«Фалсафа» фанидан тайёрланган ўқув–услубий мажмуа

Ilmiy induksiya

Ilmiy induksiya ehtimoliy xulosa chiqarishning shunday turiki, uning asoslarida birorta belgining bir sinfga mansub predmetlarning bir qanchasida takrorlanishi qayd etilishi bilan bir qatorda, u belgining sababiy aloqasi haqida ham ma’lumot mujassamlashgan bo’ladi va ular xulosada berilgan predmetlar sinfiga nisbatan hosil qilingan fikrda o’z aksini topadi.

Ommabop induksiyadan farqli o’laroq, ilmiy induksiyada bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanuvchi belgi shunchaki qayd etilib qolmasdan, balki u haqida to’laroq ma’lumotga ega bo’lish, uning mavjud bo’lishi sababini aniqlash uchun predmetning boshqa belgilari bilan bo’lgan aloqalari, xususan, sababiy bog’lanishlari o’rganiladi. Ana shuning uchun ham, ya’ni hodisalarning sababini aniqlashga, ularni ifoda etuvchi qonunlarni ochishga qaratilgani uchun ham to’liqsiz induksiyaning bu turi ilmiy induksiya deb ataladi.

Ma’lumki,ilmiy bilish, fanning bosh maqsadi o’rganilayotgan obyektni tavsiflaydigan qonunlarni ochish orqali uning (obyektning) tabiatini, mohiyatini tushuntirishdan iborat. Bu esa, birinchi navbatda, hodisaning (yoki uning belgisining) mavjud bo’lish sababini aniqlashni taqozo etadi.

Shuni aytish kerakki, sababiy aloqadorlik hodisalar o’rtasidagi umumiy bog’lanishlarning boshqa turlari (masalan, tarkibiy, funksional, genetik bog’lanishlar) kabi hodisalarning tabiatini belgilaydi. Ana shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni o’rganish hodisalarning mohiyatini tushunish, turli jarayonlarni oldindan ko’rish, yangiliklar yaratish imkonini beradi.

Sababiy aloqadorlikni aniqlash ancha murakkab ish, chunki u borliqda yuqorida qayd etib o’tilgan hodisalar o’rtasidagi umumiy aloqadorlikning boshqa turlari bilan birgalikda mavjud. Uni ilmiy bilishda «toza» holda ajratishga hamma vaqt ham osonlikcha erishib bo’lmaydi. Buning uchun sababiy aloqadorlikning tabiatini, xususiyatlarini yaxshi bilish kerak.

Sababiyat (kauzallik) ikki hodisa o’rtasidagi zaruriy aloqa bo’lib, muayyan sharoitda ulardan biri (sabab hodisa) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqaradi. Uning muhim xususiyatlari quyidagilar: 1) aloqaning umumiyligi; 2) vaqtdagi izchilligi, birin-ketinligi; 3) aloqaning zaruriyligi; 4) sabab va oqibatning bir ma’noli bog’lanishda bo’lishi.

1. Sababiy aloqalarning umumiyligi deganda, olamda hyech bir hodisaning sababsiz mavjud bo’la olmasligi tushuniladi. U har qanday hodisaning o’z holicha, boshqa hodisalardan mustaqil holda vujudga kela olmasligini, boshqa hodisalar bilan bevosita yoki bilvosita bog’lanib ketganini, turli xil hodisalar ta’sirida paydo bo’lishi, o’zgarishi, yo’q bo’lishi hamda, o’z navbatida, boshqa hodisalarga ta’sir o’tkazishini bildiradi. Borliqdagi har bir hodisa o’z sababiga ega bo’lib, uni ertami yoki kechmi bilib olish mumkin.

Turli xil aloqalar, mavjud holatlar orasida noma’lum bo’lib qolayotgan sabab-hodisani topish uchun boshqa omillar, xususan, sababiy aloqada bo’lgan hodisalarning vaqtdagi ketma-ketligi, izchilligi hisobga olinishi zarur.

2. Sababiy aloqadorlikda bo’lgan hodisalarning vaqtdagi birin-ketinligi deganda, sabab-hodisaning oqibat (natija) hodisadan doimo oldin kelishi nazarda tutiladi. Sabab-hodisa bilan oqibat-hodisaning ro’y berishi orasida turli muddat o’tishi mumkin. Ba’zan oqibat (natija)–sabab-hodisadan bir zumdan keyin paydo bo’lishi mumkin. Masalan, o’qning otilishi bilan u tekkan obyektning zararlanishi o’rtasida o’tadigan vaqt juda qisqa, organizmga tushgan mikrob bilan u qo’zg’aydigan kasallikning vujudga kelishi o’rtasida o’tadigan vaqt uzoqroq (bir qancha daqiqa, soat, kun) bo’ladi. Sababiy aloqadorlik ijtimoiy hayotda (masalan, kishilarning huquqiy ongi bilan uni shakllantirishga yo’naltirilgan xatti-harakatlar), geologiyada (masalan, ma’lum bir jarayonlar ta’sirida tog’larning paydo bo’lishi) va boshqa shu kabi sohalarda ancha ko’p vaqt davomida amalga oshadi.

