladi. Mart oyida u jaxonning eng kuchli GO ustasini matchda yutib yana bitta tugonni urib ketdi.

Shu vaktgacha bu kddimiy uyin insoniyat tafakkurining mustaxkam kurgoni x;isoblanardi. Axir unda 19X19 chizщli setkaning istalgan kesishmasiga yurish kilish mumkin va goda takrorlanmaydigan iartiyalarning minimal soni akl bovar kilmaydigan 10360 ulchamda baxolanar edi. Bu rakamlar na kompyuter pereborlariga, na uni faollashtiradigan vositalarga xatto, bir vaktlari Deep Blue kompyuteriga Garri Kasparovni yutishga yordam bergan Monte-Karlo metodiga xam mutlako xos emasdi. Ammo yutkazish juda ogir buldi: kompyuter go uyinining yuksak titul egasi Li Sedolni besh partiya dan turttasida ustunlik kilib butunlay yakson etdi.

Monte-Karlo uslubi va kuchli x,isoblash resurslari bilan kurollangan mustakil urganuvchi SI AlphaGo yovuz evolyusiyaning xotimasi buldi. Ishlab chikaruvchilar uni rakibning muljalini odindan sezadigan va shavkatsiz adabini beradigan tizim x,osil bulmaguncha uzi bilan uzini uynashiga majbur kilishdi va fakatgina millionlab partiyalarda SI goliblari boshka avlodlarga utishardi. «Yandeks» kompyuter zreniyasi va texnologiyalari xizmati raxbari Aleksandr Kraynovning aytishicha AlphaGo mutaxassislari uchun bu galaba kutilmagandek tuyulmadi.

«Yak;inda bir mux,im vokea sodir buldi: Image Net Large Scale Visual Recognition Challenge neyron tarmogi galaba kozondi “ - deya davom etadi Aleksandr. 2012 yilda ular atigi 16% xatolik kilishgandi. Bu xdkikatan xam SI keyingi yillarga rivojini belgilagan vokea buldi va bugun neyron tarmoklar tasvirlarni odamdan yaxshi anidlaydi”.

Agarda elektronika uzidanda yaxshi fikrlasa va bizning barcha muammolarimizni yechish kobiliyatiga ega bulgan olamda odamzotga nima koladi? Biz asta sekin avdsan ozmaymizmi biror bir narsaga uzini xsssasini kusha olmasligidan tanazulga uchramaydimi? Yoki yoipasiga ijod bilan shugullanamizmi? Benjamin sistemasi ssenariysi orkali suratga olingan “Kuyoshli bax,or” nomli kiskametrajli filmi tankidchilar tomonidan x,am tomoshabinlar tsmonidai xam yaxshi kabul kilingan edi, ammo barchani kompyuterlar bizni ijodimizniyam tortib olishmasmikan degan uy bosgandi.

«Bugungi kunda medisina anikrok kilib aytadigan bulsak, molekulyar va genetik informasiya jax,ondagi «ujan ma’lumotlar» ning asosiy va tez rivojlanayotgan manbalaridan biri bulib kolmokda. Yakin kelajakda genomika yiliga bir nechta zettabayt ma’lumot ishlab chщaradi».

SI atrofidagi vokealar global isish tarixini eslatadi. Klimatologlar insoniyatni uⁿ yilliklardan beri planetada boshlanayotgan xatarli jarayonlar bilan kurkitib kelishardi, ammo biz bugungina bulayotgan narsalarni uz kuzimiz bilan kurganimizdan keyingiia ishonayapmiz. SI bilan xam xuddi shunday bulayapti: «biologik evolyusiya bilan uralgan odamlar shunday sistema bilan rakobatlashishga kodir bulmasa» - deya ta’kidlaydi fizik Stiven Xoking. Lekin biz bunday ogoxlantirishlarni tinglamaymiz.

Umuman, «zshlamok» suzini biz kanday tushunmaylik baribir biz bu ishni yaxshi kilolmaymiz. Sensor informasiyani murakkab usulda ishlab chikish, abstrakt tushunchalarni ajratish, ularni boglab asosli xulosalar chikarish — bu tirik materiyani yakindagina kilingan ixtirosidir. Bu xarakat mexanizmlari, xazm kilish va immunitetning milliard yillardan beri charxlanib kelinayotgan nozik evolyusion ustkurmasidir. Mana SI esa fakat uylash uchun yaralgan. Bu masalada u butunlay xisoblash resurslarini tuplaydi, evolyusiyalaydi va tartibga bizdan kura tezrok; urganadi. Uning «akl idroki» bizning «insoniyat akl-idrokidan» ustun bulganida u bizyai atavizmlar, uning Koinotni abadiy anglash yuliga tusik; bulayotganlar deb xisoblashi mumkin.

Alpha Go ning galabasidan keyin Oksford universiteta va Google Deep Mind laboratoriyasi olimlari SI uchun avariyali uchirish sistemasi ustida ish boshlayotganliklarini, universal «k;izil tugmani» bosgan bilan u xech kanday karshilik kursatolmasligini ma’lum kilishadi. Djordji Texnologiya instituta ishlab chikuvchi mutaxassislari SIni bolalar ertaklarida beriladigan insoniy odob-axdok; asoslariga urgatuvchi «Kixot» dasturini ishlab chikdilar.
Internet va undan foydalanishning ijobiy va salbiy tomon-lari. Mafkuraviy gegemonlikka intilayotgan kuchlar axborot texnologiya kommunikasiyalar, jumladan internet orqali mamlakatimizga mafkura-viy xurujlarlarni amalga oshirmokda. Bunga sabab qilib quyidagi in-ternetdan foydalanish borasidagi fikrlarni keltirish mumkin.

