|
252
Argumentlash strategiyasi ma’ruza, suhbat, dialog bah
nozara, yozma argumentlash, o‘zi uchun argumentlashda t S~mu’
bo‘ladi. Argumentlash strategiyasini belgilab olganda argUrT1Ur'' xil
chi dalillar asosiy va qo‘shimcha turlarga ajratiladi, asosiv ?11t!0V’
yetarli bo‘lmasa qo‘shimchalaridan foydalanish yoki asosiv Ha !llar
yetarli bo‘lsa, qo‘shimchalarini qo‘llamaslik rejalashtiriladi “all^lar
Argumentlashning taktikasi deb, argumentlarni ena
li qo‘llash usuli; raqibning qarshi argumentlariga Unum"
shakli; argumentlashning strategik maqsadlariga erishish008^*
qo‘llaniladigan usul va vositalar majmuyiga aytiladi. Uc“un
Argumentlashning taktikasi turli usullarni o‘z ichiga olaH-
argumentlarni tanqid qilish (opponentnig yolg‘0ri 1:. .
ishonchli faktlar bilan rad etish); tezisini
dushmanning qurolini o‘ziga qarshi qo‘llash prins’ ■
ponentning fikrlarini o‘ziga qarshi ishlatish); "lpi (°P"
isbotlash yukini raqibiga ag‘darish (haqiqat sukut saql h
pala-partish so‘zlash;
hamma narsani rad etib, o‘zini aqlli ko‘rsatish:
«bema’nilikka olib kelish» usuli (opponentning fjrrj, ,
ekanligini istehzo va kinoya bilan isbotlash); '
m
— «s
:
bumerang usuli (qarshi tomonning argumentini n‘ ■
tarib qo‘llash); Zl^a
isbotlash usulini rad etish;
savollar hujumini uyushtirish va boshqalar.
Bahsda qo‘llaniladigan hiylalar:
yolg‘on uyatga qo‘yish (opponentning atrofdagiiar \aa
obro‘si to‘kilishidan xavotirlanishini bilib, undan fovH-i 0 uiua
argumentlarni «yog‘lash» (opponentga oshkora “ amsh);
go‘ylik qilish); ‘Ushomad-
yosh, ma’lumot va mavqeni pesh qilish (masalan
lom oling, keyin gapiring);
gapni boshqa tomonga burish;
qat’iy ohangda so‘zlash;
ataylab bahsni to‘xtatish va boshqalar.
ayval dip-
253
Fikrni asoslashda uchraydigan xatolar turli-tuman bo‘lib, ulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz.
Soflzm so‘zi «ayyorlik», «soxta donolik» degan ma’nolarni bildiradi. Bunday ishlar bilan shug‘ullanuvchilar, ya’ni rostni yolg‘on, yolg‘onni rost deb tasdiqlovchi, o‘zini dono, boshqalarni esa nodon qilib ko‘rsatuvchi kishilar soflstlar-safsatabozlar deb ataladi. Sofistlar chin fikrni xato, xato fikrni esa chin deb isbot- lovchi kishilar bo‘lib, o‘z maqsadlarini amalga oshirishda o‘ziga xos isbotlash usullaridan foydalanadilar.
Forobiy «Falsafatu Aristutolis» nomli risolasida safsatabozlar qo‘llaydigan quyidagi olti usulni ko‘rsatadi: «1) tanbeh berish; 2) dovdiratish; 3) tuhmat qilish; 4) nutqda duduqlanishga majbur qilish; 5) bema’ni narsalardan foydalanish, safsata; 6) suhbat- doshga so‘z bermaslik». Sofistik muhokamalarga chalkashtirish, yanglishtirish, aldash, noto‘g‘rini to‘g‘ri, to‘g‘rini noto‘g‘ri deb bilish xosdir.