Sabab-hodisa oqibat-hodisadan avval keladigan bo’lgani uchun, u bilishda doimo oqibatdan oldin keladigan hodisalar orasidan qidiriladi. Bunda oqibat bilan bir vaqtda yoki undan keyin keladigan hodisalar istisno (eliminasiya) qilinadi, ya’ni chiqarib tashlanadi.

Sabab va oqibatning vaqtdagi izchilligi, birin-ketinligi hodisalar o’rtasidagi sababiy aloqadorlikni aniqlashning zaruriy sharti, lekin o’z holicha ko’zlangan maqsadga erishish uchun yetarli emas. Oldinma-ketin kelgan hodisalarning hammasi ham sababiy aloqadorlikda bo’lavermaydi. Bu holat hisobga olinmasa, «undan keyin, demak, shu sababga ko’ra», deb ataladigan xato (lotincha – post noc, ergo propter noc) ro’y beradi. Masalan, chaqmoq chaqish hodisasi momaqaldiroqdan avval keladi. Avval kishilar chaqmoq chaqishni momaqaldiroqning sababi deb tushunganlar, vaholanki haqiqatda bunday emas. Momaqaldiroqning chaqmoqdan keyin kelishiga sabab tovush tezligining yorug’lik tezligidan kamroq bo’lishidir. Aslida esa ular bir vaqtda vujudga keladi. Xuddi shu singari, jinoyat sodir bo’lishidan avval u sodir etilgan joyda bo’lgan kishilarning hammasi ham jinoyatchi bo’lavermaydi.

3. Sababiy aloqadorlikning zaruriyligi oqibatning faqat uni vujudga keltiradigan sababning mavjud bo’lganidagina paydo bo’lishini anglatadi. Sabab-hodisaning yo’qligi oqibat-hodisaning ham yuzaga chiqmasligini bildiradi. Ana shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni aniqlashda oqibatdan avval keladigan hodisalardan oqibat-hodisani keltirib chiqarmaydiganlari olib tashlanadi, ya’ni eliminasiya qilinadi.

4. Sababiyatning bir ma’noli aloqadorlik ekanligi muayyan sababning o’ziga muvofiq keladigan muayyan oqibatni keltirib chiqarishini ifoda etadi. Buni sabab va oqibat o’rtasidagi aloqadorlikdagi simmetriyaning mavjudligi, ya’ni sabab-hodisaning o’zgarishining oqibat-hodisaning o’zgarishiga olib kelishi tasdiqlaydi. Sababiyatning bu xususiyati uni aniqlash jarayonida faqat o’zaro birgalikda o’zgaruvchi hodisalarni olib qolib, qolganlarini chiqarib yuborishga undaydi.

Sababiy aloqadorlikning biz ko’rib chiqqan xususiyatlarini hisobga olish uni aniqlashni osonlashtiradi.

Sababiy aloqadorlik murakkab strukturaga ega. Xususan, sabab-hodisa turli xil sharoitlarda turli oqibatlarni keltirib chiqarishi (masalan, havo namligining yuqoriligi turli xil kasalliklarning sababi bo’lishi) yoki aksincha, bir oqibat turli sharoitlarda har xil sabablar ta’sirida paydo bo’lishi (badan haroratining ko’tarilishi tumovning, buyrak kasalligining, ichak kasalligining va shu kabilarning oqibati bo’lishi) mumkin.

Ana shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni aniqlash empirik tadqiqotlar natijalarini samarali tahlil qilishga imkon beruvchi prinsiplarni qo’llashni taqozo etadi. Ular sababiy aloqadorlikda bo’lgan hodisalarni ularning borliqdagi tabiiy mavjud bo’lish sharoitidan «ajratib olib», maxsus bilish sharoitlarida o’rganishga imkon beradi. Xususan:

1. Oqibatdan avval kelgan hodisa murakkab tarkibga ega, u a, b, c, d va hokazo holatlardan tashkil topgan, deb hisoblanadi.

2. Mazkur holatlarning har biri mustaqil holda mavjud va boshqalari bilan o’zaro ta’sirda bo’lmaydi, deb qaraladi.

3. Qayd etilgan holatlar mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan holatlarning tugal to’plami, deb olinadi.

Bu prinsiplar bilan bir qatorda sababiy aloqadorlikni aniqlashning boshqa bir qancha metodlari ham mavjud. Ular mantiqda ilmiy induksiya metodlari deb yuritiladi.