Xo’sh, internet nima? Internet inglizcha Internet - to’r, o’rgimchak to’ri: umumjahon tarmogi degan so’zlardan olingan bo’lib, o’zbek tili-da umumjahon kompyuter tarmog’i, ya’ni butun jahon bo’yicha tarqalgan va telefon hamda optik-tolali liniyalar, modemlar va boshqalar bi-lan o’zaro bog’langan, har qanday axborotni o’zaro almasha oladigan katta mikdordagi kompyuterlar majmui, degan ma’noni bildiradi. Bu tarmoq 1972 yilda AQSh mudofaa vazirligining loyihasi asosi-da vujudga kelgan bo’lib, u XX asrning buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Umuman olganda internet vaqtni va mablag’ni tejash-ga yordam berishidan tashqari axborotlarni juda tez uzatish va qabul qilish, kerakli ma’lumotlarni tez izlab topish, uzog’imizni yaqin kilish, onlayn suhbatlar qurish, dunyo voqyealari bilan qisqa fursat-larda xabardor bo’lish kabi ko’plab imkoniyatlarni yaratib beradi.

Hozirgi kunda internet tizimining ijtimoiy tarmoqlari xiz-matlari keng ommalashib bormokda. Ijtimoiy tarmoqning maqsadi internetda o’zaro kiziqishlar yoki faoliyatga ega shaxslar bilan muloqot qurishdan iborat.

Foydalanuvchilarining soni bo’yicha hozirda Facebook ijtimoiy tarmog’i 500 000 000 foydalanuvchisi bilan yetakchilik qilmoqda. Undan keyingi o’rinlarda MySpace (255000000 foydalanuvchi), Odnoklass-niki (205000000 ortiq), Twitter (200000000 foydalanuvchi), Windows Live Spaces (120 000 000 foydalanuvchi) ijtimoiy tarmoqlarni kel-tirish mumkin.

Ammo hamma narsaning yaxshi va yomoni bo’lganidek, bu qulayliklar bilan birga internetdan samarali va maqsadli foydalanuvchilardan tashqari undan vaqtni bekorga o’tkazish, turli ko’ngilochar hamda behayo saytlardan foydalanuvchilar ham ko’payib bormoqda. Buning asosiy sababi internetdan foydalanuvchilarning, ayniqsa, yoshlarning ti-zimdan maqsadli foydalanish ko’nikmalari va madaniyatini to’liq shakllanmaganligi deb aytish mumkin.

E’tibor berib, keltirilgan veb sahifalar tahlili quyidagi salbiy holatlar ea kamchiliklar: foydalanuvchilarning ayrimlari kadriyatlari falsafa uchun azaliy muammolardir. Shu bilan birga, muay-yan davrda tug’iladigan va hal etiladigan o’tkinchi muammolar ham bo’ladi. Ular abadiy muammolar darajasiga ko’tarilmasa-da, o’z dav-rining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqani uchun muhim ahamiyat kasb etadi.

Falsafa yangi g’oyalarning tug’ilishiga imkon beradi, hayot, ij-timoiy tajriba bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. U tarixiy davr bilan mustahkam aloqadorlikda taraqqiy etadi. Har bir tari-xiy davr uning oldiga yangi masala va muammolarni qo’yadi. Falsa-fiy muammolar bevosita hayot zaruratidan tug’iladi. Aynan ular or-qali falsafada davrning taraqqiyot tamoyillari va o’ziga xos xusu-siyatlari aks etadi. Masalan, hozirgi davrda istiqlol mafkurasi falsafiy asoslarini izohlash zarurati bilan belgilanadi.

Falsafiy ta’limotlarda jamiyat hayotining barcha sohalari, ta-rixiy jarayonga xos tamoyillar, ijtimoiy guruhlarning manfaat va kayfiyatlari, tafakkur usullari o’z aksini topadi. Shuning uchun ham muayyan ijtimoiy kuch, sinf, guruh, partiya va oqimlar o’z maqsad-muddaolari va g’oyalarini ilmiy asoslashda falsafadan foy-dalanadi. Falsafadagi ustuvor qarash va qoidalar davr mahsuli bo’lga-ni uchun zamonning taraqqiyot tamoyillari va muammolari unda o’z ifodasini topadi.


MANTIK ILMINING PREDMETI, ASOSIY KONUNLARI. TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA

Reja :

1.Mantik ilmining asosiy masalalari va ularni tadkik etish yunalishlari.

2. Tafakkurning mantikiy shakllari va konunlari. Formal mantikning predmeti va strukturasi. Mantik ilmining fanlar tizimidagi urni.

3 Tushunchalarning shakllanishi va kullanishi.

4 Tushunchalarning tilda ifoda kilinishi: nom va termin, Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari.

5.Tushunchalar urtasidagi munosabatlar.

6.Tushunchalar bilan bajariladigan mantikiy amallar: tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish; tushunchani ta’riflash (definisiya); tushunchalarni bulish va tasniflash. Fikr yuritishda tushunchalar bilan boglik xatoliklar.
1-mavzu. Mantiq ilmining asosiy masalalari va ularni tadkik etish yunalishlari.