Sofistik muhokamalar so‘zlovchi va tinglovchi orasidagi fikr almashinish jarayonida, suhbat va bahs yuritishda qo‘llaniladi. Bunday muhokamalardan maqsad suhbatdoshining yolg‘on ga- pirayotganligini ko‘rsatish, uning fikrini yuzaki rad etgan holda, hamma tomonidan qabul qilingan fikrlarga nisbatan zid fikrga olib kelish, fikrini chalkash bayon qilishga va (suhbatdoshini) hadeb bir fikrni qayta takrorlashga (ezmalik qilishga) majbur etishdir. Sofistlar o‘z maqsadlarini amalga oshirishda insonning ruhiy holatidan, tafakkurida o‘rnashib qolgan fikrlaridan, odat- laridan, Shuningdek biror g‘oyaning tarafdori ekanligidan ustalik bilan foydalanadilar. Masalan, «Kal» sofizmi:
Agar odamning boshidan bir dona soch tolasi to‘kilsa, u kal bo‘ladimi?
Yo‘q.
0‘n dona to‘kilsa-chi?
Kal bo‘lmaydi.
Bittadan boshdagi hamma sochlar to‘kilgandachi?
Unda kal bo‘ladi.
Sen o‘z so‘zingga o‘zing qarshi chiqayapsan. Hozirgina bitta sochi to‘kilsa kal bo‘lmaydi degan eding. Bu sofizmda bir dona
254
soch tolasining to‘kilishi bilan bittadan hamma soch tolasining to‘kilishi bir hodisa deb ko‘rsatiladi.
Bahs-munozara jarayonida mantiqiy qonun-qoidalarning buzi- lishi bilan bog‘liq boigan va bilmasdan yoi qo‘yilgan mantiqiy xato - paralogizmlar deb ataladi. Masalan: «Missioner» parologizmi. Bir missioner (dinni targ‘ib qiluvchi odam) kannibal (odamxo‘r) lar orasiga tushib qolibdi. Kanniballar uni qanday qilib yeyish masalasida bahslashib qolishibdi. Ba'zilari qovurish kerak desa, boshqalari qaynatish kerak debdi. 0‘zaro kelisha olmay bir qa- rorga kelishibdi. Ular missionerga: «Sen biror gap aytgin. Agar gaping to‘g‘ri bo‘lsa, seni qaynatib, noto‘g‘ri bo‘lsa, qovurib yey- miz» - deyishibdi. Missioner ularga «Meni qovurib yeysizlar» - deb javob beribdi». Missionerning javobi kanniballarning o‘zaro tortishuviga sabab bo‘libdi. Chunki qovurib yesalar, u to‘g‘ri gapirgan bo'ladi va uni qaynatish kerak bo‘ladi. Agar qaynatib yesalar, unda noto‘g‘ri gapirgan bo‘ladi va shartga muvofiq uni qovurish kerak bo‘ladi. Kanniballarning tortishuvidan foydalan- gan missioner qochib qutuilibdi.
Chinligini ham, xatoligini ham birdek isbotlash mumkin boigan fikrlarga esa paradoks deyiladi. Masalan, «Buning isboti yo‘qligi isbotlangan», «Hech qachon «hech qachon» so‘zini aytma», «0‘yinning faqat bitta qoidasi bor, u ham boisa, hech qanday qoida yo‘q».
Yuqorida qayd etilgan holatlarni bilib olish insonga bahs- munozara jarayonida dadil ishtirok etib, o‘z qarashlarini himoya qilishga, mustaqil nuqtayi nazarga ega boiishga va boshqalarning zararli ta'sirlaridan saqlanishga yordam beradi.
Bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari: muammo, gipo- teza, nazariya.
Bilish jarayonida inson voqea va hodisalarning mohiyatini tushunib boradi. Inson qancha ko‘p bilimga ega bo‘lmasin, bil- magan narsalari undan ham ko‘proq bo‘ladi. Bilmagan, noma’lum narsalarni bilish uchun hamma vaqt ham mavjud tasavvurlar, prinsiplar yetarli bo‘lmaydi. Bilish jarayonic a mavjud bilimlari- mizning erishgan darajasi bilan yangi bilish vazifalarini hal qi- lish zaruriyati o‘rtasida ziddiyat kelib chiqadi, muammoli vaziyat
Do'stlaringiz bilan baham: |
