Falsafa asoslari

181





ning mohiyatini belgilaydi. Insonni uning muayyan ko‘rinishlari, fazilat va kamchiliklari nuqtayi nazaridan tushunib yetish, inson to‘g‘risidagi masalani falsafiy ijodning bosh masalasiga aylantirish mutafakkirlarning ko‘plab avlodlari oldida turgan muhim vazifa- dir.

Individ va individuallik, inson va shaxs. Individlik — bir narsa haqidagi tasavvur bo'lsa, o‘z qiyofasi, dastxati, mezonlariga ega bo‘lgan, qonunga, bir xillashtiruvchi me'yorga bo‘ysunmaydigan, alohida tahlilni taqozo etadigan narsa individual hisoblanadi. In- dividuallik g‘oyasi o‘ziga xoslik va o‘z nomiga egalik ruhi bilan sug‘oriladi. Individuallikning ro‘yobga chiqishi — yangi va be- takror narsaning tug‘ilishi. Individuallikka u o‘z ish qobiliyatiga qaytaruvchi mavjudlik xos. Unda lozimlik andazasiga bo‘ysunish majburiyati yo‘q. «Men» o‘z-o‘zi sifatida faoldir.

Insonning erkinlikka intilishi uning hozirgi talqinida o‘ziga xos tarzda saqlanib qolgan. Insonning evolyutsiya «kvanti» si- fatidagi talqini taklif qilingan. Bu inson nafaqat o‘ta faol, balki ancha nomuayyan jonzot ekanligini anglatadi. Inson yashaydigan ma’naviy muhit kengayishi bilan uning qiyofasi o‘zgarib boradi. Inson, rus «sobor» falsafasi an’analarida qayd etilganidek, nafaqat shaxsiy, balki umuminsoniy hamdir.

«Shaxs» tushunchasi inson o‘z harakatlari va hissiyotlarining mas’ul subyekti sifatida amal qilishi mumkinligini, u o‘zi idrok etayotgan narsalarni anglashi va o‘z tashabbuslarining ahamiya- tini tushunishini anglatadi. «Shaxs» tushunchasi odatda ikki xil ma’noda ta’riflanadi. Birinchi ma’noda, shaxs — inson individi munosabatlar va ongli faoliyat subyekti sifatida namoyon bo'ladi. Bunga lotincha persona atamasi mos keladi. Ikkinchi ma’no, in- sonning ijtimoiy-psixologik qiyofasi ancha barqaror tarzda namo- yon bo'lishini ko‘rsatadi. Bu o‘rinda shaxs individni tavsiflovchi doimiy va muayyan ijtimoiy ahamiyatga molik jihatlar majmuyi si- fatida amal qiladi, hamisha empirik insondan farq qiladi, Chunki u o‘z qilmishi va qarorlarida o‘zi qabul qilgan muayyan qadriyatlar tizimiga rioya etadi. Shaxs verbal jihatdan ham, obyektiv jihatdan ham moddiylashuvchi qadriyatlar tizimining tashuvchisidir. Shu bois shaxs o‘zini o‘zi «yaratishi», ya’ni ideal reja-mo‘ljalga mu-