Falsafa asoslari

237



termin katta asosning predikati, kichik asosning subyekti bo‘lib keladi¹.


I figura M P

S M


S - P

2. 
   figura
   

P M

S M


S - P

3. 
   figura M P
   

M S


S - P

4. 
   figura P M
   

M S


S - P


Sillogizm asoslari oddiy qafiiy mulohazalardan iborat. Bu mu- lohazalarning ikki asos va xulosada o‘ziga xos tartibda (to'plamda) kelishi modus deb ataladi. «Modus» shakl degan ma'noni ang- latadi. Sillogizm figuralarining o‘ziga xos shakllari mavjud. Har bir figuraning to‘g‘ri shakllarini aniqlab, to‘g‘ri xulosa chiqa- rishda sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir fi- guraning maxsus qoidalariga ham amal qilinadi. Figuralarning maxsus qoidalari sillogizm terminlarining o‘ziga xos bog'lanishi asosida aniqlanadi.

Entimema (qisqartirilgan qat’iy sillogizm)

Insonning fikr yuritish jarayoni ko‘proq entimema ko‘rinishida amalga oshadi. Masalan, «U talaba bo‘lgani uchun, stipendiya oladi», «Birodarim e'tiqodda sobit, shuning uchun unga ishonsa bo‘ladi». Entimema deb, asoslaridan biri yoki xulosasi tushirib qoldirilgan sillogizmga aytiladi. Entimema so‘zi - aqlda, fikrda degan ma’noni anglatadi. Entimemada sillogizmning tushirib qoldirilgan qismi yodda saqlanadi. Zarur bo‘lganda uni topib, o‘rniga qo‘ygan holda entimemadan to‘la sillogizmni tiklash mumkin.

Entimemalar uch turli bo'ladi:

1. 
   tartibli, ya'ni katta asosi tushirib qoldirilgan.
   
2. 
   tartibli, ya'ni kichik asosi tushirib qoldirilgan.
   
3. 
   tartibli, ya’ni xulosasi tushirib qoldirilgan^{1 2}.
   

¹ Look: Morris R. Cohen Ernest Nagelan introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. p.82


² Look: Morris R. Cohen Emest Nagelan introduction to logic ... New Dehli. 2007. p.78.